Wykład 7. Zarys metodologii badań nauk.
Wybrane metody analizy i oceny
wykorzystywane w naukach stosowanych, w tym ekonomicznych
1. Ogólne metody
2. Rodzaje analizy w naukach ekonomicznych
3. Szczegółowe metody i techniki w ramach analiz problemowych
4. Problem interdyscyplinarności w nauce i badaniach
1. Ogólne metody
W nauce podstawowe znaczenie mają dwie ogólne metody postępowania: analiza i synteza
· Analiza – jest to rozkładanie na części określonego kompleksu (problemu), badanie poszczególnych elementów, czynników, jak one oddziałują, zależności.
· Synteza – odwrotnie jest to łączenie rozmaitych elementów w jedną mniej lub bardziej spójną całość. Jest to próba szukania uogólnień, wspólnych , łączących różne elementy wspólnych cech itp. wyciąganie wniosków.
Kolejne dwie metody to:
· Klasyfikacja , która może być rzeczowa lub logiczna.
Klasyfikacja rzeczowa polega na oddzieleniu przedmiotów danego rodzaju od innych.
Klasyfikacja logiczna natomiast polega na dobieraniu i szeregowaniu terminów (określeń) o różnych zakresach – węższych i szerszych. Np. działalność gospodarcza, w tym sektor rolniczy, przemysł i budownictwo, usługi, usługi rynkowe i pozarynkowe.
· Ocena (wartościowanie) polega natomiast na formułowaniu różnych w poszczególnych dziedzinach norm, czy kryteriów efektywności.
llW badaniach podstawowych (teoretycznych), większe znaczenie ma synteza oraz opis i klasyfikacja, llNatomiast w badaniach stosowanych analiza i ocena, chociaż synteza też może mieć istotne znaczenie (jako uogólnienie) potwierdzenie pewnych prawidłowościll2. Rodzaje analizy
W badaniach stosowanych, w tym w naukach ekonomicznych występuje stosunkowo często::
· analiza struktury i zróżnicowania zbiorowości – w wielkościach bezwzględnych oraz w %, w tym różnego rodzaju średnie oraz tzw. miary dyspersji (np. współczynnik zmienności),
· analiza dynamiki – dotyczą szeregów czasowych i mogą to być: wskaźniki dynamiki łańcuchowej (np. rok poprzedni = 100) lub wskaźniki dynamiki bazowej (jednopodstawowej), gdzie wszystkie lata odnosimy do jednego roku, np. wyjściowego
· analiza współzależności – korelacji między rozkładami dwóch zmiennych (szeregów)
· analiza porównawcza (omówiona niżej)
· analiza modelowa (omówiona niżej)
· Analiza porównawcza
Należy do podstawowych metod badawczych. Polega na stwierdzaniu podobieństw lub różnic w zakresie analizowanych cech (jakościowych lub mierzalnych) w różnych badanych obiektach, czy zjawiskach. Jest ona niezbędna przy ocenie zjawisk, procesów, czy tempo jest wysokie czy nie możemy ocenić porównując itp.
Tego typu analiza porównawcza może być statyczna (np. czym się różnią systemy podatkowe w różnych krajach) lub dynamiczna, tj. polegać na szukaniu podobieństw lub różnic np. w przebiegu zmian i procesów rozwojowych w różnych badanych obiektach (przedsiębiorstwach, krajach; na analizie kierunków zmian w systemach podatkowych itp.
Metody porównawcze – tj. inaczej komparatywne, analogowe, mogą służyć też do przewidywania przebiegu zjawisk, a więc dla celów prognostycznych,
- np. kraje o niższym poziomie rozwoju mogą rozwijać się wg modelu wcześniej obserwowanego w krajach rozwiniętych gospodarczo.
- Czy wprowadzenie produktu na nowym rynku może przebiegać tak jak wcześniej na innym rynku.
Przy tego typu porównaniach trzeba jednak zachować ostrożność, czy czynniki wpływające na dane zjawisko nie uległy zmianie.
Przy porównywaniu zjawisk mierzalnych (liczbowych) należy pamiętać, że porównywać i oceniać można przede wszystkim wielkości względne, tj. wskaźniki, np. dochody gminy na 1 mieszkańca, obroty na 1 pracownika, na 1 km2 itp., rentowność przedsiębiorstwa itp.
W organizacjach gospodarczych mogą być stosowane 4 podstawowe typy porównań:
- poziome (horyzontalne) – przestrzenne, m. przedsiębiorstwami tej samej branży lub skali działania, gminami;
- pionowe (wertykalne) – np. w czasie, m. różnymi pionami organizacyjnymi, szczeblami organizacji terytorialnej itp.;
- bilansowe – jak zmieniały się poszczególne składniki danego zjawiska oraz ich waga (znaczenie), są to porównania strukturalne,
- porównania z wzorcami – modelami, planami, strategiami itp.
· Analiza modelowaModele pokazując w sposób uproszczony rzeczywistość gospodarczą pozwalają na łatwiejszą analizę zależności pomiędzy poszczególnymi czynnikami oraz tendencji rozwojowych.
Myślenie i poznanie modelowe rozpoczyna się zawsze od określonego szczebla (układu).
W miarę pogłębiania wiedzy dostrzegane są w badanym układzie coraz to dalsze związki zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Poznawane są więc kolejno zarówno elementy danego układu, będące równocześnie układami niższego rzędu, jak i układy wyższego rzędu, których elementem jest układ, od którego rozpoczęto badanie.
Na każdym szczeblu poznania można wyodrębnić szereg czynników (elementów), z których składa się badane zjawisko (układ). Nie jest możliwe zbadanie wszystkich elementów, dlatego do analizy wybieramy elementy podstawowe, przyjmując uproszczony model danego zjawiska.
Takim uproszczeniem rzeczywistości (modelem) jest w zasadzie każda gałąź wiedzy.
Każdy człowiek tworzy sobie uproszczony obraz świata, uproszczony obraz układu (systemu), który bada, bądź którym się zajmuje. Jedynie system techniczny można poznać względnie dokładnie, natomiast poznanie systemu gospodarczego polega na tworzeniu przybliżonego do rzeczywistości modelu, którego adekwatność zależy od wiedzy i intuicji określonego specjalisty.
Modele takie są przyjmowane często nieświadomie na podstawie modeli obiegowych konstruowanych przez innych, a nabytych w wyniku wychowania i szkolenia.
Każdy z nas operuje swoim modelem świata. Model rozumiany jest tu jako układ możliwie najprostszy (i tym samym dogodny w operowaniu), odtwarzający podstawowe cechy i funkcje oryginału.
Postawa naukowa polega na skłonności (świadomym dążeniu) do ciągłego udoskonalania, a nawet zmiany, tego modelu na podstawie obiektywnej oceny rzeczywistości, przy wykorzystywaniu rozwijającej się wiedzy naukowej i praktycznej (doświadczenia praktycznego).
Gdy stajemy się bardzo „zżyci z ukształtowanym modelem, bo jest on dla nas wygodny, świadomi mechanizmu zmian modelu, zablokowujemy wejście dla nowych informacji, które mogłyby naruszyć status quo wypielęgnowanych modeli. Mamy wówczas do czynienia z postawą konserwatysty”.
Pojęcie modelu może być używane w podwójnym sensie:
1) jako odzwierciedlenie istotnych właściwości określonego układu rzeczywistego;
2) jako możliwy sposób przedstawienia konkretnej teorii.
W każdym modelu zawarte są przesłanki wyjściowe (założenia, hipotezy) świadomie przez twórcę przyjęte (założenia dosłowne, oczywiste), lub nieświadomie (założenia nie wyrażone, ukryte, uwikłane). W podejściu naukowym powinniśmy sobie z nich zdawać sprawę.
Model, jak już wskazywano jest uproszczeniem rzeczywistości i nie może uwzględniać wszystkich elementów, własności czy związków.
...