Zagadnienia na egzamin z Finansów publicznych
Ćwiczenia
1. Dobro publiczne, dobro społeczne – cechy, rodzaje, przykłady
Dobro publiczne:
• Istnienie tego rodzaju dobra wymusza gromadzenie środków finansowych w funduszach publicznych, koniecznych do finansowania procesów tworzenia dóbr publicznych (budowa dróg, lotnisk, portów morskich) oraz finansowania eksploatacji urządzeń publicznych.
• Istnieją dobra mające charakter wyłącznie publiczny (powietrze, rzeki, jeziora, morza, parki narodowe)
• Część dóbr może być zarówno publiczna jak i prywatna np. energia elektryczna.
• Dobrami publicznymi są te dobra, które są finansowane przez budżet państwa, budżety samorządowe i inne fundusze publiczne. Dla odbiorców dóbr publicznych oznacza to, że są one dostarczane bezpłatnie lub częściowe bezpłatnie.
Dobro społeczne:
• Przesłankami tworzenia tych dóbr jest umożliwienie konsumpcji dóbr społecznych obywatelom, których dochody indywidualne mogłyby uniemożliwiać (bariera dochodowa) lub ograniczać ich nabycie, gdyby dobra te były alokowane na zasadach rynkowych (komercyjnych). Typowe przykłady takich dóbr: ochrona zdrowia, edukacja.
• Dobra społeczne to takie dobra, które ze względół fizycznych mogą być dobrami prywatnymi, ale na skutek doktryny społecznej
i prowadzonej przez władze publiczne polityki społecznej są dostarczane obywatelowi nawet wtedy, kiedy on tego nie akceptuje.
2. Przyporządkowanie nazwisk: św. Tomasz z Akwinu, J. Justi, J. Nax, F. Quesnay, A. Smith, J. Say, A. Wagner, W. von Gerloff, J. Keynes, A. Hansen, A. Lerner, J. M. Buchanan, J. Schumpeter
św. Tomasz z Akwinu – koncepcja sprawiedliwej ceny (cena powinna pokrywać tylko i wyłącznie koszty produkcji).
Adam Smith - ur. 1723, zm. 1790. „Badania nad naturą przyczynami i bogactwem narodów” (główne dzieło 1776 r.) . Propagował ideę wolnego rynku, własności prywatnej.
Johann Heinrich Gottlob von Justi (ur. 1717, zm. 1771). Kameralista, zwolennik dużej interwencji państwa w gospodarkę.
Jan Ferdynand Nax (1736-1810) - polski architekt i ekonomista. Badał poziom spławności polskich rzek oraz projektował kanały wodne. Był autorem projektu rozbudowy gospodarczej kraju, zwłaszcza przemysłu, handlu i rzemiosła. Kameralista. Podatki jako najważniejsze interwencjonistyczne narzędzie. Rozróżniał trzy główne podatki: podatek gruntowy, podatek od osób, podatek od rzeczy.
François Quesnay (ur.1694 zm. 1774) – francuski ekonomista, twórca szkoły fizjokratycznej. Twórca słynnego hasła „laissez faire” (leseferyzm), którego sens sprowadza się do tego, że w gospodarce panuje naturalny porządek rzeczy, wobec tego powinna opierać się ona na wolnej konkurencji. Zamykanie granic jest przyczyną ubożenia społeczeństwa. Jedynym źródłem bogactwa i dochodu czystego jest rolnictwo, a ściślej ziemia; jedynie praca w rolnictwie ma charakter produkcyjny. Podatek powinni płacić wyłącznie właściciele ziemscy.
Jean-Baptiste Say (ur. 1767 zm. 1832) – francuski przedsiębiorca i ekonomista, przedstawiciel francuskiego nurtu ekonomii klasycznej. „Najlepszy plan finansowy polega na tym, aby wydawać mało, a najlepszy ze wszystkich podatków jest podatek najbardziej umiarkowany”. Trzy kardynalne założenia:
➢ polityka podatkowa powinna być neutralna (brak redystrybucji dochodów),
➢ ciężary podatkowa społeczeństwa powinny być takie, aby nie hamowały aktywności gospodarczej,
➢ system powinien zawierać także podatki pośrednie.
Wilhelm von Gerloff – (ur. 1880, zm. 1954) sformułował prawo narastającego oporu wobec podatków. Wzrost wydatków publicznych nieuchronnie prowadzi do wzrostu podatków, a to z kolei staje się podstawą indywidualnego i zorganizowanego oporu podatników przed rosnącymi podatkami.
Adolph Heinrich Gotthilf Wager (ur. 1835, zm. 1917) – niemiecki ekonomista i polityk, przedstawiciel socjalizmu z katedry. Prawo Wagnera mówi o stałym wzroście wydatków publicznych (względnych w odniesieniu do PKB i bezwzględnych). Pogląd ten Adolph Wagner przedstawił w czterotomowym dziele zatytułowanym Finanzwissenschaft. Sprowadza się to do obserwacji, że mechanizm rynkowy nie jest w stanie sprostać potrzebom ludzkim, gdyż potrzeby publiczne rosną szybciej od potrzeb indywidualnych. Przyczyny to m. in. wzrost ludności i coraz bardziej skomplikowane struktury państwowe. Prawo to było uzasadnieniem budowy państwa dobrobytu „welfare state”.
John Maynard Keynes, (ur. 1883 ,zm. 1946) – angielski ekonomista, twórca teorii interwencjonizmu państwowego w dziedzinie ekonomii i finansów państwowych. Twierdził, że mechanizm rynkowy prowadzi do kryzysów, a przebieg procesów gospodarczych ma charakter cykliczny. Państwo nie może stać
z boku jeżeli chodzi o gospodarkę. Jego głównym dziełem jest Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza. Główne założenia szkoły Keynesa:
• Produkcja określana jest przez globalny popyt
• Zmiana ilości pieniądza wpływa na zatrudnienie
• Bezrobocie to efekt niedostatecznego popytu
• Państwo powinno być aktywne na scenie fiskalnej i monetarnej państwa
Alvin Hansen (1887-1975) - amerykański ekonomista. Zwolennik keynesizmu. Twórca teorii stagnacji sekularnej [teoria ekonomiczna przewidująca trwałe zahamowanie wzrostu gospodarczego w krajach wysoko rozwiniętych. Została ona sformułowana przez keynesistów, a jej popularność przypada na lata 40. i 50. XX wieku. Według koncepcji tej stagnacja miała być spowodowana wyczerpaniem się zasobów naturalnych bądź tłumieniem dążenia do wzrostu gospodarczego przez system społeczno-polityczny.]. Autor pracy Fiscal Policy and Business Cycles. W sposób kategoryczny odrzucił zasadę zrównoważonego budżetu. Zalecał hamowanie inflacji przez podatki od konsumpcji. W razie depresji zalecał stosowanie kredytów bankowych. W pewnych okresach zaciąganie długu nie jest nieszkodliwe, a nawet korzystne. Zadaniem polityki fiskalnej jest ograniczanie amplitudy wahań cykli koniunkturalnych.
Abba Ptachya Lerner (ur. w 1905, zm. w 1982) to amerykański ekonomista. Określa się go niekiedy jako Miltona Friedmana lewicy. Powinno się zapewniać pełne zatrudnienie i zapobiegać inflacji. Zaleca wzrost wydatków publicznych, gdy wydatki prywatne są niewystarczające do zapewnienia pełnego zatrudnienia. Zalecał stosowanie podatków progresywnych do łagodzenia inflacji.
Lerner zaleca stosowanie wszelkich środków polityki finansowej państwa, byleby były tylko skuteczne. Podatki, wydatki publiczne, długi itp.
James McGill Buchanan Jr. (ur. 1919) - ekonomista amerykański, laureat Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii w 1986 roku. Teoria finansów publicznych łączy się z teorią państwa. Wydatki publiczne powinny służyć maksymalizowaniu społecznej użyteczności lud ogólnego dobrobytu. Wyróżniał trzy następujące systemy fiskalne:
➢ system pogłębiający nierównomierny podział dochodów w społeczeństwie,
➢ system neutralny,
➢ system redystrybucyjny.
Joseph Alois Schumpeter (ur. 1883, zm. 1950) – austriacki ekonomista, uważany za jednego z najwybitniejszych ekonomistów XX wieku. Największe dzieło: Kapitalizm, socjalizm, demokracja (1942). Stał w opozycji do Wagnera. Podkreślał negatywną rolę rosnących ciężarów podatkowych. Pod wpływem tych ciężarów kapitalizm będzie przechodził od fazy kapitalizmu żywotnego do kapitalizmu spętanego. Zagrożeniem dla kapitalizmu jest demokracja i roszczeniowy stosunek obywatelki wobec państwa. Roszczenia będą rozwiązywane przy pomocy nowych podatków i spirali długu publicznego. Zauważył związek pomiędzy wzrastającym ciężarem podatkowym a biurokracją.
3. Teorie finansów publicznych: liberalna, ortodoksyjna, prawo wzrostu wydatków, neokeynnesowskie teorie fp, neoliberalizm i nowy konserwatyzm fiskalny
• Prawo wzrostu wydatków = Prawno Wagnera. Patrz Adolph Heinrich Gotthilf Wager powyżej.
• Liberalna:
➢ Przedstawiciele: A. Smith, J. B. Say, D. Ricardo.
➢ Trzy kardynalne założenia
➢ polityka podatkowa powinna być neutralna( nie mogą następować zmiany w podziale dochodów),
➢ ciężary podatkowe nie powinny hamować aktywności gospodarczej,
➢ system podatkowy powinien zawierać podatki pośrednie, aby ciężary podatkowe ponosili również pracownicy najemni.
• Ortodoksyjna:
➢ Budżet winien być jak najmniejszy. Zajmować się typowymi zadaniami państwa. Budżet bezwzględnie i stale zrównoważony. Jeśli nie da się uniknąć deficytu to musi być on bezwzględnie przeznaczony na finansowanie rozwoju gospodarki. Brak odpowiedzialności państwa za bezrobocie.
➢ Duże wydatki państwa podwyższają stopę procentową, zmniejszają wysokość płac. Ograniczenie wydatków sprzyja umiarkowanej zwyżce cen i płac.
➢ Podwaliny podłożył J. B. Say. W Anglii zwolennikiem był W. E. Gladstone. W Polsce profesor Roman Rybarski.
• Neokeynesizm - Zalecenia A.H. Hansena
Odrzucenie zasady zrównoważonego budżetu
Równowaga budżetowa nie może być celem samym w sobie i powinna być traktowana jako jeden z elementów funkcjonowania ogólnego mechanizmu gospodarki rynkowej.
Metody finansowania wydatków rządowych
1. Zaciągać kredyty w bankach handlowych podczas depresji; Hansen uzasadnia to faktem, iż kredyty bankowe oddziałują najbardziej ekspansywnie na gospodarkę
2. Zaciągnięte kredyty bankowe dadzą gospodarce silny impuls rozwojowy, wyrażający się wzrostem dochodu narodowego oraz wzrostem oszczędności; impuls ten nie jest jednak na tyle silny, aby zlikwidować bezrobocie, wobec tego dalszy wzrost gospodarki jest możliwy przez finansowanie wydatków publicznych i zwiększenie popytu. Źródłem finansowania wydatków - w tej fazie przywracania równowagi - są wspomniane wyżej oszczędności
3. W chwili przywrócenia równowagi w gospodarce oraz osiągnięcia stanu pełnego zatrudnienia, wydatki publiczne powinny być finansowane z progresywnych podatków dochodowych. Hansen wprowadził więc koncepcję budżetu dynamicznego
4. Hansen zdawał sobie sprawę, że w przypadku pełnego zatrudnienia i wzrostu płac w gospodarce możliwe jest pojawienie się silnej presji inflacyjnej. W takiej sytuacji zalecał hamowanie inflacji przez stosowanie podatków od konsumpcji; wpływy z tych podatków stanowiłyby także źródło finansowania wydatków publicznych
Poddał ostrej krytyce doszukiwanie się analogii między gospodarką prywatną a gospodarką publiczną - celem państwa nie jest osiąganie zysków. Poglądy Hansena przyczyniły się do lepszego i nie dogmatycznego podejścia do długu publicznego .
Konsekwencją poglądów Hansena na kwestie równowagi budżetowej długu publicznego i wydatków publicznych w okresie depresji jest koncepcja sporządzania dwóch odrębnych budżetów :
· budżetu operacyjnego
· budżetu kapitałowego
Budżet operacyjny - jest związany z realizacją bieżących zadań publicznych, wzrastających zwłaszcza w okresie depresji, np. w związku z zasiłkami dla bezrobotnych. Budżet operacyjny jest poddany silnym wpływom przebiegu cyklu koniunkturalnego, gdyż system dochodów publicznych opiera się na dochodach silnie reagujących na zmiany zachodzące w cyklu koniunkturalnym ( podatki dochodowe i cła ). W konsekwencji państwo, aby zachować płynność finansową, musi pożyczać, a budżet w poszczególnych latach nie zawsze może i musi być zrównoważony. Uważa, że zaciąganie pożyczek w ramach budżetu operacyjnego powinno doprowadzać do ich spłacenia w okresie polepszenia koniunktury. W związku z tym proponuje nawet wprowadzenie przyspieszonej amortyzacji pożyczek, aby szybciej dojść do równowagi budżetowej.
Budżet kapitałowy - polega na opracowaniu planu wydatków długoterminowych, tak aby zapewnić niezbędne środki pieniężne na realizowane przez państwo zadania ( inwestycje ). Sporządzenie budżetu kapitałowego ma też pomóc udzielić odpowiedzi na pytanie : w jakim stopniu wydatki kapitałowe mogą być pokryte z dochodów zwyczajnych ( podatków ), a w jakim stopniu wydatki kapitałowe wymagają zaciągania pożyczek ?
Hansen podkreśla, że oba budżety muszą być ze sobą powiązane .
Koncepcja finansów funkcjonalnych A. Lernera
W jego opinii zasadniczym kryterium stosowania instrumentów fiskalnych, tak po stronie dochodów jak i po stronie wydatków, jest skuteczność działania w celu zapewnienia pełnego zatrudnienia oraz zapobiegania inflacji. Środkiem od osiągnięcia tych celów jest regulowanie wydatków rządowych - krajowych i zagranicznych.
Lener zaleca wzrost wydatków publicznych wtedy, gdy wydatki prywatne są niewystarczające do zapewnienia pełnego zatrudnienia, oraz zastosowanie progresywnych podatków wtedy, gdy nadmierny wzrost wydatków globalnych grozi wywołaniem zjawisk inflacyjnych
Zaleca stosowanie wszelkich środków polityki finansowej państwa, byleby były tylko skuteczne , stąd nazwa "finanse funkcjonalne " . Do środków tych zalicza nie tylko podatki i wydatki publiczne , lecz także zaciąganie i spłatę długów oraz emisję i wycofywanie pieniądza z obiegu.
Teorie finansów publicznych według J. M. Buchanana
1. Koncepcje organiczne :
Instytucja państwa jest integralnym elementem społeczeństwa . Państwo działa głownie przez wydatki w imieniu na rzecz całego społeczeństwa . Podstawowym kryterium wydatków publicznych powinno być maksymalizowanie społecznej użyteczności ( social utility ) lub ogólnego dobrobytu ( general walfare ).
Przez finanse publiczne rząd może zwiększyć użyteczność pieniężnych pieniężnych środków publicznych, ma się to odbywać przez takie kształtowanie dochodów publicznych , głównie z podatków , oraz takie alokowanie środków budżetowych , aby korzyści odniesione przez społeczeństwo z wydatkowania publicznego przekroczyły negatywne skutki ciężarów podatkowych.
2. Koncepcje indywidualistyczne :
Państwo i poszczególni obywatele są antagonistycznymi stronami, stąd też działalność państwa prowadzi do zmiany dochodów osiągniętych przez obywateli w ramach gospodarki rynkowej. Za zapłacone podatki obywatel otrzymuje określone świadczenie.
Trzy rodzaje systemów fiskalnych :
1) system pogłębiający nierównomierny podział dochodów w społeczeństwie ( aggregative system )
2) system neutralny ( status quo system )
3) system redystybucyjny ( redustributive system )
W pierwszym systemie fiskalnym osoby o niskich dochodach po dokonaniu operacji podatkowo-wydatkowych przez skarb państwa mają saldo dodatnie gdyż wpłacają więcej niż otrzymują w postaci świadczeń . Osoby o wysokich dochodach mają saldo ujemne (gdyż uzyskują premię od państwa )gdyż wartość uzyskanych świadczeń przewyższa wielkość poniesionych ciężarów podatkowych .
System neutralny - zerowe saldo
W redystrybucyjnym systemie jednostki o niskich dochodach wykazują saldo ujemne, co oznacza, że korzystają z większych świadczeń, niż wnoszą do budżetu. Z kolei osoby o wysokich dochodach wykazują saldo dodatnie , czyli " dopłacają " do osób gorzej sytuowanych.
• Neoliberalizm - nurt w historii myśli ekonomicznej poddający krytyce dominujące od czasu wielkiego kryzysu teorie keynesowskie, postulujący powrót do zasad wolnego rynku i ograniczonej do minimum ingerencji państwa w gospodarkę.
Monetaryści uważali za kluczową kwestię regulację podaży pieniądza, głównie za pomocą instrumentów pośrednich , takich jak stopy procentowe, kursy walutowe, stopy obowiązujących rezerw.
• Nowy konserwatyzm fiskalny - Główne założenia nowego konserwatyzmu fiskalnego :
1. Bezwzględnie zrównoważony budżet i to w okresie roku fiskalnego, a nie - jak proponowała szkoła neokeynsistowska - w okresie cyklu koniunkturalnego.
2. Zdecydowane ograniczenie skali redystrybucji PKB przez system finansów, gdyż powoduje to efekt wypychania zasobów gospodarczych poza obieg stricte gospodarczy, a więc nieprodukcyjne ich wykorzystanie.
3. Konsekwencją powyższego jest powrót do koncepcji jak najmniejszego budżetu państwa przez cięcia w wydatkach nie tylko gospodarczych, lecz także socjalnych.
4. Skutkiem tego będzie zmniejszenie ciężarów podatkowych , co oznacza powrót do koncepcji jak najniższych podatków.
5. Z kolei zmniejszenie podatków zbliży politykę podatkową do paradygmatu konserwatyzmu fiskalnego - podatku neutralnego względem gospodarki.
6. Wszystkie te działania powinny doprowadzić do radykalnego zmniejszenia długu publicznego, który według nowego konserwatyzmu fiskalnego stał się uosobieniem wszelkiego zła, tak w wymiarze ekonomicznym ja i etycznym ( obciążenie przyszłych pokoleń długami obecnej generacji)
4. Funkcje finansów publicznych: alokacyjna, redystrybucyjna i stabilizacyjna
• Funkcja alokacyjna – skutkiem alokacji części zasobów, którymi dysponuje gospodarka, przez system finansów publicznych jest dostarczanie towarów i usług obywatelom, społecznościom lokalnym oraz całemu społeczeństwu. Dostarczanie towarów i usług finansowane jest z funduszy publicznych i następuje w związku z dwojakiego rodzaju zadaniami stawianymi przed państwem:
➢ zadaniami publicznymi,
➢ zadaniami społecznymi.
Realizacja przez państwo wymienionych zadań jest konieczna, gdy nie mogą być wykonane za pomocą mechanizmu rynkowego. Trudno byłoby bowiem na zasadach rynkowych organizować np. obronę narodową, bezpieczeństwo publiczne, służbę dyplomatyczną, administrację państwową. Realizacja zadań społecznych państwa to zaspokajanie indywidualnych potrzeb obywateli, które mogłyby nie zostać spełnione z powodu niesprawności mechanizmu rynkowego (służba zdrowia, edukacja, ochrona środowiska).
• Funkcja redystrybucyjna - wtórny podział dochodów społeczeństwa dokonujący się za pośrednictwem budżetu państwa. Przebiega ona wielopłaszczyznowo i polega na obciążeniu działalności gospodarczej oraz dochodów wszystkich podmiotów gospodarczych różnymi rodzajami podatków i opłat, które stanowią dochód budżetu państwa. Uzyskane środki finansowe stają się źródłem finansowania dochodów tych grup społecznych, które nie uzyskują ich z udostępniania czynników wytwórczych (emeryci, bezrobotni), oraz wytwarzania dóbr i usług publicznych (przekazywanych społeczeństwu nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie, na przykład bezpłatna służba zdrowia, administracja publiczna, obronność).
• Funkcja stabilizacyjna - polega na wykorzystywaniu dochodów i wydatków obejmowanych tymi finansami do oddziaływania na sytuację społeczno-gospodarczą kraju. Za pomocą przepływów pieniężnych dąży się przede wszystkim do przywrócenia naruszonej równowagi, przeciwdziała się załamaniom koniunktury gospodarczej, zapobiega inflacji.
5. Pojęcie podatku, opłaty i cła
• Podatek jest klasyczną daniną publiczną. Podatek to: pieniężne, przymusowe, ogólne, nieodpłatne i bezzwrotne świadczenie na rzecz państwa lub innych związków publicznoprawnych (np. samorządów).
• Opłata to szczególny rodzaj dochodu publicznego. W teorii finansów publicznych istotę opłat najczęściej charakteryzuje się porównując je z podatkami. Opłatę można zdefiniować jako: świadczenie pieniężne o ...