XII. ZASADa reprezentacji politycznej PRAWo WYBORCZE, Studia

XII. Zasada reprezentacji politycznej – Prawo wyborcze

ZASADY PRAWA WYBORCZEGO

1. Uwagi wstępne

Sposoby kreowania organów państwowych Kreowanie organów państwowych odbywa się przy zastosowaniu różnych metod - w drodze wyborów, nominacji, powołania. Przyjęcie odpowiedniego sposobu jest dyktowane różnymi okolicznościami - w przypadku parlamentu zastosowanie znajduje zasada wyboru przedstawicieli w drodze powszechnego głosowania, podobnie rzecz wygląda w przypadku organów stanowiących samorządu terytorialnego. Rząd tworzony jest w drodze powołania, w których to czynnościach występuje współdziałanie głowy państwa (prezydenta) i par­lamentu (Sejmu). Natomiast sposób kreowania głowy państwa, dokonywany w drodze wyboru, może przyjmować bądź to formę wyborów przez parlament (np. według Konstytucji z 1921 r.), bądź w wyborach powszechnych i bezpo­średnich, jak to się dzieje w Polsce od 1990 r. O przyjęciu określonego sposobu kreowania organu państwowego decydują takie okoliczności, jak charakter prawny organu (czy jest to organ przedstawicielski, czy wykonawczy), tra­dycje w tym zakresie uznawane w danym państwie, pragmatyzm rozwiązań ustrojowych, pojawiające się nowe tendencje itp.

Obowiązujące w Polsce rozwiązania prawne w omawianym zakresie w dość szerokim stopniu przyjmują formę wyborów powszechnych i bez­pośrednich. Forma ta ma aktualnie zastosowanie nie tylko w odniesieniu do Sejmu i Senatu, ale również wobec Prezydenta RP Parlamentu Europejskiego, a także stanowiących organów samorządu terytorialnego, oraz od 2002 r. wójtów (burmistrzów, prezydentów miast), czyli organów wykonawczych samorządu w gminie. Chociaż w toku prac konstytucyjnych podnoszona była m.in. także kwestia powrotu do wyboru prezydenta przez połączone izby parlamentu stanowiące łącznie Zgromadzenie Narodowe, to jednak zwycię­żyło przekonanie, że nabyte przez wyborców w 1990 r. prawo bezpośredniego wyboru głowy państwa nie powinno być społeczeństwu odebrane1. Wydaje się słuszne przyjęcie założenia, że problematyka związana z kreowaniem każdego organu państwowego powinna być omawiana przy okazji charakterystyki roli ustrojowej, miejsca w systemie organów i kompetencji poszczególnych organów państwa. Daje to wówczas pełniejszy obraz uregulowań prawnych i rozstrzygnięć konstytucyjnych. W rozdziale niniejszym zawarte są uwagi odnoszące się wyłącznie do organów wyłanianych w drodze wyborów po­wszechnych i bezpośrednich (Sejm, Senat, prezydent, organy stanowiące samorządu terytorialnego) i tylko w takim zakresie, jaki jest niezbędny do ich ogólnej charakterystyki. Jest to jakby wyjęcie przed nawias kwestii wspólnych, odnoszących się do wszystkich organów pochodzących z wyborów, jak np. okre­ślenie zasad prawa wyborczego. Natomiast to, co jest już specyficzne, co odnosi się do konkretnego z wybieralnych organów, stanowi przedmiot rozważań w odpowiednich rozdziałach poświęconych poszczególnym organom.

Prawne podstawy przeprowadzania wyborów organów przedstawi­cielskich określa wprawdzie Konstytucja, ale ograniczają się one do kwestii najważniejszych. Ich rozwinięcie zawierają ustawy zwane ordynacjami wybor­czymi. Aktualny stan prawny charakteryzuje istnienie Ordynacji wyborczej do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej2, ustawy o wyborze Prezydenta RP z dnia 27 września 1990 r.3, Ordynacji wyborczej do organów samorządu terytorialnego z 1998 r.4 Wynikająca stąd różnorodność regulacji prawnych dotyczących wyborów nie ułatwia zadania organom powo­łanym do ich przeprowadzania. W związku z tym powstała inicjatywa skody-fikowania przepisów prawnych odnoszących się do wyborów powszechnych

1 przeprowadzania referendum5, ale dotychczas pomysł ten nie doczekał się realizacji. Uchwalenie zaś kodeksu wyborczego pozwoliłoby na kompleksowe uregulowanie procedury wyborczej i na ujednolicenie jej zasad.

2. Prawo wyborcze i jego funkcje

Pojęcie „prawo wyborcze" używane jest w dwojakim znaczeniu. Raz mówi się o normach prawnych określających procedurę wyborczą, a więc regulujących sposób wyboru Sejmu, Senatu, prezydenta i organów stanowiących samorządu terytorialnego. Jest to prawo wyborcze w znaczeniu przedmiotowym.

Określenie „prawo wyborcze" jest jeszcze używane w znaczeniu podmio­towym. Wówczas chodzi o ogół norm prawnych obejmujących uprawnienia obywateli do udziału w wyłanianiu organów pochodzących z wyborów

powszechnych i bezpośrednich. Są to przepisy prawne regulujące różne fazy tych czynności, od wysuwania i zgłaszania kandydatów poczynając, po akt głosowania włącznie.

System wyborczy Obok wymienionych już pojęć funkcjonuje jeszcze określenie „system wyborczy", przez które rozumie się ogół zasad i norm prawnych regulujących tryb przygotowania oraz przeprowadzania wyborów, łącznie ze sposobem ustalania wyniku wyborów i dokonywaniem podziału mandatów.

Funkcje wyborów Wybory, niezależnie od tego, jakiego organu państwowego dotyczą, spełniają jedną wspólną, zasadniczą funkcję. Jest nią kreowanie określonego organu, a ściślej mówiąc - jego składu personalnego. W wyniku przeprowa­dzonych wyborów wyłoniony zostaje konkretny organ - parlament, głowa państwa, organ samorządu terytorialnego.

Natomiast inne funkcje mają różne zastosowanie, zależnie od tego, jakiego organu wybory są przeprowadzane. Najszerzej pojmowane funkcje spełniają wybory parlamentarne, można je sprowadzić do czterech. Są to funkcje:

a) udzielania rządzącym legitymacji do sprawowania władzy,

b) stworzenia wyborcom okazji do wyrażenia swej woli w przedmiocie poparcia dla określonego programu politycznego,

c) możliwie najwierniejszego odtworzenia obrazu zróżnicowania opinii publicznej,

d) wyłonienia stabilnej większości rządowej6.

Funkcje te niewątpliwie spełniają wybory do Sejmu i Senatu i każda z nich znajduje tam swój wyraz, choć najczęściej akcentuje się funkcję wybor­czą ujętą w pkt. d), która oznacza wyłonienie stabilnej większości. Istnienie takiej większości jest wszak nieodzowne dla zapewnienia stabilnego rządu, opartego na większości sejmowej, a to stabilizuje w istotny sposób system polityczny państwa.

Wybory do Senatu odznaczają się swoistą specyfiką, gdyż z uwagi na fakt, że izba druga nie ma uprawnień kontrolnych wobec Rady Ministrów, nie ma wpływu na jej powstanie, istnienie czy upadek, przeto funkcja czwarta nie odgrywa w tym przypadku tak istotnej roli, jak w odniesieniu do Sejmu.

Podstawową funkcją wyborów prezydenckich jest wyłonienie piastuna urzędu głowy państwa oraz legitymizacja jego władzy. Nie oznacza to, że nie są ważne inne funkcje wyborcze. W wyborach tych nie wyłania się wprawdzie większości rządowej, ale stanowią one okazję do poznawania stosunku wybor­ców do kandydatów prezentowanych przez różne ugrupowania polityczne, z reguły bowiem kandydaci na urząd prezydenta identyfikują się z określonymi partiami. W każdym razie tak czynią kandydaci najpoważniejsi, odgrywający zasadniczą rolę w kampanii wyborów prezydenckich. Wyniki wyborów po­zwalają też odtworzyć, a w każdym razie zweryfikować, obraz zróżnicowania opinii publicznej. Ma to szczególne znaczenie wtedy, gdy wybory prezydenckie odbywają się w trakcie kadencji parlamentu. Wówczas pozwalają one partiom poznać stan opinii publicznej i stopień poparcia udzielany przez wyborców poszczególnym ugrupowaniom politycznym.

W przypadku zaś wyborów samorządowych ich funkcje są podobne lub tożsame z funkcjami wyborów parlamentarnych7.

3. Konstytucyjne zasady prawa wyborczego w Polsce

O charakterze systemu wyborczego, stopniu jego demokratyzmu prze­sądzają zasady, na jakich system ten jest oparty. Wagę tych zasad podkreśla m.in. fakt, że są one z reguły określane w konstytucjach, natomiast ordynacje wyborcze stanowią ich konkretyzację i rozwinięcie, choć znane są też z historii przypadki, gdy ordynacje w swych postanowieniach wprowadzały ograni­czenia w zakresie stosowania tych zasad.

Zasady prawa wyborczego Katalog konstytucyjnych zasad prawa wyborczego wyraża z reguły pięcio- lub czteroprzymiotowy system wyborczy. Zasady te, określane też niekiedy w formie przymiotników, to: powszechność, równość, bezpośredniość i tajność głosowania. Piąta zasada dotyczy podziału mandatów i może ona zakładać model oparty na proporcjonalności lub większościowy albo model mieszany

Nie wszystkie z wymienionych zasad w jednakowym stopniu znaj­dują zastosowanie w różnych wymienianych wyborach. W świetle art. 96 Konstytucji wybory do Sejmu są pięcioprzymiotnikowe, oparte są bowiem na zasadach powszechności, równości, bezpośredniości, tajności głosowania i proporcjonalności. Wybory do Senatu (art. 97 ust. 2) są oparte na zasadach powszechności, bezpośredniości i tajności głosowania. Nie ma więc w tych wyborach zastosowania zasada równości, gdyż liczba mandatów senatorskich przypadających na okręg wyborczy nie jest zależna wprost od liczby miesz­kańców. Nie ma tu zastosowania także zasada proporcjonalności, gdyż man­daty senatorskie przydzielane są tym kandydatom, którzy zdobyli w okręgu wyborczym najwięcej głosów, zaś wyborca udziela swego poparcia nie liście wyborczej, z reguły zgłaszanej przez partie polityczne, lecz kandydatom imiennie oznaczonym na karcie do głosowania.

W wyborach prezydenckich stosowane są zasady: powszechności, rów­ności, bezpośredniości i tajności głosowania (art. 127 ust. 1), a więc brak tu zasady proporcjonalności, co jest rzeczą zrozumiałą, skoro do obsadzenia jest tylko jeden mandat.

Wreszcie wybory do organów stanowiących samorządu terytorialnego oparte są na zasadach: powszechności, równości, bezpośredniości i tajno­ści głosowania, w odniesieniu zaś do rozdziału mandatów przyjęto model mieszany. W małych gminach (do 20 tys. mieszkańców) obowiązuje zasada większościowa, zaś w gminach powyżej 20 tys. mieszkańców ma zastosowanie zasada proporcjonalności. We wszystkich zatem wymienionych wyborach obowiązują zasady: powszechności, bezpośredniości i tajności głosowania, pozostałe zaś zasady mają różne zastosowanie. Uwaga ta dotyczy zasady równości, której brak tylko w wyborach do Senatu, a także zasady proporcjonalności, której nie znają ordynacje wyborcze do Senatu i ustawa o wyborze prezydenta.

a) zasada powszechności

powszechność wyborów Postulat wprowadzenia zasady powszechności wyborów od dawna towarzyszył walce politycznej o likwidację cenzusów wyborczych, których istnienie ograniczało obywatelom korzystanie z ważnego prawa politycznego, jakim jest możliwość wybrania swoich przedstawicieli w skład parlamentu.

W przeszłości znane były i szeroko stosowane w praktyce ustrojowej takie cenzusy wyborcze, jak: cenzus płci (wyłączający kobiety z grona wybor­ców), wykształcenia, majątkowy (uzależniający prawo udziału w wyborach od posiadania majątku określonej wartości), pochodzenia, zasług (znany twórcom Konstytucji z 1935 r.). W wyniku walk stopniowo likwidowane były tego rodzaju ograniczenia, by w drugiej połowie XX w. osiągnąć stan charak­teryzujący się tym, że posiadanie prawa wyborczego jest uzależnione tylko od posiadania obywatelstwa danego państwa, od ukończenia 18 lat (osiągnięcie pełnoletności powszechnie w Europie uznawanej od tej właśnie granicy) i od dysponowania pełnią praw publicznych. Tak więc cenzusy wyborcze, które ograniczały powszechność wyborów, a w okresach wcześniejszych były jej zaprzeczeniem, zostały współcześnie całkowicie zlikwidowane w demokra­tycznych państwach.

Warunki posiadania praw wyborczych Konstytucja Rzeczypospolitej nie zna żadnych cenzusów związanych z sytuacją majątkową lub społeczną wyborcy. Artykuł 62 Konstytucji uzależnia posiadanie prawa wyborczego tylko od:

a) ukończenia, najpóźniej w dniu głosowania, 18 lat,

b) posiadania obywatelstwa polskiego,

c) dysponowania pełnią praw publicznych.

W świetle ust. 2 tegoż artykułu prawa wyborczego nie posiadają osoby, które zostały:

a) ubezwłasnowolnione prawomocnym orzeczeniem sądu,

b) pozbawione praw publicznych, wobec których sąd orzekł karę dodatkową w tej postaci,

c) pozbawione praw wyborczych orzeczeniem Trybunału Stanu.

Tak więc o wyłączeniu pełnoletniego obywatela polskiego z grona wy­borców mogą decydować tylko i wyłącznie organy władzy sądowniczej (sądy bądź Trybunał Stanu). Oznacza to szerokie stosowanie zasady powszechności, gdyż decyzje w tej kwestii podejmuje wyłącznie organ niezawisły, a powody jego stosowania nie wiążą się w żadnym stopniu z sytuacją społeczną lub majątkową jednostki.

Czynne i bierne prawo wyborcze Odróżnia się czynne prawo wyborcze, tj. prawo wybierania posłów, senatorów, prezydenta, członków organu samorządu terytorialnego, a także brania udziału w referendum ogólnokrajowym czy lokalnym, które przysługuje obywatelom od ukończenia 18 lat, od biernego prawa wyborczego. Bierne prawo wyborcze jest uprawnieniem obywatela do kandydowania w wyborach, a więc do ubiegania się o wybór. Aby mieć bierne prawo wyborcze, należy dysponować prawem czynnym, czyli spełniać określone warunki.

O ile czynne prawo wyborcze jest traktowane jednolicie i obowiązuje jednakowo we wszystkich wyborach, a także w referendum po uzyskaniu pełnoletności, o tyle bierne prawo wyborcze jest zróżnicowane. Granica wie­ku, od której jego posiadanie jest uzależnione, wynosi 21 lat w przypadku ubiegania się o mandat poselski, 30 lat o mandat senatora i 35 lat w wyborach prezydenckich. Tylko w wyborach samorządowych granica czynnego i biernego prawa wyborczego jest zrównana i wynosi 18 lat.

Prawne gwarancje powszechności Omówione ustalenia mają decydujące znaczenie dla prowadzenia reje­strów i sporządzania spisów wyborców, co jest niezbędne do przeprowadzenia wyborów i referendum. Spisy wyborców są sporządzane z urzędu w oparciu o prowadzony w gminie rejestr wyborców, który w okresie poprzedzającym wybory czy referendum jest udostępniany społeczeństwu w celu sprawdzenia jego prawidłowości. Stwierdzone braki w tym zakresie mogą stanowić pod­stawę wniesienia reklamacji na pominięcie osoby uprawnionej lub wpisanie osoby nieuprawnionej. Weryfikacja spisu wyborców stanowi zatem jedną z gwarancji realizacji zasady powszechności.

Należy dodać, że rejestr wyborców uprawnionych do udziału w wyborach do Sejmu posiada szczególne znaczenie, albowiem jest on podstawą nie tylko wyboru posłów, ale także i innych organów pochodzących z wyborów po­wszechnych i bezpośrednich oraz przeprowadzania referendum.

b) zasada równości

Demokratyzm wyborów zakłada nie tylko stosowanie zasady powszech­ności, ale także równości, bowiem jej brak może znacznie ograniczać konse­kwencje likwidacji cenzusów wyborczych. Niewiele bowiem korzyści przyniesie wyborcom upowszechnienie prawa wyborczego, przyznanie go bez ograniczeń każdemu pełnoletniemu i pełnoprawnemu obywatelowi, jeśli nie zostanie zagwarantowana równość wyborów.

Równość w sensie formalnym Zasada równości może być ujmowana w dwojakim znaczeniu. Rozróżnia się bowiem równość w znaczeniu formalnym i materialnym. W znaczeniu pierwszym zasada ta oznacza, że każdemu wyborcy przysługuje jeden głos (jest ona także zachowana, jeśli prawo przyznaje każdemu obywatelowi dwa głosy, jak to jest w Niemczech). Zaprzeczeniem zasady równości były wybory pluralne, gdy np. w Belgińwedług ordynacji z 1893 r. wyborca mógł posia­dać nawet kilka głosów, nie więcej jednak niż trzy. Przy zasadzie, że każdy mężczyzna posiada jeden głos, dopuszczano przyznanie głosu dodatkowego ojcom rodzin po uzyskaniu przez nich 35 lat. Ponadto mężczyzna także otrzy­mać jeszcze jeden głos, pod warunkiem że był właścicielem nieruchomości o określonej wartości. Także osoby posiadające dyplom ukończenia studiów wyższych zyskiwały prawo dodatkowego głosu. Tak więc wybory pluralne stanowiły jawne zaprzeczenie równości w sensie formalnym. Jednakże przy­znanie każdemu wyborcy jednego głosu (czy każdemu takiej samej liczby) nie zapewnia jeszcze pełnej realizacji zasady równości, zapewnia ją dopiero równość w sensie materialnym.

Przez równość w sensie materialnym rozumie się jednakową, równą siłę głosu każdego wyborcy, co zapewnia mu równy wpływ na skład orga­nu przedstawicielskiego. Najprostszy przykład równości w tym znaczeniu otrzymamy, tworząc okręgi wyborcze tej samej wielkości (o tej samej liczbie mieszkańców) i przydzielając im taką samą liczbę mandatów.

Aby osiągnąć równość w sensie materialnym, należy po pierwsze ustalić normę przedstawicielstwa. Osiąga się ją, dzieląc liczbę mieszkańców kraju przez liczbę mandatów danego organu (np. w przypadku wyborów do Sejmu przez 460). Otrzymany iloraz stanowi normę przedstawicielstwa. Drugi wymóg to przydzielanie okręgowi wyborczemu mandatów nie w sposób dowolny, ale odpowiedni do liczby jego mieszkańców (np. jeśli iloraz wyborczy wyniósł 80 tys., a w okręgu zamieszkuje 400 tys. osób, to na ten okręg powinno przy­padać pięć mandatów).

Po trzecie na zagwarantowanie równości wyborów może mieć wpływ także system wyborczy - np. w większym stopniu realizację zasady równości zapewnia system proporcjonalny niż większościowy. Jednak niezależnie od przyjętego systemu mogą w praktyce pojawiać się pewne deformacje, jeśli np. przepisy ordynacji uprzywilejowują silne partie, gdy wprowadza się tzw. klauzulę zaporową, ustala próg, którego przekroczenie dopiero uprawnia partię do udziału w rozdziale mandatów, jeśli wprowadza się listę krajową itp.

Zakres stosowania zasady Należy zauważyć, że zasada równości nie obowiązuje w wyborach do Senatu, gdyż według ordynacji wyborczej (z 2001 r.) podział mandatów sena­torskich między okręgi wyborcze jest dokonywany bez stosowania jednolitej w skali kraju normy przedstawicielstwa. Wyklucza to stosowanie zasady równości w sensie materialnym, choć jest ona stosowana w sensie formal­nym. Rozdział mandatów senatorskich między kandydatów przeprowadza się nie według systemu proporcjonalnego, ale większościowego. Mandaty otrzymują kandydaci, którzy w okręgu uzyskali największą liczbę głosów.

c) zasada bezpośredniości

istota zasady Zasada ta oznacza, że wyborca głosuje bezpośrednio na kandydata, że to jego głos bezpośrednio decyduje o ostatecznym wyniku wyborów. Taki sposób głosowania można także określić mianem wyborów jednostopniowych, kiedy bezpośrednio wola wyborców przesądza o końcowym rezultacie.

Zaprzeczeniem takich wyborów są wybory pośrednie, inaczej zwane dwu- lub wielostopniowymi. Polegają one na tym, że ostatecznego wyboru nie dokonuje wyborca, albowiem jego rola ogranicza się tylko do wyboru osoby, która uprawniona zostaje do kolejnego głosowania mającego znaczenie już rozstrzygające. Przykładem wyborów pośrednich są wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych Ameryki, gdzie wyborcy wybierają elektorów (pierwszy stopień), a ci w określonym terminie dokonują ostatecznego wyboru prezydenta (drugi stopień). I choć wynik głosowania na pierwszym etapie jest już klarowny, a z liczby wybranych elektorów i ich orientacji politycznej można już z całkowitą pewnością wnioskować o ostatecznym rezultacie, to jednak formalnie wybór prezydenta jest dokonany po głosowaniu elektorów.

Zakres obowiązywania bezpośredniości wyborów w RP W Polsce wszystkie wybory są przeprowadzane na zasadzie bezpośrednio­ści i prawo w ręce wyborców oddaje decyzje o końcowym rezultacie. Niekiedy określa się wybory bezpośrednie jako osobiste. Jest to pomieszanie pojęć. Także wyborcy amerykańscy głosują na prezydenta osobiście, co wcale nie zmienia charakteru jego wyborów pośrednich. Tak więc głosowanie osobiste można co najwyżej traktować jako wzmocnienie bezpośredniości, ale nic więcej.

Obowiązujące w Polsce przepisy prawne nie znają instytucji głosowania ani za pośrednictwem pełnomocnika, ani przez pocztę (korespondencyjnie), które znane są w ustawodawstwie różnych państw.

Wzmocnieniem zasady bezpośredniości jest w przypadku wyborów do Sejmu przyjęty sposób głosowania, który wymaga od wyborcy, aby swe preferencje określił za pomocą znaku „x" postawionego przed nazwiskiem jednego z kandydatów popieranej listy. Oznacza to, że głos oddany został na daną listę, a spośród zamieszczonych na niej kandydatów wyborca szczegól­nego poparcia udzielił jednemu z nich.

W sposób wyraźny wyborca głosuje na konkretnych kandydatów w wy­borach do Senatu, gdzie nie ma list kandydatów, a tylko zestaw zgłoszonych nazwisk ujętych w karcie do głosowania. Także na konkretnego kandydata oddaje się głos w wyborach prezydenckich. Taki sposób głosowania zabezpiecza stosowanie zasady bezpośredniości, stanowiąc zarazem jej gwarancję.

d) zasada tajności głosowania

istota zasady Omawiana zasada odnosi się do jednego tylko etapu wyborów, a miano­wicie do samego aktu głosowania. Celem zaś wprowadzenia zasady tajności głosowania jest pragnienie zapewnienia wyborcy pełnej swobody. Swoją decyzję co do udzielenia poparcia określonemu kandydatowi czy liście kan­dydatów wyborca powinien podejmować w sposób niczym nieskrępowany, wolny od nacisków i obawy, że z powodu treści oddanego głosu może ponieść jakiekolwiek konsekwencje.

Gwarancją zasady tajności głosowania jest obowiązek komisji wyborczej zabezpieczenia w lokalu, w którym odbywa się głosowanie, odpowiednich pomieszczeń osłoniętych, gdzie wyborca może zapoznać się z otrzymaną kartą do głosowania i postawić znak określający dokonany wybór. Brak miejsc zabezpieczonych (kabin) w lokalu wyborczym stanowi wyraźne naruszenie przepisów ordynacji wyborczej i może stanowić podstawę do złożenia przez wyborcę protestu wyborczego.

Protesty wyborcze w odniesieniu do wyborów parlamentarnych, prezy­denckich i do referendum ogólnokrajowego zgłasza się do Sądu Najwyższe­go, który ostatecznie orzeka o ważności wyborów czy referendum. Kwestia tajności głosowania jest bardzo ważna i dlatego chroniona jest również przez przepisy kodeksu karnego.

Zasada tajności głosowania nakłada także obowiązek określonego zacho­wania się wyborcy. Po otrzymaniu karty do głosowania powinien on udać się do miejsca osłoniętego, mającego na celu zapewnienie tajności głosowania, by tam dokonać odpowiedniego wyboru. Jawność głosowania stanowi pewną formę agitacji wyborczej, która w lokalu wyborczym jest prawnie zakazana.

e) zasady dotyczące rozdziału mandatów

rozdział mandatów W zakresie rozdziału mandatów mogą być stosowane dwa sposoby: w oparciu o zasadę proporcjonalności albo większości. Obie te zasady znajdują w Polsce zastosowanie na gruncie Konstytucji z 1997 r. Zasada proporcjonal­ności jest stosowana w odniesieniu do wyboru posłów, a także w wyborach samorządowych w gminach liczących powyżej 20 tys. mieszkańców oraz w wyborach do rad powiatów i sejmików województw. Natomiast zasada większości jest stosowana w przypadku wyboru senatorów, Prezydenta RP oraz w wyborach do organów samorządu terytorialnego w gminach do 20 tys. mieszkańców.

Zasada proporcjonalności uznawana jest za bardziej demokratyczną, gdyż w mniejszym stopniu pozwala na deformację obrazu opinii publicznej niż zasada większości, która znana jest w dwu odmianach: albo jako zasada większości bezwzględnej (wynosi ona więcej niż połowa głosujących), stoso­wana w wyborach prezydenckich, gdzie do otrzymania mandatu wymagana jest bezwzględna większość ważnie oddanych głosów, bądź też większości względnej (czyli zwykłej), stosowana w wyborach senatorów i do samorządu terytorialnego w gminach do 20 tys. mieszkańców. Zatem stosowanie zasady większości zwykłej pozwala rozdzielić mandaty już w pierwszej turze głosowania, nie trzeba więc wyborów powtarzać, co jest z reguły niezbędne w przypadku wymogu większości bezwzględnej. Zasada większości względnej (zwykłej) może być stosowana tak w okręgach jednomandatowych, jak i wielomandatowych; wówczas wygrywa ta lista, którą poparła największa liczba wyborców.

Przy stosowaniu systemu większościowego w okręgach jednomandato­wych, partia wygrywająca wybory w danym okręgu zyskuje mandat, zaś partie przegrane, mimo otrzymania nawet szerokiego poparcia wyborców, nie zdo­bywają mandatu. Może to prowadzić do ich zupełnej eliminacji z parlamentu, a często i z życia politycznego. Zjawisko to występuje częściej w warunkach stosowania zasady większości bezwzględnej niż względnej, ale zawsze układ sił politycznych w parlamencie nie stanowi wiernego odbicia obrazu opinii publicznej w kraju. Dwukrotnie już w Wielkiej Brytanii w drugiej połowie XX w., przy stosowaniu zasady większości względnej partia, która zdobyła więk­szość absolutną miejsc w Izbie Gmin, otrzymała w skali kraju mniej głosów niż rywalizująca z nią partia, która znalazła się w opozycji.

Natomiast zaletą systemu większościowego jest to, że ułatwia on wybór parlamentu, w którym istnieje wyraźna większość zdolna do zapewnienia stabilizacji sceny politycznej, stanowiąca mocne oparcie dla rządu.

Zwolennicy systemu wyborczego zapobiegającego wspomnianym de­formacjom opowiadają się za wyborami proporcjonalnymi. W ramach zasady ustrojowej pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego wymienia się właśnie zasadę proporcjonalności, która może być stosowana tylko w określonych warunkach. Należą do nich:

a) istnienie okręgów wielomandatowych, gdyż w okręgu jednomandatowym nie ma czego dzielić,

b) występowanie kilku partii politycznych rywalizujących ze sobą o głosy wyborców,

c) zgłoszenie w okręgu kilku list kandydatów reprezentujących partie ry­walizujące ze sobą w walce o poparcie opinii publicznej.

System ten jest korzystny dla partii słabszych, gdyż w dużym stopniu niweluje dysproporcje, jakie niesie ze sobą system większościowy.

Wybory proporcjonalne Przyjęcie zasady proporcjonalności oznacza, że partie biorące udział w wyborach otrzymują reprezentację parlamentarną, która odpowiada stop­niowi poparcia, jakiego udziela im społeczeństwo. W systemie tym mandaty rozdzielane są między partie proporcjonalnie do liczby uzyskanych przez nie głosów. W oparciu o zasadę proporcjonalności mogą być stosowane róż­ne sposoby matematyczne rozdziału mandatów, z których pewne sprzyjają partiom słabszym, inne wyraźnie uprzywilejowują partie silne.

Mechanizm proporcjonalnego rozdziału mandatów można w sposób najbardziej uproszczony zilustrować na przykładzie. Jeśli w okręgu wyborczym przewidziano do podziału sześć mandatów, a głosowało 120 tys. wyborców, zaś rywalizowały ze sobą trzy listy: A, B i C, otrzymując: lista A - 60 tys. gło­sów, B - 40 tys. i C - 20 tys., to należy sumę 120 tys. głosów podzielić przez 6. Otrzymujemy iloraz 20 tys. Madaty dzieli się wówczas następująco:

- lista A (60 tys.) - otrzyma trzy mandaty,

- lista B (40 tys.) - otrzyma dwa mandaty,

- lista C (20 tys.) - otrzyma jeden mandat.

Zaletą wyborów proporcjonalnych jest to, że wpływają korzystnie na realizację zasady równości wyborów, pozwalając na pełniejsze odzwierciedlenie w składzie parlamentu faktycznie istniejącego w kraju układu sił politycznych. Słabością zaś może być zjawisko dużego rozczłonkowania parlamentu, czego przykłady mieliśmy w Polsce w 1991 r. W wyniku tych wyborów w składzie Sejmu znaleźli się przedstawiciele aż 24 ugrupowań politycznych (z czego aż siedem dysponowało zaledwie jednym mandatem)...