Hubert Świętek
XI. Tradycja myśli strategicznej w Polsce:
I Ogólna charakterystyka
1) Na tle europejskiego dorobku w dziedzinie strategii Polska jawi się jako kraj astrategiczny- taki, którego historia wskazywała na stały niedorozwój własnego myślenia strategicznego i brak warunków do recepcji obcej myśli strategicznej
2) Powód- dzieje polskiej państwowości ostatnich 300 lat; jest to okres, w który nastąpił w Europe intensywny rozwój myśli strategicznej pozostający w ścisłym związku z rozwojem instytucji nowożytnego państwa; w Polsce to akurat okres upadku państwowości
3) Jedną z przyczyn upadku była klientelska mentalność, których śladowe pozostałości są po dziś dzień obecne w polskiej kulturze politycznej, zwłaszcza w tym jej aspekcie, który dotyczy stosunków Polski z zagranicą
4) Zdarzały się jednak i blaski, i o nich należy pamiętać
II Pierwsza Rzeczpospolita i rozbiory
1) Cechy Rzeczypospolitej szlacheckiej:
a) rozwój polskiej polityki szedł w dokładnie odwrotnym kierunku, niż działo się to w Europie od połowy XVII wieku:
- Europa:
* wzmacnianie władzy państwowej- centralizacja, umacnianie pozycji organów wykonawczych, zwiększanie zakresu kompetencji władzy państwowej
* aktywna, ekspansywna PZ ze względu na dążenie do zasady równowagi sił
* wielka transformacja kapitalistyczna, z którą wiązały się zmiany społ i polit
- Polska- dokładnie odwrotnie
b) wolna elekcja- od 1572:
- całkowite zdawanie się na przypadek w sprawie tak fundamentalnej, jak to, kto i w jaki sposób będzie rządził państwem
- na czele państwa stawała osoba obca, nie będąca obywatelem RP,
- byli to często nieudacznicy
- nie byli zainteresowaniu siłą i niepodległością RP- bo nie mieli po nich rządzić ich potomkowie
- byli to także władcy nasłani przez rywalizujące dwory- Sasi przez Brandenburgię
c) liberum veto (1652):
- zgubna zasada parlamentaryzmu, umożliwiająca wieloletni paraliż prac sejmu
- oznaczała prymat interesu partykularnego nad dobrem wspólnym i interesem RP
- była symbolem pozycji magnaterii i szlachty w systemie politycznym RP
d) Pozycja szlachty i magnaterii w systemie politycznym RP:
- przywileje szlacheckie stanowiły cenę płaconą przez kandydatów do toronu
- możnowładcy, by nie dopuścić do uszczuplenia ich potęgi i wpływów, gotowi byli służalczo sprzymierzyć się z zewnętrznymi wrogami Polski
- powszechna praktyka konfederacji i rokoszy, jako forma rebelii przeciw władzy królewskiej
- apoteoza egoizmu- ideologia sarmacka, której głównym elementem jest złota wolność jako najwyższa wartość dla szlachty, wytłumaczenie dla egoizmu
- nieumiejętność łączenia instynktu wolności z instynktem państwowym
- niska tolerancja i brak otwartości na zewnętrzne procesy rozwojowe i prądy ideowe, co staje się źródłem zacofania RP
c) regres ekonomiczny, demograficzny, kurczenie się terytorium powodują kryzys finansów państwa
d) kryzys finansów prowadzi do zmniejszenia się siły wojskowej państwa:
- nie stać nas na utrzymanie znaczniejszych wojsk
- słabe państwo pozwala sobie narzucać zewnętrzne ograniczenia wielkości własnej armii, a nawet utrzymywać obce wojska na swoim terytorium (1717- sejm niemy zgadza się na stacjonowanie wojsk rosyjskich).
e) mentalność klasy politycznej- podatność na wpływy zewnętrzne, serwilizm, sprzedajność.
- gotowość do usług na szkodę państwa dla innych państw w zamian za obronę zasady wolności (np. 1792- Rzewuski i Branicki jadą do carycy podziękować jej za przywrócenie wolności)
- pensje od posłów obcych mocarstw dla lojalnych magnackich rodów
2) Na temat właściwości polskiej kultury politycznej wypowiadali się wybitni myśliciele epoki:
a) Immanuel Kant:
- brak jej zupełnie serca do korzyści wspólnoty, bo każdy uważa się za jakiegoś suwerena
- Naród ten nie jest stworzony do ciągłej , natężonej pracy. W ogólne żadnego natężenia sił
- przeciw rozbiorom- bo żadne państwo nie powinno mieszać się w sprawy ustroju innego państwa
b) Karl von Clausewitz:
- upadek Polski wcale nie jest czymś dziwnym, niepojętym
- wskazuje na błędną percepcję zewnętrznych tendencji rozwojowych- dynamice rozwoju wew i aktywności zew 3 mocarstw towarzyszyły nierząd, decentralizacja i apatia cywilizacyjna
- Polska nie była zatem państwem europejskim, rządziła się innymi prawami- była raczej państwem tatarskim, zamieszkałym stepem bez struktur państwowych
- od ponad stu lat Polska była przedmiotem, a nie podmiotem SM
- zmiana byłaby możliwa, gdyby rządzący tego chcieli- ale byli nazbyt Tatarami (pod względem kultury politycznej), by chcieć takiej zmiany
- na długo przed rozbiorami Rosjanie czuli się w Polsce jak u siebie- gdyby nie rozbiory, Polska stałaby się prowincją rosyjską
- mocarstwa najbardziej zainteresowane utrzymaniem Polski (FRA, SWE, TUR) nie widziały nawet sensu działania na rzecz utrzymania Polski- widzieli, że obrona tego stepu byłaby próżnym wysiłkiem
- nie można żądać, by utrzymanie jakiegoś państwa było troską tylko sił zewnętrznych, bez jakiejkolwiek pomocy czynników wew; nie wolno żądać, by inne państwa miały stale warować z dobytym mieczem, by strzec politycznej świętości- granicy Polski
3) Powolny rozkład państwa miał nieuchronny wpływ na jakość myśli strategicznej- równoległość ewolucji państwowości i myślenia strategicznego od niezłego poziomu w wieku XVI po zanik obu w wieku XVIII
4) XVI wiek:
a) hetman Jan Tarnowski:
- sugestie dotyczące podstaw systemu obronnego RP:
* zabezpieczenie odpowiednimi fortyfikacjami granicy z Turcją
* utworzenie stałego, zaciężnego wojska
* odpowiednie wyszkolenie wojska
* zdrowe podstawy finansowe armii
* postulował tworzenie stałego sztabu- novum w ówczesnych warunkach EUR
* prymat piechoty i artylerii
b) Andrzej Frycz Modrzewski- O poprawie Rzeczpospolitej, rozdział o wojnie:
- jako pisarz polityczny postrzega problematykę militarną jako ważny aspekt polityki państwowej
- analizuje wojnę i jej przyczyn jako zjawisko społeczne
- potępia uciekanie się do wojny jako niosące woele zła i nieszczęść
- dzieli wojny na sprawiedliwe (obronne) i niesprawiedliwe (zaborcze)
- jednak jeśli wszystkie środki utrzymania pokoju zawiodą, państw musi być przygotowane do prowadzenia wojny
- wskazania co do systemu obronnego:
* fortyfikacje i przeszkody terenowe wzdłuż granic państwa
* intensywne szkolenie żołnierzy i dowódców
* armia zaciężna
* utworzenie skarbu dla celów wojskowych
* należyta regulacja spraw związanych z konsekwencją wojen
c) Inni:
- Marcin Bielski
- Florian Zebrzydowski
5) XVII wiek:
a) Andrzej Maksymilian Fredro:
- wskazania co do systemu obronnego:
* za Machiavellim zwolennik narodowego charakteru wojska
* współdziałanie wojska zaciężnego z pospolitym ruszeniem w systemie obronności kraju
* udział całego społeczeństwa w tworzeniu systemu fortyfikacji obronnych
* należyte uzbrojenie i wyszkolenie wojska
* prymat piechoty wzmocnionej artylerią
* wprowadzenie sztabu także na poziomie taktyczno- operacyjnym
b) inni:
- Łaski
- Sarnicki
- Siemienowicz
6) XVIII wiek:
a) nikogo nie można wyróżnić
b) utworzenie Szkoły Rycerskiej w 1765 roku nie było w stanie zapobiec pogarszającej się sytuacji; najbardziej znani jej absolwenci- Kościuszko, Puławski- wyróżnili się raczej za granicą niż w Polsce
c) Stanisław Leszczyński- Głos wolny wolność ubezpieczający- zajął się także sprawami obronności RP
7) Zupełna atrofia myśli strategicznej w II połowie XVIII wieku, bo:
- anachronizm systemu obronnego
- nikła wielkość armii
- pasmo klęsk militarnych
- brak klimatu umysłowego w Polsce porenesansowej
- zanik możliwości gosp i finansowych dla zmian
III Polska pod zaborami:
1) Przełom XVIII/XIX wieku jest wchodzeniem strategii w wiek męski; w tym czasie Polska pozbawia się państwa, a naród staje się przedmiotem w obcych strategiach
2) Skutki tej sytuacji dla Polski:
a) niedorozwój myśli strategicznej w odniesieniu do jej centralnego zagadnienia- związków między strategią a państwem
b) instynkt antypaństwowy- tożsamość narodowa musiała się rozwijać w opozycji wobec państwa zamieszkania
c) długotrwałe pozostawanie pod zaborami wytworzyło podejście wasalne i poddańcze wobec zaborcy
d) wkład Polski do światowej myśli strategicznej- rozwój teorii i koncepcji:
- wojny partyzanckiej
- wojny ludowej
- wojny regularnej jako wojny wyzwoleńczej
e) koncepcje te okazały się jałowe w tym sensie, że:
- nie doprowadziły do zamierzonych rezultatów
- stały się źródłem represji i strat biologicznych i materialnych
- ale stały się źródłem mitów i legendy podtrzymującej ducha narodowego
3) Początek nurtu- Kościuszko- Czy Polacy mogą wybić się na niepodległość:
- powstanie narodowe ma oprzeć się na trzech elementach:
* kosa- jako broń
* chłop- jako żołnierz ( co miało zapewnić powszechność armii)
* zapał powstańców dążących do wyzwolenia kraju- jak paliwo napędowe
4) Teoria wojny partyzanckiej:
a) gen Chrzanowski:
- kto: małe, rozproszone, lecz zorganizowane oddziały partyzanckie
- cel:
* nękanie komunikacji i logistyki przeciwnika oraz mniejszych grup wojskowych
* zakres takich działań należy stale zwiększać, aby w końcu można było przejść do bardziej regularnych działań wojskowych, bez których ostateczne zwycięstwo jest niemożliwe
- podstawą sukcesu mają być:
* właściwe wykorzystanie warunków terenowych
* poparcie miejscowej ludności
b) Karol Stolzman:
- kto: zainicjowanie powstania przez tzw oddziały pierwiastkowe (100 osobowe)=> włączenie możliwie szerokich rzesz narodu w powstanie na terenie całego kraju równocześnie
- charakter: powszechne i totalne zarazem- dzięki udziałowi ludu
- cel- wyczerpywanie atakami i odcinanie od dostaw wroga=> przejście do działań bardziej regularnych prowadzących do ostatecznego zwycięstwa
5) teoria wojny ludowej- Henryk Kamieński
a) rodzi się z uwzględnienia wniosków wynikających z powstania styczniowego
b) na poziomie taktycznym niewiele odbiega od teorii wojny partyzanckiej:
- kto- inicjująca grupa partyzantów, zdyscyplinowana i o wysokim morale=> właściwie wszyscy mieszkańcy w całym kraju
- cel: rozproszone, powszechne działania=> wojna podjazdowa prowadzona większymi grupami=> działania w skali operacyjnej podjęte rzez poważniejsze zgrupowania oddziałów powstańczych=> zgromadzenie regularnej armii, która będzie mogła stworzyć i utrzymać ciągły front, a następnie pokonać przeciwnika
c) różnica- powiązanie powstania z kwestią społeczną, szczególnie chłopską:
- zwycięstwo w wojnie ludowej miało doprowadzić do uwłaszczenia chłopów i równouprawnienia
- w ten sposób chłopi będą zainteresowani walką, co zapewni powszechny charakter walki, będący kluczem do zwycięstwa
d) działając w taki sposób można zwyciężyć mimo słabości uzbrojenia
5) Teorie wojny regularnej jako wojny wyzwoleńczej
** chodzi o łączenie lub szybkie przechodzenie od działań partyzanckich do działań regularnych
a) Ignacy Prądzyński:
- działania partyzanckie powinny być prowadzone przez żołnierzy regularnego wojska
- mała wojna (nękanie i wyczerpywanie) toczona przez ludność miejscową ma mieć charakter wspomagający
b) Gen. Bem
- ścisłe współdziałanie od samego początku grup partyzanckich z regularnymi oddziałami wojskowymi co miało to zainicjować powstanie, w którym masowo powinna wziąć udział ludność zamieszkująca ziemie polskie
- Kolumny regularnych wojsk miały przede wszystkim wiązać regularne siły wroga
- masowe powstanie ludności i oddziałów partyzanckich miało zapewnić przejęcie kontroli nad całym obszarem powstania
- podobnie jak Kamieński nie doceniał roli uzbrojenia- nieprzyjaciela należy bić tym, co się ma w ręku
c) Kazimierz Duch:
-jego Mała wojna i powstanie zbrojne- była najbardziej całościowym i systematycznym wykładem teorii powstania narodowego łączącego partyzantkę i działania regularne
- elementy konieczne:
* drobiazgowe przygotowanie organizacyjne i taktyczne wojny
* należyte zaopatrzenie żołnierzy w broń
IV Siła i słabość Drugiej Rzeczypospolitej:
1) Józef Piłsudski:
a Legenda:
- pochodzenie z niebogatej rodziny szlacheckiej o silnie patriotycznych tradycjach
- udział od młodzieńczych lat w spiskach niepodległościowych
- zesłanie na Sybir
- rozwinięcie Organizacji Bojowej PPS i udział w jej akcjach
- organizacja samodzielnej polskiej siły zbrojnej w I wojnie światowej- Pierwsza Kompania Kadrowa, legiony, POW
- lipiec 1917- kryzys przysięgowy i internowanie
- XI 1918- ogłoszony Naczelnikiem Państwa i zwierzchnikiem sił zbrojnych
- błyskotliwe zwycięstwo w VII 20 roku
- 1923- nieoczekiwanie wycofuje się z życia publicznego
- V 26- zamach, ale nadal unika funkcji państwowych i raczej pośrednio wpływa na bieg spraw w RP
- 1935- ostatni akt- wyposażenie państwa w nową konstytucję, mającą mu zapewnić silne instytucje i stabilność polityczną
b)myśl strategiczna:
- jest zarazem spadkobiercą polskiej myśli strategicznej, jak i chwalebnym od niej odstępstwem- łączy najlepsze pierwiastki9 tradycji i zaprzeczenie tego, co w niej najgorsze
- samouk, obdarzony wielką intuicją strategiczną, podziwiający Napoleona
- nie miał ambicji tworzenia własnego systemu i teorii strategicznej
- praktyk- jako że nie był absolwentem akademii wojskowej, nie był wyznawcą jakiejś określonej doktryny, lecz raczej twórczo aplikował w konkretnych warunkach zasady uniwersalne
c) romantyzm celów, pozytywizm środków- zdolność wyznaczania celów, rzetelnej analizy środków i wykorzystywania takich środków, jakimi dysponował- vide Bitwa 1920 roku
d) umiejętność odczytywania i wykorzystywania okoliczności międzynarodowych:
- niepodległość bez sprzyjających okoliczności międzynarodowych, zwłaszcza wojny między zaborcami, nie będzie możliwa
- prawidłowo odczytywał Rosję:
* jedynym argumentem wobec niej jest siła
* idea oddzielenia Polski od RR przez Ukrainę i Białoruś
- prawidłowo zareagował na dojście Hitlera do władzy:
* próba działań prewencyjnych wspólnie z Francją
* I 34- zawarcie deklaracji o nieagresji na 10 lat, co ma dać Polsce czas na zorganizowanie obrony przed ewentualnymi roszczeniami lub agresją ze strony Niemiec
* w wielu wypowiedziach widać było, że czuł nadciągającą katastrofę
e) przekonanie o konieczności własnego wysiłku zbrojnego i o konieczności posiadania samodzielnej siły zbrojnej
- zasadnicze przekonanie, że niepodległość ni zostanie Polsce podarowana aktem łaski ze strony zaborców czy szczęśliwym zbiegiem okoliczności, ale będzie efektem własnego wysiłku zbrojnego
* wysiłek zbrojny jest najważniejszym wkładem kształtującym sprzyjające okoliczności międzynarodowe
* jest też warunkiem sine qua non skutecznego zaistnienia sprawy polskiej w przyszłej wojnie
* nieuchronność daniny krwi w obronie niepodległości- założenie, że nie wszyscy zaborcy pogodzą się z niepodległością Polski i ustąpią jedynie wobec siły polskiego oręża- szczególnie wobec RR
- z tego powodu nacisk na tworzenie kadr, z których ma wyrosnąć armia polska
g) staranne i systematyczne przygotowanie czynu zbrojnego
- nie zamierzał powtarzać błędów Powstania Styczniowego- mniej zajmował się polityką, bardziej zaś starannym przygotowaniem do powstania
- Polacy muszą być gotowi do działania, gdy pojawią się stosowne okoliczności
- docenianie wagi morale- zwycięstwo w ¾ zależy od siły moralnej wojska i społeczeństwa, w ¼ od przygotowania pod względem technicznym
h) rozumiał rolę państwa i jego instytucji w czasie zagrożenia dla bezpieczeństwa narodu
- z jego inspiracji doszło do podjęcia prac nad nową konstytucją RP, której podstawowe założenia odzwierciedlały sytuację Polski, leżącej między dwoma totalitaryzmami; chodziło o wzmocnienie władzy wykonawczej
i) nadzwyczajny etos żołnierski, honor i służba ojczyźnie
j) dowódczy instynkt i innowacyjność taktyczna- rozważania o wojnie 1920 roku:
- głównym problemem był problem przestrzeni i zaludnienia jej pracą wojny- bezsilność liczebna w stosunku do przestrzeni
- z tego powodu na nic w tym przypadku zdawała się strategia mas, strategia wiążąca ściśle jednostki wojskowe we wzajemną taktyczną współpracę, ani strategia pozycyjna
- wynalazkiem Piłsudskiego okazała się „strategie de plein air”- strategia pełnego powietrza (zawsze więcej pełnego powietrza niż zaludnienia wojennego przestrzeni) czy „strategie encadrante”- strategia ścieśniona- ścieśnienie wojska w ruchu tak, by mu zapewnić siłę masy
k) krytycyzm wobec klasy politycznej:
- konieczność silnej władzy wykonawczej ze względu na małość klasy politycznej, która w systemie parlamentarnym działała na szkodę kraju
l) krytycyzm wobec narodu:
- słaby wewnętrznie,
- niesamodzielny, łatwo służy obcym
- zmienny
l) wady podejścia strategicznego Piłsudskiego:
- strategia pełnego powietrza nie mogła być właściwą odpowiedzią w obliczu postępu organizacyjno- technicznego Niemiec
- zdawanie się na instynkt dowódczy powoduje zupełne niedocenianie roli sztabu generalnego, którego zadaniem jest systematyczne opracowywanie planów wojny i przyporządkowanie ich przyszłym potrzebom odpowiednich rozwiązań w sferze przemysłu czy infrastruktury; dla Piłsudskiego to rutyna i doktrynerstwo
2) Roman Dmowski:
a) nie reprezentował sztuki strategicznej, ale poruszał szereg zagadnień towarzyszących
b) refleksje geopolityczno- cywilizacyjne- Niemcy, Rosja i kwestia polska
- główne zagrożenie dla Polski jako narodu pochodzi od Niemiec- stałym celem polityki niemieckiej jest unicestwienie Polski
- jedynym państwem, jakie może przeciwstawić się ekspansji Niemiec, jest Rosja
- kluczem do rozwiązania kwestii polskiej jest zatem właściwe ułożenie stosunków polsko rosyjskich- porzucenie linii powstańczej i porozumienie z Rosją jako autonomiczne zjednoczenie wszystkich ziem pod berłem Romanowów, co miało stać się punktem wyjścia do przyszłej niepodległości
- trzeba też doprowadzić do zmiany stosunku Rosji do Polski- ale demokratyzująca się na sposób zachodni Rosja przestanie być dla Poski zagrożeniem
c) Do celu trzeba zmierzać stopniowo, dzięki korzystnej koniunkturze międzynarodowej, dając prymat zabiegom politycznym, nie zaś poprzez walkę
d) przekonanie o potrzebie silnego państwa polskiego
- tylko takie może przetrwać w swym położeniu geopolitycznym
- państwo musi być dostatecznie silne, by mieć wpływ na otoczenie=> pozycja ważnego czynnika w polityce europejskiej=> zapewni, że będziemy wartościowym partnerem dla Francji, która nie będzie zmuszona opierać się wyłącznie na Rosji ze szkodą dla Polski w polityce niemieckiej
e) duże nadzieje w rozbudzeniu witalności cywilizacyjnej narodu polskiego
f) na przeszkodzie temu rozbudzeniu stoją politycy polscy i słabość polskiej całościowej refleksji politycznej
g) zwraca tez uwagę na wady charakteru narodowego Polaków:
- bierność i łagodność
- silna obecność w naszym życiu umysłowym nieinteligentnych intelektualistów
- doświadczenie zaborów- niewola wychowuje nieowilników
3) Władysław Sikorski:
a) poglądy międzynarodowe:
- lojalny wobec Austrii
- przeciwnik wojny z Rosją Sowiecką
- wielki zwolennik sojuszu z Francją
- prawidłowo oceniał zagrożenie niemieckie
b) kariera:
- 1921- dobry, choć krótko, minister spraw wojskowych i szef sztabu generalnego
- 1923- premier przez pół roku
- 1928- odsunięty definitywnie od pracy w wojsku
- 1939-43 premier rządu emigracyjnego i naczelny wódz sił zbrojnych
c) postulaty co do wysiłku obronnego, niezbędnego w obliczu zagrożenia niemieckiego:
- należyta gotowość bojowa armii polskiej
- moralna czujność narodu
- system sojuszów i powiązań z państwami, którym również zagrażały Niemcy
d) zagrożenia dla tego programu:
...