W moim opracowaniu przedstawiłam wpływ czynników środowiskowych – wody, powietrza i gleby na stan zdrowia ludności oraz znaczenie działań prewencyjnych w zapobieganiu zakażeń środowiskowych.
Środowisko a zdrowie w opinii organizacji europejskich
Rozwój cywilizacyjny, szybka i gwałtowna industrializacja i urbanizacja, postęp techniczny i technologiczny okazały się być nie tylko symbolami wzrostu jakości życia człowieka, ale zaczęły jednocześnie stanowić istotne dla niego zagrożenie. Przemysł – przede wszystkim ciężki, niekontrolowana eksploatacja złóż, a przy tym brak planowania i polityki ekologicznej spowodowały często nieodwracalne zmiany w środowisku naturalnym, zmiany, których skutki wpływają negatywnie na zdrowie ludzi.
Szacuje się, że około 25–33% ogólnej liczby zachorowań powodowanych jest przez czynniki związane z zanieczyszczeniem środowiska. Z danych zebranych przez Komisję Europejską wynika, że na świecie prawie 3 miliony ludzi umiera przedwcześnie z powodu zanieczyszczenia powietrza, w Europie na astmę choruje co siódme dziecko. Astma, alergie i inne choroby układu oddechowego stanowią jeden z głównych powodów hospitalizowania.
Środowiskowe zagrożenia dotyczą jednak nie tylko państw wysoko uprzemysłowionych, czy rozwijających się, ale także państw mało rozwiniętych, gdzie przyczyną zaburzeń zdrowotnych nadal jest np. bakteriologiczne skażenie wody i żywności.
Ostatnia dekada XX i początek XXI wieku przyniosły znaczące zmiany w podejściu do problematyki środowiska i zdrowia w Europie. Racjonalizacja polityki ekonomicznej, szczególnie w Europie Środkowo–Wschodniej, obniżenie produkcji bądź przekształcenie technologii produkcyjnej i przemysłowej na rzecz technologii przyjaznych środowisku przyczyniły się do zmniejszenia poziomu skażenia, również na obszarach najbardziej zanieczyszczonych. Konieczna stała się również racjonalizacja polityki zdrowotnej w odniesieniu do środowiska. Z inicjatywą –
naukową i programową – wystąpiła Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization – WHO), której celem stało się nie tylko zbadanie i określenie skutków zdrowotnych związanych z najistotniejszymi szkodliwymi czynnikami środowiska, ale także, a może przede wszystkim, integracja działań państw europejskich na rzecz poprawy sytuacji w regionie. W 1989 roku podczas konferencji ministrów zdrowia i ministrów środowiska we Frankfurcie przyjęty został pierwszy dokument określający priorytety zdrowia środowiskowego w Europie – Kartę Zdrowia Środowiskowego.
Zdrowie środowiskowe – według definicji WHO – obejmuje te aspekty zdrowia (w tym jakość życia), które zależą od chemicznych, fizycznych, biologicznych, społecznych i psychospołecznych czynników środowiska. Odnosi się do teorii i praktyki oceny, naprawy, kontroli i zapobiegania w odniesieniu do tych czynników środowiska, które mogą wpływać szkodliwie na zdrowie obecnego i przyszłych pokoleń. Dyscypliną naukową odnoszącą się do problematyki zdrowia środowiskowego jest medycyna środowiskowa. Ta dziedzina nauk medycznych dotyczy zapobiegania, rozpoznawania i leczenia zaburzeń zdrowotnych spowodowanych skażeniem środowiska.
Wpływ czynników środowiskowych na zdrowie społeczeństwa
A) POWIETRZE:
Główne źródła zanieczyszczenia powietrza:
Emisje gazów (SO2, NO2 ,CO),pochodzące z różnych źródeł przemysłowych (huty i elektrociepłownie), komunalnych (paleniska domowe), silników spalinowych /środków transportowych/.
Zanieczyszczenia pyłowe pochodzące z tych samych źródeł (tlenki metali alkaicznych, krzemionki, toksyczne metale: ołów, kadm, chrom, nikiel).
Zanieczyszczenia organiczne, z których najbardziej niebezpieczne o działaniu kancerogennym są substancje smoliste zawierające wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne i digoksyny.
Zanieczyszczone powietrze atmosferyczne jest przyczyną wielu chorób oraz dolegliwości co potwierdzają wyniki badań i obserwacji. Należy tu wymienić:
- choroby układu oddechowego, zapalenia błony śluzowej jamy nosowej ,gardła, oskrzeli, nowotwory płuc,
- Zaburzenia ośrodka układu nerwowego: bezsenność, bóle głowy, złe samopoczucie,
- choroby oczu, zapalenie spojówek,
-reakcje alergiczne ustroju m.in. astmę
Nadmienić należy, że zanieczyszczenie powietrza powodują także inne niekorzystne zjawiska jakimi są :
Smog - to szczególnie niebezpieczny rodzaj połączenia dymu i mgły lub pary
wodnej. Smog siarkowy ( londyński) powstaje w wielkich aglomeracjach klimatu umiarkowanego. Charakteryzuje się wysoką koncentracją sadzy, tlenku siarki i węgla. Działa parząco, poraża drogi oddechowe oraz szkodliwie oddziałuje na układ krążenia. Powoduje liczne zachorowania i liczne zgony ludzi.
Kwaśne deszcze to opady atmosferyczne zawierające produkty przemian tlenku azotu, dwutlenku siarki, tlenków węgla. Powodują poparzenia (oczy, powieki), podrażnienia dróg oddechowych.
Dziura ozonowa to niekorzystne zjawisko ubytku ozonu w atmosferze związane z zanieczyszczeniem związkami reagującymi z ozonem. Konsekwencją zmniejszenia ozonu jest zwiększenie promieniowania ultrafioletowego. Powoduje to wzrost zachorowań na choroby skóry i oczu oraz liczne mutacje genenetyczne.
Według danych Programu Ochrony Środowiska ONZ usunięcie 10% ozonu spowoduje zwiększenie zachorowań na raka skóry o 26%..W każdym roku w USA
umiera 12000 osób na raka skóry, a największy procent zgonów obserwuje się w najsłoneczniejszych stanach: Kalifornii i Florydzie.
J.Sieradzka w swoim artykule „Krakowskie powietrze truje” Wskazuje na istotę problemu jakim jest zanieczyszczenie powietrza .W Krakowie zanieczyszczenie powietrza jest największe w Polsce .Z listy 152 miast polskich o dużej skali zagrożenia środowiska przedstawionych przez GUS w roczniku statystycznym 2006 wynika, że w Krakowie jest największa emisja zanieczyszczeń pyłowych, a pod względem zanieczyszczeń gazowych zajmuje 7 miejsce. Przez 294 dni w ciągu roku przekroczona była norma stężenia pyłu i wnosiła od 240%-160% .
B) WODA
Woda jest podstawowym składnikiem strukturalnym życia, bez niej organizmy żywe
nie mogą istnieć. Dla człowieka woda jest niezwykle ważnym składnikiem ludzkiego ciała, tak pod względem strukturalnym, jak i metabolicznym.
Oprócz zapotrzebowania wody do prawidłowego przebiegu procesów życiowych u
człowieka, woda jest wykorzystywana także w gospodarce na całym świecie. Głównymi użytkownikami wody są: przemysł (66,5%), rolnictwo i leśnictwo (10,9%) oraz gospodarka komunalna (22,6%).
Głównymi źródłami zanieczyszczenia wód są ścieki miejskie, przemysłowe (a w
szczególności z przemysłu chemicznego), wody opadowe i rolnictwo. Zużyte wody, zwane powszechnie ściekami, zawierają różne odpadki pochodzenia zwierzęcego i roślinnego, syntetyczne środki piorące i mydła, chemikalia, oleje, smary, itp. Wiele z tych substancji jest toksycznych, inicjuje zjawisko korozji, wywołuje infekcje i należy do substancji łatwopalnych. Istotnym problemem jest także zanieczyszczenie wód podziemnych, ważnego źródła wody pitnej, co może wykluczać możliwość ich ujmowania na długi okres. Zła jakość wód powoduje również wzrost kosztów jej uzdatniania i zakłócenie procesów technologicznych. Narastającym problemem jest systematyczny wzrost stopnia zasolenia wód, który wynika z wprowadzenia wód powierzchniowych zasolonych wód dołowych, zawierających znaczne ilości jonów chloru i siarczanu. Znaczne ilości składników mineralnych przenikają do wód wskutek zrzutu ścieków pochodzących z przemysłu nieorganicznego oraz nawadniania pól.
Poważnym problemem powodującym zakłócenie życia w wodzie jest także deficyt tlenu. Obecność w ściekach ogromnych ilości rozmaitych bakterii chorobotwórczych stanowi zagrożenie wystąpienia różnych chorób zakaźnych, jak cholera czy tyfus. Pochłonięcie przez organizm substancji radioaktywnych wywołuje w organizmach żywych zmiany w genach oraz choroby popromienne, np. białaczka. Jony metali ciężkich występujące w wodzie stanowią największe zagrożenie toksyczne. Wykazują one działanie kancerogenne i mutagenne. Większość z nich posiada zdolność kumulowania się w organizmach żywych. Istotnym problemem jest też zanieczyszczenie wód chemikaliami.
Do najbardziej niebezpiecznych zaliczamy, te które wykazują dużą toksyczność i odporność na rozkład biologiczny: detergenty, pestycydy, węglowodory aromatyczne, których nie powinno być w wodzie pitnej ze względu na właściwości rakotwórcze. Brak kontroli nad syntetycznymi chemikaliami to ogromne zagrożenie nie tylko dla środowiska, ale przede wszystkim dla człowieka, który stoi na szczycie łańcucha pokarmowego. To w naszym organizmie kumulują się największe ilości szkodliwych związków. Troska o skutki powszechnego skażenia chemikaliami zapoczątkowała prace nad stworzeniem nowego prawa Unii Europejskiej, które zapewniłoby lepszą ochronę przed toksycznymi substancjami zawartymi w produktach codziennego użytku (tzw. rozporządzenie REACH).
C) GLEBY
Największe ilości zanieczyszczeń przedostają się do gleb i gruntów wraz ze ściekami, pyłami oraz stałymi i ciekłymi odpadami wytwarzanymi przez przemysł. Zawierają one najczęściej metale ciężkie oraz sole. Przemysł wydobywczy wytwarza olbrzymie ilości silnie zasolonych wód kopalnianych. Wiele zakładów przemysłowych (np. huty, cementownie, elektrownie, ośrodki przemysłu chemicznego) emituje do atmosfery szkodliwe gazy i pyły, które następnie, na skutek depozycji z powietrza zanieczyszczają gleby. W wyniku niewłaściwej działalności rolniczej do gleb i gruntów przedostają się zanieczyszczenia pochodzące z użytych w nadmiarze nawozów mineralnych i organicznych. Szczególnie niebezpieczne związki pochodzące z tej gałęzi gospodarki to pestycydy i inne środki ochrony roślin. Bardzo szkodliwe działanie dla środowiska mają wszelkie zanieczyszczenia nawozów sztucznych. Przykładem może tu być kadm, występujący w nawozach fosforowych Wpływ chronicznego działania kadmu na poszczególne układy przejawia się następującymi objawami: zaburzeniami w układzie kostnym (osteoporoza), zakłócenia gospodarki wapniowo-fosforanowej, zaburzeniami w układzie wydalniczym jak uszkodzenie i zaburzenia procesów fizjologicznych nerek, zaburzeniami w układzie oddechowym i pokarmowym. Najbardziej zanieczyszczone gleby występują w pobliżu dróg i autostrad. Zawierają zwiększone ilości niebezpiecznych związków tlenku azotu i ołowiu (dostaje się do organizmu człowieka głównie drogą pokarmową – z żywnością i wodą. Wchłonięty przenika do krwiobiegu. W niewielkich ilościach ok. 10% akumulowany jest w nerkach, wątrobie, mięśniach i mózgu jako zw. pula szybkowymienna. Najwolniej , najdłużej, w największej ilości, bo aż 90% ołowiu odkłada się w układzie kostnym w postaci nierozpuszczalnego ortofosforanu trzeciorzędowego jako pula wolnowymienna. Ołów zmagazynowany w kościach może metabolizować w rozpuszczalną postać drugorzędową jako pula szybkowymienna. Czynniki powodujące taki stan to m.in.: głód, zaburzenia przewodu pokarmowego, przemiany materii). Na skutek posypywania powierzchni dróg solami, gleby i grunty w pobliżu szlaków komunikacyjnych są silnie zasolone. Znaczne ilości szkodliwych zanieczyszczeń przedostają się do gleb wraz ze ściekami komunalnymi. Zawierają one m.in. detergenty oraz drobnoustroje chorobotwórcze.
Zanieczyszczenia zmieniają gleby pod względem chemicznym, fizycznym i
biologicznym. Szkodliwe substancje zmieniają w znaczny sposób odczyn gleb. Zwiększone zakwaszenie lub alkalizacja gleb negatywnie wpływa na stan mikrofauny i mikroflory glebowej. Bardzo groźnymi dla roślin zanieczyszczeniami gleb są azotany. Powodują one znaczne zmniejszenie odporności roślin na choroby i szkodniki. Rośliny pochodzące z zanieczyszczonych terenów zawierają toksyczne substancje. Po spożyciu mogą więc powodować u ludzi zatrucia pokarmowe.
Zanieczyszczenia gleb mogą ulegać depozycji do środowiska wodnego na skutek
wymywania szkodliwych substancji. Powodują tym samym zanieczyszczenie wód.
Znaczenie działań prewencyjnych w zapobieganiu zakażeń środowiskowych:
A) POWIETRZE
Ochrona powietrza przed zanieczyszczeniem polega na ograniczaniu lub eliminowaniu wprowadzanych do powietrza substancji szkodliwych, które są emitowane przez zakłady produkcyjne i usługowe, pojazdy mechaniczne, hałdy, wysypiska i inne źródła. Dla gazowych i pyłowych zanieczyszczeń powietrza ustala się normy dopuszczalnych stężeń (zwanych również „imisją”) w powietrzu.
W zakresie rozwiązań technicznych i technologicznych mających na celu ochronę atmosfery wprowadza się: paleniska zapewniające dobre spalanie (mniejsze zużycie paliwa), urządzenia odpylające gazy emitowane do atmosfery, ogranicza zużycie paliw bogatych w siarkę, odsiarczanie zarówno paliw, jak i spalin, ulepsza się konstrukcje silników spalinowych, wprowadza benzynę bezołowiową i katalizatory, ogranicza ruch samochodowy w centrum miast, zmniejsza liczbę energochłonnych gałęzi przemysłu, przeprowadza się restrukturyzację starych zakładów przemysłowych, wprowadza nowe surowce, materiały i procesy produkcyjne oraz właściwie lokalizuje nowe zakłady. Stosuje się także recykling, czyli odzyskiwanie i ponowne użycie w produkcji części składowych różnych wyrobów.
B) WODA
Ochrona zasobów wodnych polega przede wszystkim na rozwiązaniach technicznych, takich jak: stosowanie bezściekowych technologii w produkcji przemysłowej, napowietrzanie wód stojących, zamykanie obiegów wodnych w cyklach produkcyjnych i odzysk wody ze ścieków, utylizacja wód kopalnianych w cyklach produkcyjnych i odzysk wody ze ścieków, zabezpieczanie hałd i wysypisk, instalowanie niezbędnych urządzeń ochrony wód we wszystkich nowych inwestycjach przemysłowych, oczyszczanie ścieków i unieszkodliwienie osadów ściekowych, budowa zbiorników retencyjnych.
Nie bez znaczenia dla ochrony wód są również działania ograniczające zanieczyszczenia atmosfery i gleb. W przypadku gleb, przez która zanieczyszczenia dostają się m.in. do wód gruntowych należy: przeciwdziałać erozji i spływowi powierzchniowemu z gruntów użytkowanych rolniczo; nie pozostawiać gleby bez pokrycia roślinnością ( najmniejsze spływy powierzchniowe mają miejsce na obszarach pokrytych trwała roślinnością, szczególnie leśną i darniowa; umiejętnie stosować chemiczne środki ochrony roślin oraz nawozy mineralne i organiczne. Przy dotychczasowych metodach mineralnego nawożenia znaczna część wprowadzanych do gleb biogenów ulega bezproduktywnemu wypłukaniu, przyczyniając się do eutrofizacji wód.
C) GLEBA
Zasadnicze działanie mające na celu ochronę gleb sprowadza się do przeciwdziałania erozji gleb, do utrzymania w nich właściwych stosunków wodnych oraz zahamowania przenikania do gleb zanieczyszczeń. Chodzi o to by pracochłonne, energochłonne zabiegi zastąpić naturalną samoregulacją biologiczną. Zadrzewienia śródpolne zwiększają wilgotność powietrza, a tym samym zmniejszają parowanie z gleb. Wpływają regulująco na temperaturę, regulują stosunki wodne w glebie. Przy gruntach nachylonych zmniejszają spływ powierzchniowy i przeciwdziałają erozji wodnej. Stanowiąc zaporę dla wiatrów, zmniejszają ich siłę a tym samym erozję wietrzną. Zadrzewienia stanowią szczególną ochronę dla gleb górskich. Znana powszechnie jest ich rola w zapobieganiu powodziom, a tym samym- szybkiej erozji wodnej gleb. Tam gdzie stoki gór i wzniesień są pokryte polami, konieczne jest stosowanie odpowiednie orki, wzdłuż warstwic, co zapobiega obsuwaniu się warstwy gleby i zmniejsza spływ wody. Przy bardziej stromych zboczach stosuje się zapory w postaci specjalnych podmurówek lub leżących kłód. Jeżeli zbocza są wykorzystywane jako pastwiska, konieczne jest ograniczenie wypasu zwierząt do rozmiarów nie zagrażających wydeptywaniem gleb. Pozytywnym rezultatem w tych działaniach jest znaczne zwiększenie zadrzewień śródpolnych i naturalnych zbiorników retencyjnych.
Podsumowanie
Efektywne działanie na rzecz poprawy stanu zdrowia i środowiska musi odbywać się w ramach ścisłej współpracy przede wszystkim resortów zdrowia i środowiska, ale również innych sektorów. Integracja i partnerstwo to motyw przewodni podejmowanych przez WHO przedsięwzięć. Współpraca z krajowymi partnerami inicjatyw środowiskowo-zdrowotnych (władz centralnych i lokalnych, sektorów zdrowia, środowiska i gospodarki, środowisk naukowych, organizacji pozarządowych, mediów) przyświecała również idei stworzenia Krajowych Planów Działań na Rzecz Środowiska i Zdrowia zaprezentowanej na Konferencji Ministerialnej w Helsinkach w 1994 roku. „Działanie w Partnerstwie” nabrało jeszcze
większego znaczenie pięć lat później, kiedy sygnatariusze londyńskiej konferencji ministrów zdrowia i środowiska zobowiązali się do stworzenia skutecznego systemu integracji działań zmierzających do ograniczenia zanieczyszczenia środowiska i wyeliminowania negatywnych skutków zdrowotnych.
Należy zauważyć, że nastąpiła znaczna poprawa w zakresie ochrony środowiska co przedstawiają dane GUS.
Poziom nakładów na ochronę środowiska zwiększył się z 38,3 mld zł w 2000 r. do 39,7 mld 2007 roku.
Wstąpienie do UE stawiało liczne zobowiązania dotyczące standardów w ochronie środowiska. Niektóre z tych wymogów Polska wypełniła z nadwyżką, np. w odniesieniu do emisji gazów cieplarnianych, których redukcja do 2012 r. powinna wynosić 6% w stosunku do roku bazowego (1988 r.), a wynosiła w latach 1988 – 2006 ok. 30%. Po 1989 r. najwyższy priorytet w sektorze ochrony środowiska został nadany przywracaniu czystości wód. Stan jakości wód w Polsce ulega poprawie. Wyniki badań monitoringu diagnostycznego wykazały, że w latach 2004-2007 zmniejszył się o ponad 4% udział wód nadmiernie zanieczyszczonych (klasa V – wody o złej jakości, wg klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych obejmującej pięć klas jakości tych wód).
Po 2000 r. nastąpił dalszy spadek emisji zanieczyszczeń powietrza, chociaż już nie tak znaczny jak w latach 90-tych. Całkowita emisja głównych zanieczyszczeń powietrza w 2006 r. zmniejszyła się w przypadku dwutlenku siarki o 21%, tlenku węgla o 19%, amoniaku o 11% oraz pyłów o 3% w porównaniu do 2000 rok.
Literatura:
1) „Zdrowie publiczne”, pod redakcją T.B. Kulik, M. Latalskiego, Lublin 2002
2) „Ekologia – środowisko – przyroda”, T. Umiński, W – wa 1999.
3) „Ekologia – wybór przyszłości”, A. Kalinowska, 1992
4) „Globalne zagrożenia środowiska”, S.K. Więckowski i I. `s Wiąckowska, Kielce 1999
...