WYŻYNA BRAZYLIJSKA
Wyżyna Brazylijska jest najbardziej rozległym obszarem fizycznogeo-
graficznym Ameryki Południowej i największą pod względem powierzch-
ni wyżyną kuli ziemskiej. Zajmuje obszar około 6 min km2. Na za-
chodzie granicę wyżyny zaznacza linia najniżej położonych wodospadów
na prawych dopływach Amazonki, na południowym zachodzie krawędź
strukturalno-denudacyjna między Niziną La Płaty, a na wschodzie wy-
brzeże Atlantyku. Podłoże wyżyny zbudowane jest z gnejsów, granitów i łupków po-
fałdowanych w erze archaicznej. Masyw ten został następnie zrównany
i od prekambru nie przechodził fałdowań górotwórczych. Obecnie wyła-
nia się on na powierzchnię w wielu miejscach. Na znacznej przestrzeni
został jednak pokryty płytowo zalegającymi utworami paleozoicznymi,
które zostały poprzecinane intruzjami mezozoicznymi, stąd duże prze-
strzenie na powierzchni zajmują znacznej miąższości pokrywy skał wy-
lewnych, zwłaszcza w części południowej wyżyny.
W młodszych okresach geologicznych cały obszar wyżyny objęły ru-
chy pionowe, które w nieznacznym stopniu wydźwignęły jego części za-
chodnie, natomiast silnie wypiętrzyły część południowo-wschodnią, poło-
żoną nad Oceanem Atlantyckim. Wynikiem nierównomiernego wydźwig-
nięcia są obecne ogólne zarysy ukształtowania powierzchni wyżyny. Na
zachodzie powierzchnia wyżyny leży na wysokości 200 - 400 m, w części
środkowej 600 - 700 m, a na wschodzie średnio 1000 m n.p.m., przy czym
w kulminacjach osiąga 2800 m n.p.m. Widoczny jest zatem wyraźny
wzrost wysokości z północnego-zachodu w kierunku południowo-wschod-
nim. Na rozwój rzeźby powierzchni wyżyny miały wpływ procesy ero-
zyjne, rozwijające się na zróżnicowanym litologicznie podłożu. W wyniku
niszczenia denudacyjnego na powierzchni wyżyny rozwinęło się szereg
progów. Na wschodzie próg tworzą skały prekambryjskie, ku zachodowi
rozwinęły się progi na granicy skał paleozoicznych i mezozoicznych.
W wyniku działalności erozyjnej rzek i ich dopływów powstały base-
ny erozyjne, których wielkość zależy od wielkości systemu rzecznego.
Baseny te ograniczone są wzniesieniami wododziałowymi o charakterze
płaskowyżów, płaskowzgórzy i niskich grzbietów. Wyniosłe płyty, tzw.
„chapada", zajmują znaczne powierzchnie, często spotykane są również
drobne pasemka górskie, silnie ,,rozczłonkowane", z urwistymi krawę-
dziami, które noszą nazwę „serrów", ponieważ przypominają góry. W
ogólnych zarysach Wyżyna Brazylijska stanowi powierzchnię nierówną,
silnie rozczłonkowaną dolinami rzek i urozmaiconą wzniesieniami o róż-
nych kształtach. Na wyżynie Campos panuje klimat tropikalny z dosyć dużymi waha-
niami dobowymi temperatur. Główny okres opadów atmosferycznych
przypada na miesiące od października do kwietnia, a na północy w okre-
sie jesiennym. Warunki klimatyczne sprzyjają rozwojowi sawann, a na
północy lasów równikowych. Na południu rosną świetliste lasy, na-
zywane „catingą", w skład których wchodzą krzewy i drzewa zrzuca-
jące liście w porze .suchej.
Między rzeką Gurupi, górnym Tocantins i dolnym odcinkiem Sao
Francisco oraz Oceanem Atlantyckim rozciąga się obszar Brazylii
Północno-Wschodniej o powierzchni około 1,3 min km2. Jest
to obszar wyżynny, zbudowany z utworów paleozoicznych i triasowych,
tworzących budowę płytową, spod której w części północno-wschodniej
wyłania się na powierzchnię podłoże prekambryjskie. Na powierzchni
z utworów osadowych wykształciły się liczne drobne pasemka wzniesień
i obszary wyspowe gór stołowych. Góry te osiągają wysokość od 300 do
500 m n.p.m.
W obszar wyżyny wcięły się liczne rzeki tworzące szerokie doliny.
Zgodnie ze spadkiem płyną one w kierunku północno-wschodnim, prze-
pływając przybrzeżną równinę, na której zalegają piaski, miejscami ufor-
mowane w wydmy.
W Brazylii Północno-Wschodniej panuje klimat podrównikowy wil-
gotny i suchy, którego charakterystyczną cechą jest występowanie co
kilka lub kilkanaście lat okresów obfitych opadów, przekraczających
znacznie wartości średnie lat normalnych oraz okresów suchych. Roz-
mieszczenie opadów v.- latach przeciętnych jest bardzo zróżnicowane.
Na północy okres deszczów przypada na jesień, w części wschodniej na
okres zimv, zaś w części środkowej na porę letnią. Wzdłuż wybrzeży
ciągną się lasy równikowe. \v dolinach rzek lasy galeriowe, 'natomiast
całe wnętrze posiada roślinność typu ,,catmga", zUizoną Ao i>YÓAl\emno-
morskiej wiecznie zielonej makii. Na powierzchni wzniesień i płaskowy-
żów rosną trawy z drzewami i krzewami zrzucającymi liście w porze su-
chej.
Wyżynną część nadatlantycką, między dolnym biegiem rzeki Sao
Francisco i Zwrotnikiem Koziorożca, zajmuje Brazylia Wschod-
nia, najwyżej wzniesiona i zróżnicowana pod względem fizjograficznym
część Wyżyny Brazylijskiej. W7 części tej na powierzchnię wynurzają się
utwory prekambryjskie, przykryte nad morzem osadami trzeciorzędo-
wymi, a ku zachodowi utworami wieku permskiego.
Nad Oceanem Atlantyckim wyżyna wznosi się wysoką krawędzią
rozciętą dolinami erozyjnymi. Na powierzchni wyżyny ciągnie się szereg
południkowych pasemek górskich, wznoszących się do wysokości 1000 m
n.p.m. Tworzą one zgrupowania, jak Serra dos Alimores, Serra do Espin-
haco i inne. W obrębie Serra do Espinhaco występują bogate złoża rud
żelaza, manganu i diamenty. Ku południowi pasemka górskie osiągają
znacznie większe wysokości dochodzące do ponad 2000 m n.p.m. Są to
Serra dos Orgaos (2232 m n.p.m.), Serra da Mantłqueira z najwyższym
szczytem Itatiaia (2787 m n.p.m.). Góry w tej części zbliżają się do brze-
gu morskiego, gdzie niszczone są przez abrazję morską. W obszar gór
wkraczają obszerne zatoki, jak Rio de Janeiro. Rzeki wyżyny są krótkie,
wcinające się w podłoże między pasami górskimi, stąd spadek ich jest
niewyrównany, z licznymi wodospadami.
Tutejszy klimat ma cechy przejściowe między warunkami panujący-
mi w strefie zwrotnikowej, a warunkami strefy podzwrotnikowej. Śred-
nia roczna temperatura powietrza wynosi od 18 do 25°C. Na terenach
wyżej położonych, w części południowej zdarzajn się mrozy w chłod-
niejszej porze roku. Opady atmosferyczne wynoszą średnio 1000 - 1800
mm rocznie, a v górach ponad 2000 mm. Pora deszczowa utrzymuje się
od listopad;-; do kwietnia. Na północy panuje roślinność typu „catinga",
przechodząca ku południowi w sawannę z gatunkami roślin krzewiastych
i kaktusów. W dolinach rzecznych występują lasy zwrotnikowe, w górach
lasy araukanowo.
Nad brzegami Atlantyku ciągnie się Brazylijska. Równina
P r z y b r z e żn a (Beira Mar), osiągająca cd 30 do 70 km szerokości. Jest
to wąski pas nizinny zbudowany na północy z utworów kredowych
i trzeciorzędowych, na południu natomiast na powierzchnię wyłaniają się
skały krystalicznego podłoża. Nizina urozmaicona jest łagodnymi pagór-
kami i dolinami rzek. Przy ujściach rzek, w płytkim morzu tworzą się
rafy koralowe. Klimat jest zwrotnikowy gorący. Temperatury wynoszą
22.°C - 26°C. \V czasie morskiego wiatru ,,viracao" zaznacza się spadek
temperatury powietrza. W środkowej części niziny (rejon Salvadoru) padają
deszcze zenitalne, ku północy i południowi zaznacza się pora sucha
i deszczowa. Na wyższych terenach niziny rosną lasy równikowe, niskie
i podmokłe wybrzeża zajmują lasy mangrowiowe. Ku południowi pojawia
się step z roślinnością krzaczastą. Przybrzeżna równina ciągnie się od
przylądka Frio do przylądka Roque.
Na południe od Rio Grandę i wschód od Parany położona jest Bra-
zylia Południowa, wyżyna zajmująca południowe krańce tarczy brazylijskiej.
Podłoże wyżyny zbudowane jest z prekambryjskich grani-
tów i gnejsów, pokrytych utworami paleozoicznymi i mezozoicznymi. W
części północnej zalegają pokrywy bazaltowe z glebami czerwonymi. Nad
brzegami oceanu ciągnie się wąska nizina oddzielona od wyżyny stromą
krawędzią rozczłonkowaną erozyjnie. Nad krawędzią wznoszą się góry
Serra do Mar i Serra Paranapiacaba, osiągające 1500 - 1700 m n.p.m. Po-
cząwszy od krawędziowych gór wyżyna obniża się ku wschodowi, w kie-
runku rzeki Parany. Ku południowi opada stromą krawędzią Serra Geral
ku Nizinie La Płaty. Obszar wyżyny rozcięty jest dolinami rzek ucho-
dzących do Parany. Między dolinami rzek rozciągają się liczne grzbiety
i drobne pasemka, stwarzające krajobraz pagórkowaty. Rzeki spływa-
jące z krawędzi tworzą wodospady. Najbardziej znane są wodospady
rzeki Iguacu, płynące po podłożu bazaltowym. Klimat jest tu zwrotniko-
wy. Zimy są suche, a południowe wiatry przynoszą mrozy. We wschod-
niej części opady atmosferyczne dochodzą do 2000 mm rocznie, ku zacho-
dowi maleją. W warunkach tych rośnie przeważnie las araukariowy, w
dolinach i nad brzegami oceanu lasy równikowe i mangrowiowe. Wyżej
położone tereny części wewnętrznej pokryte są stepami z niskimi zaro-
ślami, zwanymi „campos".
Na południu w obrębie Urugwaju, rozciąga 'się południowa kraina
przejściowa, stanowiąca część platformy brazylijskiej pokrytej perm-
skimi i triasowymi piaskowcami oraz wapieniami z grubą pokrywą lesso-
wą na powierzchni. W części zachodniej na powierzchni zalegają płyty
melafirowe. Obszar ten ma charakter wyżynny i nizinny, urozmaicony
płaskimi grzbietami, dochodzącymi do 450 m n.p.m. W strefie przybrzeż-
nej spotykane są wydmy oraz tereny bagienne i lagunowe. Klimat jest
łagodny. Średnia temperatura stycznia wynosi około 22°C, lipca 10°C.
Pora opadów atmosferycznych przypada na jesień. W części wschodniej
roczna suma opadów atmosferycznych dochodzi do 1000 mm, ku wscho-
dowi ilość opadów maleje. Wśród zbiorowisk roślinnych przeważają stepy
pampy, w dolinach rzecznych lasy galeriowe, a na wyżej położo-
nych grzędach kamiennych zarośla kolczaste, jak kaktusy, berberysy
i inne.
W rozwidleniu rzek Parany i Paragwaju rozciąga się południo-
wo-zachodnia kraina przejściowa, którą tworzą tereny
pagórkowate. Są one zbudowane głównie z utworów mezozoicznych
i trzeciorzędowych z pokrywą lessu. Najwyższe wzniesienia tworzy płas-
kowyż Sierra Amambay, osiągający wysokość 690 m n.p.m. Opada on
stromą krawędzią ku wschodowi. Lata są porą deszczową, zima jest
sucha i mroźna. Występujące tu lasy zwrotnikowe zrzucają liście w porze
suchej, na znacznych obszarach rozciąga się sawanna.
...