Wzorce osobowe w literaturze średniowiecza wyrazem ideałów epoki
Literatura średniowiecza miała funkcję parenetyczną. Parenetyzm z gr. - Parainesis oznacza radę, ostrzeżenie, zachętę. Głównym zadaniem tej literatury było wychowanie, pouczanie, napominanie, moralizowanie, powiększanie wiedzy, potępianie zła. Literatura tego okresu dostarcza wielu przykładów życia zgodnego z ideałami, w których mnóstwo jest poświęceń, wyrzeczeń czy niezwykłego zaangażowania w głoszenie idei. Pełno jest przykładów szalonej odwagi, męstwa, uczuć wzniosłych: przyjaźni czy miłości. Obok pobożności i szlachetności pojawiają się jednak również okrucieństwo, bezwzględność i zakłamanie.
Wizerunki bohaterów, jakie zawiera ta literatura, mają sporo cech wspólnych z autentycznymi postaciami ze średniowiecza. Nie są tylko wytworem wyobraźni, marzeń czy wierzeń ludzi. Literackie wizerunki często niedaleko odbiegały od rzeczywistości. Zarówno twórcy literatury świeckiej, jak i religijnej kształtowali wzorcowe wizerunki świętego (np. ,,Legenda o świętym Aleksym"). Wzorce te były rzeczywistymi ideałami epoki, uznawanymi za godne naśladowania i opisywania.
W literaturze religijnej istniało kilka ideałów osobowych. Zazwyczaj były to postacie świętych, których dzieje obfitowały w legendarne uczynki i cuda. Zaliczamy do tej literatury legendy, żywoty świętych, biografie, opowiadania. Z żywotów świętych męczenników mamy w literaturze polskiej na przykład żywoty św. Wojciecha - zakonnika, który zginął w 997 roku w czasie pełnienia misji w Prusach.
W literaturze zachodniej istniały dwa wzory osobowe. Pierwszy to postać z czasów chrystianizacji krajów pogańskich - doskonałego wojownika, ginącego za wiarę. Drugi to postać ascety, który wyrzekł się dóbr ziemskich, osobistego szczęścia i w pokorze ( jak Aleksy ) znosił cierpienia, upokorzenia. W średniowieczu panował pogląd, iż wszystko, co ziemskie, jest przemijające, złudne, marne, a majątek i powodzenie - nietrwałe. Dopiero po śmierci osiągalne jest lepsze życie. Ten odrzucający w stosunku do rzeczy materialnych gest świętego nie omijał niestety również osób mu najbliższych. Aleksy porzuca rodziców, ale przede wszystkim swą nowo poślubioną, kochającą go żonę, którą pozostawia w skrajnej rozpaczy. Warunkiem średniowiecznej ascezy jest bowiem samotność. Śmierci świętego nieodmiennie towarzyszy cykl cudów.
Literatura świecka wykształciła wzór szlachetnego rycerza, obdarzonego niezwykłymi cechami np. szczodrością, odwagą, dzielnością, pobożnością, wiernością i posłuszeństwem wobec władcy. Rycerz przeżywał wiele przygód, lecz z każdej udawało mu się wyjść zwycięsko. Nagrodą była sława i ręka ukochanej. Niebagatelną rolę w przygodach rycerzy odgrywały elementy fantastyczne ( smoki , potwory itp.). Z ideałami chrześcijańskimi cudownie łączyły się tu wierzenia pogańskie, zabobony i gusła. Na pierwszym planie jednak zawsze znajdowały się postacie i wartości takie, jak: Bóg, honor, wasal - zwykle władca tak potężny jak Karol Wielki, przyjaźń, wiara. Majbardziej zagdakowy i tajemniczy jest cykl legend związanych z poszukiwaniem św. Graala. Do dziś nie wiemy naprawdę kim lub czym jest św. Graal (interpretuje się go jako kielich, w którym podczas Ostatniej Wieczerzy znajdowała się Krew Chrystusa).
Przykłady epiki rycerskiej znajdziemy w literaturze zachodniej, zwłaszcza francuskiej, skąd pochodzi ,,Pieśń o Rolandzie". W literaturze germańskiej mamy ,,Pieśń o Nibelungach", a w Bretanii legendy o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu.
W literaturze polskiej niewiele mamy przykładów literatury rycerskiej. Pisana po łacinie ,,Kronika Galla Anonima" jest peanem na cześć polskich królów (Bolesława Chrobrego I Bolesława Krzywoustego). Ideał rycerza ulega tu pewnej modyfikacji, ponieważ w utworze mamy do czynienia z ideałem doskonałego władcy. Oprócz cech rycerza jest on także sprawiedliwy, opiekuńczy wobec poddanych, miłosierny. A przede wszystkim to oddany sprawom ojczyzny patriota, który obok Boga i wiary broni interesów państwa i ma na uwadze dobro kraju.
Autorzy średniowiecznych utworów literackich o tematyce świeckiej oprócz wzorów postaw podawali również praktyczne wskazówki ( ,, O zachowaniu się przy stole" ). Oprócz tego, w utworach średniowiecznych ukazane są budujące porady zawierające także opisy dotyczące spraw ostatecznych ,(,,Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią ") bądź dobre rady, dotyczące ,,sztuki dobrego umierania" (,,
Dzisiaj opowieści i podania o rycerzach i świętych traktujemy jak baśnie, legendy. Wzorce osobowe ukazujące ideały epoki są ponadczasowe, ale dla współczesnych ludzi nie tak interesujące, jak w czasach, w których powstały.
Wzorce osobowe
· Ideał świętego i ascety - określał reguły życia pobożnego człowieka, który wyrzekając się dóbr doczesnej egzystencji, pokutą, ubóstwem i dobrymi uczynkami oraz ciągłą myślą o Bogu przygotowywał się na śmierć, która powadzić miała do wiecznego zbawienia w niebie. Egzystencja ziemska ascety naznaczona była ciągła pamięcią o śmierci (memento mori), a jego życie podporządkowane było właściwemu przygotowaniu się do godnego, chrześcijańskiego zgonu (ars moriendi – sztuka umierania). Opisywaniu żywotów świętych służyły utwory hagiograficzne składające się zwykle z takich samych części. Najpierw autor prosił siły wyższe o pomoc, czytelników o wyrozumiałość i wyjaśniał co skłoniło go do napisania dzieła. Później przedstawiał żywot świętego: cudownie zapowiedziane narodziny, cnotliwa młodość, ślub czystości, ucieczka od bogactwa, nadprzyrodzone zdolności świętego, interwencje boskie w jego sprawie, jego asceza i umartwianie się. W końcu następuje śmierć męczeńska, której towarzyszą liczne cuda. Czasami dodawane jeszcze były cuda wokół relikwii.
· Ideał władcy - określał przymioty charakteryzujące doskonałego monarchę rządzącego państwem, a więc odwagę, waleczność, mądrość, wierność wobec Boga i religii chrześcijańskiej oraz sprawiedliwość i troskę o poddanych. W literaturze przykładem takiego władcy jest Bolesław Chrobry opisany przez Galla Anonima w Kronikach.
· Idealny rycerz - był człowiekiem odważnym, bohaterskim, walecznym, kierującym się honorem. Wierny wobec przyjaciół i damy swego serca za najwyższe wartości uznawał służbę Bogu, królowi i ojczyźnie oraz świętą walkę w obronie chrześcijaństwa. Idealnych rycerzy wychwalano w pieśniach (chansons de geste) oraz w romansach rycerskich. Najbardziej wyrazistą realizacja ideału rycerza jest tytułowy bohater Pieśni o Rolandzie
Swiatopoglad to poglad na swiat postawa myslowa wobec swiata
W sredniowieczu dominowal swiatopoglad religijny. Można dosjc do zabiwenie poprzez umartwianie się. Do poznania swiata potrzebna jest wiara. W sredniowieczu „dzieje trostana i izoldy” jak i inne romanse rycerskie saprzykladem szeregu dziel w których glowna termatyka jest milosc. Pomimo ze w sredniowieczu ideologia epoki starala się naklonic czlowieka do postaw które by wielbily i kochaly wartosci trwale i ponadczasowe. Wiara była drogowskazem pozwalającym na orientacje w świecie ,wyższą prawdą skupiającą w sobie wszystkie ludzkie idee, wyobrażenia, wartości społeczne i kulturowe.
Średniowieczna wizja Boga, świata i człowieka
Bóg- jest miarą wszechrzeczy, stoi w centrum wszechświata (teocentryzm), świat jest jego dziełem, człowiek zaś powinien do niego dążyć. Bóg jest wszechmocny i doskonały, dał człowiekowi ziemię, aby przez życie na niej sławił stwórcę.
Człowiek- życie doczesne uważa za stadium przejściowe, myśli o śmierci i zbawieniu. Całe istnienie doczesne skupia się na dostąpieniu łaski Bożej i przejściu po śmierci do raju. Osiągnąć to można przez wyzbycie się namiętności, bogactwa, wszelkich uciech i radości tego świata- idea ascezy, umartwianie się i cierpienie drogą do Boga. Można także przez prostą wiarę w dobro Stwórcy i każdego człowieka (franciszkanizm). Wreszcie trzecim sposobem poznania Boga i dostąpienia do niego jest rozum (Św. Tomasz), którym można poznać świat i samego Stwórcę. Rozum i myślenie ma wielką siłę.
Świat- jest doskonały i harmoniczny, Bóg stoi w jego centrum wyznaczając wszelki kierunki. Poznać go można przy pomocy zmysłów i rozumu.
...