XVII. Sądy i trybunały jako wyraz zasady..., Studia

XVII. SĄDY I TRYBUNAŁY wyrazem odrębności władzy sądowej oraz niezawisłości sędziów, sądów i trybunałów

1. Władza sądownicza

Władzy sądowniczej poświęca Konstytucja rozdział VIII, wprowadzając w tej dziedzinie zasadnicze zmiany O ile bowiem rozdziały dotyczące władzy ustawodawczej (IV) i wykonawczej (V VI, a także VII) zastępują regulacje wprowadzone w 1992 r. przez Małą Konstytucję, nie odbiegając w sposób zasadniczy od dotychczasowych rozwiązań, o tyle rozdział o władzy sądow­niczej zawiera wiele zupełnie nowych rozstrzygnięć prawnych.

Nowy zakres władzy sądowniczej Nowy rozdział zastąpił dotychczasowe przepisy prawne zawarte w utrzy­manych w mocy artykułach Konstytucji z 1952 r., które pochodziły z zupełnie innej epoki i nie przystawały do nowych potrzeb demokratycznego ustroju. Rozdział VIII zawiera więc dużo więcej nowych rozwiązań prawnych w porów­naniu z przepisami z 1952 r. Ówczesny rozdział 6 dotyczył sądów i prokuratury, obecny rozdział VIII reguluje problematykę „Sądów i Trybunałów". Dokonana więc została dekonstytucjonalizacja prokuratury, a jednocześnie przesądziła Konstytucja o miejscu trybunałów w systemie organów państwowych. Prze­pisy dotychczasowe nie precyzowały w sposób wyraźny charakteru obydwu trybunałów, co rodziło na ten temat różne opinie w literaturze prawniczej oceniającej trybunały jako organy pozasądowe, quasi-sądowe, sądy szcze­gólnego rodzaju itp.

Regulując całość problematyki władzy sądowniczej w jednym rozdzia­le, Konstytucja przesądza o charakterze trybunałów jako części składowych tej władzy. Regulacje te stanowią rozwinięcie dyspozycji art. 10 ust. 2, który w zakresie władzy sądowniczej wymienia sądy i trybunały, konkretyzując zasadę podziału władzy i równorzędności władz. Jednoznacznie podkreśla to art. 173, stanowiąc, iż: „Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz".

Podmioty władzy sądowniczej W świetle Konstytucji władzę sądowniczą stanowią sądy (Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe) oraz trybunały (Kon­stytucyjny i Stanu). Tak więc podmiotowo biorąc, władza sądownicza została poszerzona w istotny sposób i powiększeniu uległ jej zakres przedmiotowy1.

Poszerzenie kręgu organów państwowych zaliczanych do władzy są­downiczej nie oznacza, iż wszystkie z nich są organami wymiaru sprawied­liwości. W świetle art. 175 zadanie to realizują tylko: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe. Konstytucja przyjmuje zatem, że wymiar sprawiedliwości, przez który powszechnie rozumie się rozstrzyganie konfliktów co do prawa przy użyciu środków przymusu pań­stwowego przez odpowiednie organy i z zastosowaniem właściwych reguł postępowania2, sprawują wyłącznie sądy. Tym samym następuje realizacja prawa do sądu, zgodnie z zasadą, że sprawy dotyczące prawa, w których stroną jest obywatel, powinny być rozstrzygane przez niezawisłe sądy (art. 45). Jest to zasada wynikająca z istoty demokratycznego państwa prawnego, a ujęta także w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

W rozdziale VIII nie wspomina się o kolegiach do spraw wykroczeń, gdyż zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 45, przestały one funkcjonować. Musiały one zakończyć działalność w okresie czterech lat od dnia wejścia w życie Konstytucji, tj. do 17 października 2001 r. Oznacza to pełną realizację konstytucyjnego prawa każdego do sądu.

Tak więc organy władzy sądowniczej realizują wymiar sprawiedliwości (sądy), badają zgodność aktów normatywnych (Trybunał Konstytucyjny, w zakresie aktów prawa miejscowego także NSA), rozstrzygają spory kompe­tencyjne (TK i NSA), rozpatrują skargę konstytucyjną (TK) i ustalają wykładnię prawa.

2. Organy wymiaru sprawiedliwości

Wymiar sprawiedliwości Konstytucja powierza sądom, których rodzaje określa art. 175 ust. 1, wprowadzając jednocześnie zastrzeżenie, że w warun­kach pokoju nie mogą być wprowadzane sądy wyjątkowe ani stosowany tryb doraźny. Jako zasadę odnoszącą się do wszystkich sądów przyjęto, iż obowiązuje postępowanie co najmniej dwuinstancyjne, co rodziło konieczność reformowa­nia sądownictwa administracyjnego. Zgodnie z art. 236 Konstytucji dokonana została reforma sądownictwa administracyjnego. Uchwalone w 2002 r. ustawy weszły w życie z dniem 1 stycznia 2004 r.

■

a) Sąd Najwyższy

Rola ustrojowa Jest to organ sprawujący nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania. Konstytucja nie objęła więc nadzorem Sądu Najwyższego sądów administracyjnych, chociaż w okresie przejścio­wym, zgodnie z art. 236 ust. 2, do czasu wprowadzenia nowych regulacji ustawowych SN nadal sprawował nadzór judykacyjny nad NSA. Artykuł 183 wyraża zatem zasadę nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego, choć nie jest to jego zadanie jedyne. W świetle ust. 2 wykonuje on także inne czynno­ści określone w Konstytucji i w ustawach, konkretnie zadania te wymienia ustawa o Sądzie Najwyższym z dnia 23 listopada 2002 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 2052). Ustala ona ustrój, właściwość, a także postępowanie przed Sądem Najwyższym, Konstytucja zaś ogranicza się wyłącznie do określenia pozycji ustrojowej SN i jego funkcji.

W świetle obowiązujących przepisów Sąd Najwyższy jest sądem kasa­cyjnym w sprawach rozstrzyganych przez sądy powszechne i wojskowe.

W skład SN wchodzi Pierwszy Prezes SN powoływany przez prezy­denta spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów SN. Podkreśla to organizacyjną odrębność, a także niezależność SN i stanowi przejaw wynikającej z trójpodziału władzy zasady współdziałania i równoważenia władz. Zmiana trybu powoływania Pierwszego Prezesa SN służy także idei odpolitycznienia tej procedury, gdyż dotychczas to Sejm po­woływał go na wniosek prezydenta. W obecnej sytuacji duży wpływ na obsadę tego stanowiska zyskuje Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego, a więc czynnik niezaangażowany politycznie, a prezydent nie może wyjść poza kandydatury zgłoszone przez to zgromadzenie. Kadencja Pierwszego Prezesa SN wynosi sześć lat. Sędziów Sądu Najwyższego powołuje prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.

Sąd Najwyższy dzieli się na cztery izby: Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, Cywilną, Karną, Wojskową. Na czele każdej z izb stoi Prezes Sądu Najwyższego. Są oni powoływani przez prezydenta. Każda z wy­mienionych izb sprawuje nadzór nad orzecznictwem sądowym w granicach i trybie określonym w ustawie.

W świetle obowiązującej aktualnie ustawy o Sądzie Najwyższym jego kompetencje obejmują:

a) sprawowanie nadzoru nad działalnością sądów powszechnych i sądów wojskowych w zakresie orzekania,

b) zapewnienie prawidłowości i jednolitości wykładni prawa i praktyki sądowej,

c) rozpoznawanie kasacji od wyroku lub postanowienia wydanego przez sąd drugiej instancji,

d) podejmowanie uchwał wyjaśniających przepisy prawne budzące wątpli­wości w praktyce,

e) podejmowanie uchwał dotyczących roztrzygnięcia zagadnień prawnych budzących wątpliwości w konkretnej sprawie,

f) inne sprawy przewidziane w ustawach.

Do Sądu Najwyższego należy rozpatrywanie protestów wyborczych i stwierdzanie ważności wyborów do Sejmu, Senatu, Parlamentu Europejskiego oraz wyboru na prezydenta, a także ważności referendum ogólnokrajowego i zatwierdzającego zmiany rozdziałów I, II, XII Konstytucji.

b) sądy powszechne

Nie przypadkiem Konstytucja, wyliczając rodzaje sądów na pierwszym miejscu, wymienia sądy powszechne, gdyż to tym organom powierza wymiar sprawiedliwości. Jest to reguła, od której są wyjątki obejmujące właściwość sądów administracyjnych i sądów wojskowych. Sądy powszechne sprawują „wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw usta­wowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów" (art. 177), czyli do nich należy generalna właściwość. Jest to zgodne z przyjętą w Konstytucji zasadą sądowego wymiaru sprawiedliwości. Należy dodać, że zakres właściwości innych sądów określa już nie Konstytucja, lecz ustawy. Ponieważ zawsze ist­nieje domniemanie właściwości sądu powszechnego, stąd właściwość innych sądów musi wynikać ze szczególnego przepisu ustawy.

Z treści art. 177 wynika jeszcze jeden dopuszczalny wyjątek, który jed­nak może znaleźć zastosowanie tylko w szczególnych sytuacjach, mianowicie w czasie wojny. Chodzi tu o możliwość wprowadzenia wówczas sądów wy­jątkowych, jako nowego rodzaju sądów, a także postępowania doraźnego.

Ustrój, organizację i funkcjonowanie sądów powszechnych określa ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych. Tam też z uwagi na lakoniczność przepisów konstytucyjnych należy szukać ure­gulowania tej problematyki. Ustawa wymienia rodzaje sądów powszechnych, a są nimi: sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy apelacyjne, obowiązuje więc struktura trójszczeblowa.

Właściwość sądów powszechnych obejmuje rozstrzyganie wszelkich spraw z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, jeśli nie należą one do SN lub sądów szczególnych. Sąd rejonowy tworzony jest dla jednej lub kilku gmin jako sąd pierwszej in­stancji. Stosowana jest zasada jego właściwości, jeśli ustawa nie zastrzega jej dla innych sądów. Obowiązuje więc w tym względzie zasada domniemania właściwości sądu rejonowego. W ramach sądów rejonowych utworzono jako ich jednostki organizacyjne sądy grodzkie, które przejęły kompetencje działa­jących dotychczas kolegiów do spraw wykroczeń. Rozpatrują one drobniejsze sprawy cywilne i karne, działając w ramach uproszczonych procedur. Sądów rejonowych jest 294, a w ich ramach działa około 400 sądów grodzkich.

Sąd okręgowy i terenowy zakres jego działalności nie jest dostosowany do podziału terytorialnego kraju, nie pokrywa się zatem z obszarem wojewódz­twa. Aktualnie funkcjonuje 41 sądów okręgowych. Jest to sąd odwoławczy w sprawach, które były rozstrzygane w pierwszej instancji przez sądy rejonowe, może też rozpatrywać w pierwszej instancji sprawy poważniejszej natury.

Sąd apelacyjny (jest ich 10) obejmuje obszar kilku sądów okręgowych i jest on wyłącznie sądem odwoławczym od orzeczeń sądów okręgowych, pełni więc funkcję sądu drugiej instancji. Jest też sądem kasacyjnym rozpatrującym kasacje od wyroków sądów rejonowych.

Organami sądu są prezes, zgromadzenie ogólne sędziów oraz kolegium sądu (tylko w sądach okręgowych i apelacyjnych). Prezesów tych sądów powołuje Minister Sprawiedliwości z uwzględnieniem opinii zgromadzeń ogólnych sędziów.

Sędziów powołuje prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez Krajową Radę Sądownictwa. Kandydaci muszą spełniać wymogi za­wodowe (studia prawnicze, odbycie aplikacji itp.) oraz etyczne (korzystanie z pełni praw publicznych itp.).

c) sądy administracyjne

zadania NSA Przywrócone w Polsce w 1980 r. sądownictwo administracyjne miało ograniczony zakres działania i słabo rozwiniętą strukturę. Powołany został bowiem tylko Naczelny Sąd Administracyjny, który dopiero w 1997 r. uzyskał konstytucyjną podstawę. Istniała zatem tylko jedna instancja, od której jako środek odwoławczy przysługiwała rewizja nadzwyczajna do Sądu Najwyż­szego.

Konstytucja w art. 176 wprowadziła zasadę dwuinstancyjności postępo­wania sądowego, jako ważną zasadę z zakresu organizacji i działania organów wymiaru sprawiedliwości. Było to następstwem przepisu art. 78 Konstytucji RR który stanowi, iż: „Każda ze stron ma prawo do zaskarżania orzeczeń i de­cyzji wydanych w pierwszej instancji". Dodać należy, że art. 78 umieszczony został w rozdziale II zatytułowanym „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela" w tej grupie przepisów, które określają „środki ochrony wolności i praw" jednostki ludzkiej.

Wprowadzenie tych zasad oznaczało w konsekwencji konieczność prze­prowadzenia reformy sądownictwa administracyjnego w kierunku dostosowa­nia jego struktury i trybu postępowania do wymogów ustawy zasadniczej.

Zgodnie z art. 236 ust. 2 Konstytucji ustawodawca został zobowiązany do przyjęcia niezbędnych w tym celu ustaw w okresie pięciu lat od daty wejścia w życie ustawy zasadniczej. Zadanie to zostało wykonane w 2002 r. latem; uchwalono wówczas trzy ustawy: z dnia 25 lipca - Prawo o ustroju sądów administracyjnych; z dnia 30 sierpnia - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi i z dnia 30 sierpnia - Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo o ustroju sądów administracyjnych i ustawę - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Ustawy te zostały ogłoszone w Dzienniku Ustaw RP Nr 153, poz. 1269,1270 i 1271.

W świetle obowiązującego prawa sądy administracyjne są organami wymiaru sprawiedliwości i stanowią część składową władzy sądowniczej. Są one powołane do sprawowania kontroli działalności administracji publicznej, w tym także mieści się prawo orzekania o zgodności z ustawami aktów prawa miejscowego stanowionych przez organy samorządu terytorialnego i terenowe organy acuTunistracji rządowej. Przyjęte zasady ustrojowe, jak też zadania stojące przed sądami adrninistracyjnymi są konsekwencją przyjęcia w Konstytucji zasady podziału władzy i zasady demokratycznego państwa prawnego.

Zgodnie z wymienioną ustawą z 30 sierpnia 2002 r. dotyczącą wejścia w życie ustaw reformujących sądownictwo administracyjne, nowe akty prawne weszły w życie z dniem 1 stycznia 2004 r., a więc po stosunkowo długim vacatio legis, niezbędnym do odpowiedniego przygotowania i przeprowadzenia tej reformy i upowszechnienia nowych przepisów prawnych.

W świetle wymienionych aktów prawnych sądami administracyjnymi w Polsce są:

a) Naczelny Sąd Administracyjny i

b) wojewódzkie sądy administracyjne.

Mamy do czynienia w tym przypadku z sądownictwem szczególnym.

Siedzibą NSA jest Warszawa, a w skład tego sądu wchodzą: Prezes NSA i wiceprezesi powoływani przez Prezydenta Rzeczypospolitej, a także sędziowie. Organami NSA są: Prezes NSA, Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Kolegium NSA. Sąd ten dzieli się na trzy izby: Izbę Finansową, Izbę Gospodarczą i Izbę Ogólnoadministracyjną. Jest to sąd drugiej instancji, do jego właściwości należy rozpatrywanie skarg kasacyjnych od orzeczeń wojewódzkich sądów administracyjnych orzekających w pierw­szej instancji, sprawowanie nadzoru nad działalnością wojewódzkich sądów administracyjnych w zakresie orzekania, podejmowanie uchwał wyjaśniających zagadnienia prawne oraz rozpoznawanie innych spraw należących do jego właściwości na mocy innych ustaw.

Uwzględniając skargę kasacyjną, NSA uchyla zaskarżone orzeczenie w całości lub w części i przekazuje sprawę do ponownego rozpatrzenia sądo­wi wojewódzkiemu, który to orzeczenie wydał. Natomiast oddalając środek odwoławczy, NSA powoduje, iż orzeczenie staje się prawomocne.

Wojewódzkie sądy administracyjne tworzy się dla jednego lub kilku województw. Do ich właściwości należy rozpoznawanie wszystkich spraw sądowoadministracyjnych z wyjątkiem zastrzeżonych do właściwości NSA.

Wojewódzki sąd administracyjny dzieli się na wydziały. W skład tego sądu wchodzi: prezes (mianowany przez Prezesa NSA spośród sędziów sądu), wiceprezes (wiceprezesi) oraz sędziowie. Organami wojewódzkiego sądu administracyjnego są: prezes, wiceprezes, zgromadzenie ogólne sędziów i kolegium sądu.

Kontrola działalności administracji publicznej odbywa się przede wszyst­kim w drodze rozpatrywania skarg na legalność decyzji administracyjnych wydawanych przez organy administracji publicznej, a także na bezczynność administracji. Naczelny Sąd Administracyjny otrzymał także prawo rozstrzy­gania sporów kompetencyjnych między organami samorządu terytorialnego a organami administracji rządowej.

Sądowa kontrola legalności decyzji administracyjnych została po II woj­nie światowej wprowadzona w Polsce dopiero w 1980 r. i od tej pory przeszła ewolucję. W roku 1980 powstał Naczelny Sąd Administracyjny, którego zakres kompetencji był ograniczony, a ustawa w sposób enumeratywny wyliczała sprawy, w których był właściwy. Poza zakresem jego działania znalazło się wiele dziedzin o bardzo ważnym znaczeniu społecznym. W1990 r., w wyniku nowelizacji ustawy - kodeks postępowania administracyjnego, klauzulę enu­meratywną zastąpiono klauzulą generalną, obejmującą w zasadzie wszystkie decyzje administracyjne z nielicznymi tylko wyjątkami.

d) sądy wojskowe

Wśród organów wymiaru sprawiedliwości wymienionych w art. 175 ust. 1 znajdują się sądy wojskowe, które zaliczane są do sądów szczególnych z uwagi na ich przedmiotowy, jak i podmiotowy zakres właściwości. Są one powołane do orzekania wyłącznie w sprawach karnych dotyczących prze­stępstw popełnionych przez żołnierzy, a w pewnych przypadkach także przez osoby cywilne. Sytuacja ta wywołuje dyskusje z kilku powodów. Jeden z nich to wątpliwość czy istnienie tych sądów jest zgodne z zasadą równości obywateli wobec prawa. Występują również wątpliwości czy istnienie tych sądów pozwoli na zagwarantowanie im pełnej niezależności i niezawisłości sędziów w ramach sił zbrojnych. Wątpliwości te wzmacnia fakt, że nadzór nad sądami wojskowymi, wprawdzie tylko w zakresie organizacji i służby wojskowej, sprawuje Minister Obrony Narodowej.

Za utrzymaniem sądów wojskowych przemawia konieczność posiadania przez siły zbrojne sądownictwa gotowego do działania w okresie wojny. Ich istnienie pozwala na specjalizowanie się sędziów w zakresie życia wojskowego, a także w sprawach objętych tajemnicą wojskową, dyktowaną względami na interesy obronne państwa.

Sprawy z zakresu ustroju i właściwości sądów wojskowych określa ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. - Prawo o ustroju sądów wojskowych. Podkreślić należy, że właściwość sądów wojskowych obejmuje wyłącznie sprawy karne, że organizacyjnie sądy te wchodzą w skład sił zbrojnych. Sądy te działają rów­nież opierając się na zasadzie dwuinstancyjności, pierwszą instancję stanowią sądy garnizonowe, w drugiej zaś działa sąd okręgu wojskowego.

3. Konstytucyjne zasady organizacji i działania sądów

a) zasada niezawisłości

Konstytucja określa najważniejsze zasady odnoszące się do organizacji i działania sądów. Szczególny walor, Status prawny sędziów wyróżniający sądownictwo spośród innych władz funkcjonujących w państwie, posiada zasada niezawisłości, związana ze szczególnym statusem prawnym sędziów. Ze wszystkich pra­cowników aparatu państwowego atrybut niezawisłości przysługuje wyłącznie sędziom, którzy w zakresie orzekania podlegają tylko Konstytucji i ustawom. Jest to nowość wprowadzona przez aktualną ustawę zasadniczą, dotychczas bowiem sędziowie podlegali tylko ustawom, co oznaczało, że w przypadku stwierdzenia, iż ustawa, na podstawie której sąd ma orzekać, nie jest zgodna z Konstytucją, nie mógł odmówić stosowania tej ustawy. Nowe rozwiązania prawne oznaczają, że sędzia ma obowiązek stać na straży Konstytucji.

Dwa aspekty niezawisłości Mówiąc o zasadzie niezawisłości, należy uwzględnić dwa jej aspekty. Pierwszy obejmuje niezawisłość (niezależność) sądów, drugi niezawisłość sędziów. Niezależność sądów polega na pełnej samodzielności organiza­cyjnej sądownictwa, wyrażającej się w samodzielności jego struktur. Sądy, jako władza odrębna w systemie podziału władzy, nie podlegają ani władzy ustawodawczej, ani władzy wykonawczej w zakresie orzekania. Władze te nie mogą zatem kontrolować orzeczeń sądów, a zmiana tych orzeczeń może odbywać się tylko w drodze kontroli instancyjnej, czyli w drodze apelacji lub kasacji realizowanej przez sądy.

Niezależność sędziów W sensie organizacyjnym system sądów jest nie tylko wyodrębniony, ale i niezależny od innych organów i władz, w tym i władzy wykonawczej, zaś władza Ministra Sprawiedliwości została ograniczona do nadzoru nad administracją sądową.

Parlament może tylko określać ustrój, organizację i działalność sądów, ale wyłącznie w ramach realizacji funkcji ustawodawczej, przesądzając także

0 tym, jaki czyn jest zakazany i jaką karą jest zagrożony.

Gwarancje materialne Niezawisłość sędziów oznacza niedopuszczalność jakichkolwiek na­cisków na sędziego z zewnątrz, a także wydawanie orzeczeń na podstawie prawa, zgromadzonych dowodów i zgodnie z sumieniem. Istotną sprawą jest zapewnienie niezawisłości sędziego, czemu służą gwarancje natury materialnej

1 formalnej. Te pierwsze obejmują cechy osobowości sędziego, jego poziom moralny, kulturę polityczną i prawną społeczeństwa, a w pierwszym rzędzie czynników stojących u władzy.

Gwarancje natury formalnej są bardziej wymierne i rozbudowane. Do najważniejszych zaliczyć należy:

1) sposób powoływania, określony w art. 179, a polegający na powoływaniu sędziów przez prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa na czas nieokreślony; kandydatów przedkładają krajowej radzie zgromadze­nia ogólne sędziów w sądach, w liczbie podwójnej w stosunku do liczby stanowisk przewidzianych do obsadzenia;

2) zasada nieusuwalności (art. 180) - w świetle Konstytucji stanowisko sę­dziego może być opróżnione w przypadku:

a) złożenia sędziego z urzędu lub zawieszenia go w czynnościach, co może nastąpić tylko na podstawie orzeczenia sądu,

b) przeniesienia sędziego w stan spoczynku wskutek choroby lub utraty sił,

c) osiągnięcia wieku emerytalnego;

3) Konstytucja przyjmuje zasadę nieprzenoszenia sędziego z wyjątkiem dwu przypadków, pierwszy - gdy jest to konsekwencją zmian organizacyjnych w sądownictwie, drugi - gdy nastąpiła zmiana ustroju sądów lub zmiana granic okręgów sądowych, sędzia jednak sam wyraża na to zgodę;

4) kolejną gwarancją jest immunitet sędziowski, który wymaga zgody sądu na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej lub na pozbawienie go wolności;

5) Konstytucja gwarantuje sędziemu odpowiednią sytuację materialną, stosowną do godności urzędu i zakresu obowiązków;

6) obowiązuje niepołączalność stanowiska sędziego ze sprawowaniem mandatu posła i senatora, ale także i zatrudnienia w aparacie władzy wykonawczej;

7) zasada apolityczności sędziów i związany z tym zakaz należenia do partii, związku zawodowego czy też prowadzenia działalności publicznej nie-dającej się pogodzić z zasadą niezawisłości.

Trybunał Konstytucyjny jednoznacznie stwierdził, że niezawisłość sę­dziowska stanowi składnik i warunek państwa prawa3.

b) zasada instancyjności

Zasada ta stanowi konieczną regułę działania sądów, a Konstytucja wprowadza wymóg, by postępowanie sądowe było co najmniej dwuinstan­cyjne. Ma to na celu usunięcie błędów, pomyłek bądź uchybień popełnionych w pierwszej instancji. Jest to zatem prawnie przewidziana forma korygowania rozstrzygnięć budzących zastrzeżenia. Dlatego też i w katalogu praw jednostki znalazł się art. 73, przyznający każdej ze stron prawo zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji.

Podkreślić należy, że tryb dwuinstancyjnego postępowania obowiązywał w Polsce od lat 50. XX w, a w latach 90. XX w. został wprowadzony tryb trójin-stancyjny. Środkiem odwoławczym od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji jest apelacja, a od orzeczeń sądu drugiej instancji - kasacja. Jest ona środkiem zaskarżenia przysługującym stronom i prowadzi do utrzymania orzeczenia lub jego uchylenia i przekazania sprawy do ponownego rozpatrzenia.

Jedynym, i tylko przejściowo do 2004 r., sądem jednoinstancyjnym w Polsce był Naczelny Sąd Administracyjny. Od 1 stycznia 2004 r. w pierwszej instancji orzekają wojewódzkie sądy administracyjne.

c) zasada udziału obywateli w działalności sądów

Artykuł 182 wyraża zasadę udziału obywateli w sprawowaniu wymia­ru sprawiedliwości, nie określając jednak form jego stosowania. Sprawy te rozstrzyga ustawa o ustroju sądów powszechnych, która przewiduje udział ławników w rozpoznawaniu i rozstrzyganiu spraw. Oznacza to, że w pierwszej instancji wymiar sprawiedliwości jest sprawowany nie tylko przez sędziów zawodowych, ale że zakłada się także udział w tych działaniach czynnika obywatelskiego (w składzie sędzia zawodowy + dwóch ławników). W ten sposób realizowana jest w działalności sądów także zasada kolegialności, bowiem ławnicy mają w toku wykonywania swych czynności równe prawa z sędzią zawodowym, poza prowadzeniem rozprawy.

Ławników wybierają rady gmin na czteroletnią kadencję. Kandydatów zgłaszają organizacje i stowarzyszenia, związki zawodowe, a także grupa 25 obywateli zamieszkałych na terenie działania danej rady.

Udział ławników nie został przewidziany w sądach drugiej instancji, gdyż rozstrzygane tam zagadnienia mają nie merytoryczny, a prawny charakter.

d) zasada jednolitości sądów

Zasada ta znajduje swój wyraz w art. 174 Konstytucji, który stanowi, że wszystkie wyroki wydawane są przez sądy w imieniu Rzeczypospolitej. W całym państwie obowiązuje przy tym jednolita struktura sądów, organy te działają na podstawie jednolitego prawa, prowadzą postępowanie w trybie jed­nolitym przewidzianym przez prawo. Nie ma więc żadnych podstaw prawnych do wyodrębnienia odmiennych zasad odnoszących się do postępowania sądów w odniesieniu do jakiegokolwiek rejonu, dzielnicy czy innej części państwa.

e) prawo do sądu

Konstytucja w art. 45 przyznaje każdemu prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Przepis ten posiada duże znaczenie ustrojowe, został wprowadzony dopiero w okresie transformacji ustrojowej, nie był w okresie PRL ani znany, ani stosowany. Twórcy Konstytucji nawiązali więc do Konstytucji marcowej, która zasadę tę wyrażała w art. 98, nie do­puszczając do zamykania obywatelowi drogi sądowej w celu dochodzenia strat i krzywd.

Zanim zasada ta pojawiła się w art. 45 obecnej Konstytucji, wcześniej Trybunał Konstytucyjny wyprowadzał ją z idei demokratycznego państwa prawnego, która to idea została wprowadzona do Konstytucji z 1952 r. w wy­niku nowelizacji przeprowadzonej 29 grudnia 1989 r.

Prawo do sądu Konstytucja uznaje za prawo podmiotowe jednostki, stąd ujmuje je w rozdziale II. W ten sposób wprowadzono jedną z istotnych gwarancji wolności i praw człowieka i obywatela. Gwarancja ta dopuszcza ograniczenie praw jednostki tylko w wyniku przeprowadzenia postępowania określonego w przepisach procedury sądowej.

Omawiana zasada oznacza prawo do sądu niezawisłego, działającego bez nieuzasadnionej zwłoki, przysługuje ono tak osobie fizycznej, jak i osobie prawnej, czyli wszystkim podmiotom występującym w obrocie prawnym. Dzięki prawu do sądu konstytucyjne wolności i prawa jednostki stają się realne, bowiem skutecznie zagwarantowane.

f) zasada jawności

Z powoływanego już art. 45 Konstytucji wynika, że postępowanie sądo­we powinno być oparte na zasadzie jawności. Przy czym zasada ta dotyczy „jawnego rozpatrzenia sprawy". Wyjątki od niej mogą być podyktowane wyłącznie względami na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny, a także na ochronę życia prywatnego stron. Jednakże ogłoszenie wyroku musi zawsze mieć charakter publiczny.

Stosowanie jawności rozprawy jest przejawem realizacji innej ważnej zasady ustrojowej, czyli jawności życia publicznego, zabezpiecza prawo oskarżonego do obrony, zasady kontradyktoryjności, a także urzeczywistnie­nia kontroli społecznej. Stosowanie tej zasady ma także znaczenie dla sądu, utrudnia bowiem wywieranie nacisku na sędziego, a wymiar sprawiedliwości odbywa się pod kontrolą opinii publicznej, co skłania osoby występujące przed sądem do sumienności w składaniu zeznań.

g) zasada prawa do obrony

Również i ta zasada znalazła...