Zęby końskie to zęby długokoronowe (hypselodontes). Charakteryzują się bardzo długimi koronami, które zagłębiając się w zębodołach pełnią rolę korzeni. Młode zęby długokoronowe w ogóle nie mają korzeni - pojawiają się one dopiero z wiekiem, w miarę ścierania zębów i ich wysuwania z zębodołów. Wszystkie zęby konia są długokoronowe.
Ząb składa się z korony, czyli części wystającej ponad dziąsło, oraz korzenia. W koronie zęba rozróżniamy powierzchnię językową, przedsionkową i powierzchnię zgryzu, zwróconą w kierunku odpowiedniej powierzchni zęba drugiego łuku. Powierzchnia ta w trakcie żucia ulega ścieraniu i wraz z wiekiem zmienia swój kształt i wygląd. Korzeń zęba schowany jest w zębodole, do którego przymocowuje się za pomocą więzadła zębowego czyli ozębnej. Miejsce przejścia korony w korzeń to szyjka zęba. Wnętrze zęba zajmuje komora zęba do której prowadzi otwór szczytowy leżący na wierzchołku korzenia, który w zębie młodym jest szeroki, z wiekiem się zmniejsza, a u osobników starych ma kształt szczeliny. Komora wypełniona jest miazgą zęba. W trakcie ścierania się zęba komora wypełnia się nowym rodzajem zębiny o ciemnobrązowej barwie i tworzy gwiazdę zębową. Ząb zbudowany jest z zębiny pokrytej szkliwem i kostniwem. Szkliwo to najtwardsza substancja organizmu. Szkliwo zębów długokoronowych pokrywa całą koronę wraz z jej częścią zębodołową, wkracza też do lejków. Kostniwo pokrywa całe szkliwo, również dostaje się na powierzchnię korony i wypełnia lejki.
Czaszka konia widziana od dołu.
Widoczny charakterystyczny trójkątny kształt pierwszego przedtrzonowca i ostatniego trzonowca.
I1 - cęgi; I2 - średniaki; I3 - okrajki; C - kieł; W - miejsce wyrastania zęba wilczego; P - przedtrzonowce; M - trzonowce
Wzór zębowy: w postaci ułamka zwykłego pokazuje liczbę siekaczy (I), kłów (C), przedtrzonowców (P) i trzonowców (M) w połowie łuku górnego (licznik) i dolnego (mianownik), - jest charakterystyczny dla każdego gatunku. Wzór uzębienia mlecznego określany jest małymi literami, stałego - dużymi.
mleczne: 3 1 3 0
3 1 3 0
stałe 3 1 3 3
3 1 3 3
Źrebięta mają zazwyczaj 24 widoczne zęby mleczne, gdyż zwykle mleczne kły nie wyrzynają się z dziąseł. Brak jest także mlecznych trzonowców. U dorosłych koni występuje najczęściej 40 zębów: 3 siekacze (I), 1 kieł (C), 3 przedtrzonowce (P) i 3 trzonowce (M). Siekacze mają odpowiednie nazwy - środkowa para to cęgi, tzw "dwójki" to średniaki i najbardziej zewnętrzne to okrajki. Pomiędzy siekaczami a pierwszym przedtrzonowcem znajduje się brzeg międzyzębodołowy, który kieł dzieli na mniejszą część przednią i większa tylną - tzw. krawędź bezzębną (diastema). Kły żuchwy położone są bardziej z przodu niż kły szczęki. Kły występują u niemal wszystkich (99%) ogierów i wałachów, zaś szczątkowe kły występują też u co dziesiątej klaczy (częściej kły w szczęce górnej - ok. 6%, 2-3% klaczy ma kły górne i dolne i ok. 2-3% ma tylko kły dolne).
Czaszka konia widziana z boku.
I - siekacze; C - kły; D - diastema (krawędź bezzębna); W - miejsce wyrastania wilczych zębów; P - przedtrzonowce; M - trzonowce; S - staw skroniowo-żuchwowy
Niekiedy mogą występować tzw. zęby wilcze - tak nazywamy szczątkowy ząb stały występujący niekiedy przed pierwszym przedtrzonowcem w łuku górnym. Bardzo rzadko zęby wilcze mogą też występować w żuchwie. Wilcze zęby wyrzynają się już w 5-6 miesiącu życia. Z reguły są one rutynowo usuwane aby zapobiegać pojawianiu się problemów.
Zęby mleczne (siekacze, kły, przedtrzonowce) są słabiej rozwinięte niż zęby stałe: mniejsze i krótsze od stałych, silnie bruzdkowane i zwężające się w szyjkę i bielsze. Zęby stałe zaś są większe, bardziej prostokątne, z jedną bruzdą z przodu i mają żółtawy kolor. Zęby w górnej szczęce wyrastają nieco wcześniej niż w dolnej.
Na powierzchni zgryzu siekaczy stałych widnieją dwa grzebienie szkliwa, z których przedsionkowy jest większy, po bokach grzebienie te łączą się ograniczając lejek zwany rejestrem. Jest on wypełniony kostniwem. Rejestry zębów mlecznych mają głębokość około 4 mm, zębów stałych żuchwy - 6mm, szczęki górnej - 12 mm. Zęby stałe ścierają się ze średnią prędkością 2 mm na rok (zęby mleczne szybciej), stąd w zębach stałych żuchwy rejestry ścierają się po 3 latach, w szczęce górnej po 6 latach.
Wilczy ząb - najczęściej występuje w szczęce górnej, jest niewielki, usytowany tuż przed pierwszym górnym przedtrzonowcem
Na powierzchni zgryzu młodego zęba przedtrzonowego i trzonowego u konia występuje 2, 4 lub 5 guzków. Między guzkami znajduje się dołek zwany lejkiem zęba - przy dwóch guzkach występuje jeden lejek, przy 4 lub 5 guzkach - dwa. Lejki wypełnione są kostniwem. Po starciu wierzchołków guzków powierzchnia zgryzu przyjmuje skomplikowany wygląd bo grzebienie szkliwa tworzą się nie tylko na obwodzie powierzchni zgryzu ale także w jej części ośrodkowej. Są to tzw. zęby listewkowate (lophodontes) pozwalające na dokładne roztarcie pokarmu.
W trakcie ścierania się siekaczy szkliwo pozostaje jedynie na brzegach powierzchni zgryzu, jak również w postaci obwódki wokół rejestru. Po całkowitym starciu rejestru pozostaje po nim przez około 6 lat ślad zwany perełką, uwypuklony ponad płaszczyznę tarcia i z wiekiem nabiera kształtu okrągłego i przesuwa się ku wewnętrznej krawędzi. Po około roku od starcia rejestru między perełką a przedsionkową (zewnętrzną) krawędzią pojawia się ciemno zabarwiona plamka czyli gwiazda zębowa, powstająca w wyniku wypełniania się komory zęba nowym rodzajem zębiny. Po zaniku perełki utrzymuje się tylko gwiazda zębowa, która - w miarę upływu czasu jest coraz grubsza i węższa, aż staje się okrągła i położona bliżej środka i językowej krawędzi zęba. Znikanie rejestrów górnych nie jest tak regularne jak dolnych. Wpływ na szybkość ścierania zębów ma m.in. łykawość, wady zgryzu, zbyt miękkie szkliwo, ogryzanie twardych przedmiotów oraz rodzaj spożywanej karmy.
Uzębienie młodego konia
Uzębienie starego konia
Z wiekiem zmienia się także kształt profilu zębów siecznych obydwu łuków z regularnego łuku na klinowaty: u młodych górne i dolne siekacze schodzą się w linii prostej, w wieku ok. 8 lat pod coraz mniejszym katem i stają się coraz bardziej wysunięte do przodu. U starszego (>15 lat) konia zęby robią wrażenie dłuższych również na skutek cofających się dziąseł. Przekrój poprzeczny siekaczy z poprzecznie owalnego staje się okrągły, trójkątny aż wreszcie podłużnie owalny.
Schemat ruchów żuchwy podczas żucia - koń może żuć tylko jedną stroną, wykonując przy tym koliste ruchy żuchwą
Przedtrzonowce i trzonowce górne są krótsze od dolnych ale masywniejsze, na przekroju poprzecznym mają kształt czworokątów. Tylko pierwszy przedtrzonowiec i ostatni trzonowiec mają trójkątny kształt. Zęby te mają po 3 korzenie, z których przyśrodkowy jest najmocniejszy i z wiekiem dzieli się na dwa mniejsze. W szczęce dolnej przedtrzonowce i trzonowce są spłaszczone bocznie a ich powierzchnie zgryzu są mniejsze. Najczęściej mają 2 korzenie, tylko pierwszy przedtrzonowiec i ostatni trzonowiec mają niekiedy po 3. Przedtrzonowce mleczne wyrzynają się do 2 tygodni po urodzeniu, przedtrzonowce stałe wyrastają: pierwszy (M1) - w drugim roku życia, drugi (M2) - w wieku 2,5 lat, trzeci (M3) w wieku 3,5 lat. Pierwszy trzonowiec (P1) wyrzyna się w wieku 8-10 miesięcy, drugi (P2) w wieku około 2 lat, trzeci (P3) w wieku 3-4 lat.
U koni występuje zgryz anizognatyczny
U koni występuje zgryz anizognatyczny - w zamkniętej jamie ustnej powierzchnie zgryzu zębów górnych i dolnych nie trafiają dokładnie na siebie bo w żuchwie zęby są bardziej do siebie zbliżone niż zęby szczeki. Z tego też powodu koń żuje zawsze jedną stroną, przesuwając żuchwę ruchem okrężnym.
Wrąb - wgłębienie w górnych okrajkach na skutek wysunięcia żuchwy do przodu i nierównomiernego ścierania zębów - powstaje w 9 roku życia i wyrównuje się do 12 roku. Drugi raz pojawia się w wieku 15 lat, po raz trzeci w 20 roku. Jednak tylko pierwszy wrąb jest wyraźny, pozostałe są mniejsze.
Bruzda Galvayne'a
Bruzda (rowek) Galvayne'a - powstaje w wieku około 10 lat na zewnętrznej powierzchni górnych okrajków, w wieku około 13 lat sięga 1/3 górnej części, w 17 roku sięga 2/3 górnej części - jest to tzw. bruzda zstępująca, w wieku około 20 lat zaczyna zanikać w górnej części (bruzda wstępująca), w wieku około 30 lat jest już nieobecna.
Określanie wieku u koni odbywa się głównie na podstawie wymiany i ścierania się zębów siecznych, czyli do wieku 11 lat, potem na podstawie zmiany ich kształtu, obecności i kształtu gwiazdy, co jest mniej dokładne.
Uzębienie konia w wieku jednego roku - wszystkie siekacze mleczne są już wyrżnięte, ale okrajki jeszcze nie w pełni wyrośnięte.
Najważniejsze momenty ropoznawania wieku u konia (w latach)
cęgi
średniaki
okrajki
Wymiana na stałe
2,5
3,5
4,5
Max wielkość
3
4
5
Starte rejestry w szczęce dolnej
6
7
8
Starte rejestry w szczęce górnej
9
10
11
Gwiazdy zębowe w szczęce górnej
10
11
12
Gwiazdy zębowe w szczęce dolnej
7
8
9
Uzębienie konia w wieku 2,5 roku - wymiana cęgów mlecznych
Zęby mleczne wyrastają: cęgi - przy urodzeniu lub do 3 tygodni, średniaki - między 3 a 6 tygodniem, okrajki wyrzynają się w wieku 6-9 mies. W wieku około 6 miesięcy mogą się też pojawić zęby wilcze. Przedtrzonowce mleczne wyrzynają się tuż po urodzeniu. Rejestry zębów mlecznych ścierają się na cęgach w wieku 1 roku, na średniakach w wieku 1,5 roku, na okrajkach w wieku 2 lat. Źrebak roczny ma więc starte rejestry na cęgach, średniaki mleczne są w pełni wyrośnięte, okrajki są już wyrżnięte ale jeszcze nie w pełni wyrośnięte. Dwulatek będzie miał starte rejestry na wszystkich mlecznych siekaczach. W wieku 2,5 roku rozpoczyna się wymiana zębów mlecznych na stałe: cęgi mleczne wypadają, wyrzynają się cęgi stałe, które wyrastają do normalnej wielkości około pół roku, trzylatek ma więc po dwa wyrośnięte cęgi stałe i po cztery siekacze mleczne. W wieku 3,5 roku wypadają średniaki, które też rosną pół roku, więc czterolatek ma cztery w pełni wyrośnięte siekacze stałe i dwie mleczne okrajki. Okrajki podlegają wymianie w wieku 4,5 roku. Stałe okrajki rosną 6 miesięcy, więc dopiero pięciolatek ma pełen komplet stałych i w pełni wyrośniętych siekaczy.
Uzębienie konia w wieku 5 lat - wszystkie siekacze stałe w pełni wyrośnięte, rejestry nie starte. Widoczne wyrośnięte już kły
Od szóstego roku wiek można określić tylko po ścieraniu się rejestrów siekaczy. Sześciolatek ma starte rejestry na cęgach szczęki dolnej, siedmiolatek na średniakach a ośmiolatek również na okrajkach żuchwy. Rejestry na szczęce górnej, jako że są dwa razy głębsze, ścierają się o trzy lata później niż na żuchwie. Dziewięciolatek ma więc starte rejestry na górnych cęgach, dziesięciolatek na górnych średniakach a jedenastolatek na górnych okrajkach. Co prawda zanikanie rejestrów na górnej szczęce nie jest tak regularne jak na dolnej, można jednak z dużą dokładnością ocenić wiek na tej podstawie. Dalsze określanie wieku możliwe jest na podstawie zmiany kształtu powierzchni trącej. Do jedenastego roku życia powierzchnia trąca zębów jest poprzecznie owalna, w wieku 12-17 lat staje się ona na siekaczach kolejno dolnej i górnej szczęki okrągła, od 18 do 23 lat - trójkątna, a po 24 roku - podłużnie owalna. Pojawienie się gwiazdy zębowej na siekaczach żuchwy występuje w wieku około 7 - 10 lat, gwiazda staje się owalna w 11-13 roku życia, okrągła - w 15-17 roku. W szczęce górnej zmiany te zachodzą później.
Uzębienie konia w wieku 10 lat - widoczny wrąb i zstępująca bruzda Galvayne'a
Starte rejestry na wszystkich zębach oprócz górnych okrajek. Na wszystkich siekaczach żuchwy i cęgach szczęki widoczna gwiazda
Wyrastanie, ścieranie i wymiana zębów mlecznych u konia
wiek
(lata)
cęgi
średniaki
okrajki
6 mies
wyrośnięte
wyrośnięte
wyrzynają się
1
starte
wyrośnięte
nie w pełni wyrośnięte
...