· Przestrzeganie prawa jest zachowaniem adresata normy prawnej zgodnym z treścią dyspozycji tej normy w warunkach określonych w hipotezie; motywacje wew. nie są ważne; stan przeżyć psychicznych jest natomiast brany pod uwagę i ma znaczenie w przypadku ustalania winy czy oceny doniosłości nieprzestrzegania prawa; obowiązuje zarówno pierwotnych, jaki wtórnych adresatów norm
· Nieprzestrzeganie prawa może polegać na:
o Zachowaniu niezgodnym z prawem (contra legem) – polega na działaniu lub zaniechaniu niezgodnym z treścią dyspozycji normy bezwzględnie wiążącej w warunkach określonych jej hipotezą; np. działanie wbrew zakazowi, niezrealizowanie zachowania nakazanego; zwykle osoba łamiąca prawo stara się ukryć ten fakt, bo liczy się z karą
v Obywatelskie nieposłuszeństwo – wyrażenie sprzeciwu wobec działań władzy publicznej treści norm, które uważa się za niesłuszne; czynione manifestacyjnie, bez ukrywania się; zgoda na poniesienie kary; potępiane co do zasady przez doktrynę pozytywistyczną, tolerowane przez doktrynę prawnonaturalną i realistyczną
o Zachowaniu obok prawa (praeter legem)
v Nadużycie prawa podmiotowego – działanie zgodne z literalnym brzmieniem przepisu, ale jednocześnie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub tzw. społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy
v Omijanie prawa – osiąganie celu zabronionego przez jedną normę w taki sposób, że adresat podejmuje zachowanie, które pozornie stanowi przypadek zastosowania innej normy, a nie normy obchodzonej; istota obejścia prawa jest zazwyczaj określona nie w przepisach, lecz przez doktrynę i przez orzecznictwo sądów (pamiętacie dzieci takie pojęcie jak „falandyzacja prawa”?)
· Stosowanie prawa – sformalizowane działanie kompetentnych organów władzy publ. polegające na podejmowaniu i realizacji decyzji władczych indywidualnych i konkretnych (zakres pojęcia mieści się w zakresie „przestrzegania prawa”); znaczna część aktów stosowani prawa jest czynnościami konwencjonalnymi; organ stosujący prawo musi go jednocześnie przestrzegać, inaczej jest podstawa do uchylenia decyzji/wyroku
· Korzystanie przez osoby fizyczne i inne podmioty praw nie będące organami władzy publicznej z przyznanych im uprawnień nie jest stosowaniem prawa
Ideologie stosowania prawa· Ideologia decyzji związanej – decyzje zapadające w procesie stosowania prawa powinny być całkowicie zdeterminowane treścią norm prawnych; same normy nie podlegają ocenie/ewent. ocena nie może wpłynąć na treść decyzji; pozytywizm prawniczy [wyższość lex]
· Ideologia decyzji swobodnej – wartościami naczelnymi w procesie stosowania prawa powinny być: celowość, skuteczność, sprawiedliwość; w skrajnych przypadkach dopuszcza uchylenie się od stosowania prawa; jeżeli mamy do czynieni z orzecznictwem sądowym, prawo jest tworzone przez sędziów i jego rola jest niemniejsza niż prawa stanowionego; podejście prawnonaturalne [wyższość ius]
· Ideologia praworządnej i racjonalnej decyzji (L. Wróblewski; prób znalezienia rozwiązania pośredniego) – ścisłe przestrzeganie prawa obowiązującego przez organy władzy publicznej, prymat prawa stanowionego, ale jednocześnie możliwość dokonywania ocen norm prawa (bez możliwości orzekania wbrew nim); w procesie stosowania prawa można i należy uwzględnia rozmaite cele i ideały, nie tylko te wyrażone w prawie stanowionym
· Tak na marginesie – Spór o ius i lex:
o Ius – prawo sprawiedliwe, słuszne, choć nieobowiązujące w formalnym znaczeniu terminu „obowiązywanie”; utożsamiane z prawem natury
o Lex – ustawa, akt prawa stanowionego przez państwo, prawo pozytywne
Proces stosowania prawa i jego etapy – stosowanie prawa jest działaniem, a więc procesem decyzyjnym; jego etapy:· Wstępne ustalenie prawdopodobieństwa wystąpienia faktu mającego znaczenie prawne – inicjuje proces stosowania prawa; na życzenie „strony” lub z urzędu
· Ustalenie zaistnienia faktu, z którym istniejące normy wiążą określone skutki prawne – dwie drogi:
o Udowodnienie faktu – dokonywane w trakcie postępowania dowodowego; elementy:
v Rozstrzygnięcie co do ciężaru dowodu – co do zasady, udowodnienie przed organami władzy zaistnienia faktu i przedstawienie jego obrazu należy to tego, kto uważa, że z tego faktu wynikają określone skutki prawne (art. 6 KC); zasada domniemania niewinności oskarżonego w KK
v Rodzaje dowodów dopuszczalnych w postępowaniu – zależą od dziedziny prawa i rodzaju postępowania; ogólna zasada mówi o dopuszczeniu do postępowania wszelkich środków dowodowych, które mogą się przyczynić do wyjaśnienia sprawy, pod warunkiem, że nie są sprzeczne z prawem
v Sposób oceny dowodów przez organ stosujący prawo (bo mogą być nieprawdziwe) – dwie teorie dowodowe:
Ø Teoria swobodnej oceny dowodów – uznanie dowodów za wiarygodne i pozwalające ustalić prawdziwy obraz faktu należy do organu stosującego prawo; organ ten kieruje się swą wiedzą o rzeczywistości i doświadczeniem życiowym (teoria częściej spotykana)
Ø Teoria związanej oceny dowodów (formalna teoria dowodowa) – z mocy samego prawa istnieją dowody bardziej i mniej wiarygodne, a także takie, których nie należy uwzględnić; ustalenie faktu może się opierać wyłącznie na „dobrych” dowodach, dowody „gorsze” muszą ustąpić „lepszym”; stosowana gł. w średniowieczu; dziś np. zasada, że fakty ustalone w procesie karnym uznaje się za niepodważalne w procesie cywilnym
v Cele postępowania dowodowego – zwykle jest to ustalenie prawdy materialnej (obrazu faktów zgodnego z ich rzeczywistym przebiegiem – prawo karne i administracyjne), rzadziej prawdy formalnej (sądowej; obrazu faktów, na jaki godzą się strony postępowania przed organami władzy publicznej – prawo cywilne)
Ø Należy pamiętać, że organ stosujący prawo dowiaduje się o faktach ex post i pośrednio z różnego rodzaju wtórnych źródeł; źródła te ukazują pewien obraz faktów, ale nie są tym faktem; między faktem a jego obrazem w źródle zachodzą nieuniknione odkształcenia
o Przyjęcie określonych domniemań prawnych – domniemanie (praesumptio) jest wnioskowaniem, które wykorzystuje następujący schemat rozumowania: jeżeli zjawiska należące do typu A i należące do typu B łączy wysoki stopień współwystępowania, to pojawienie się konkretnego i udowodnionego zjawiska „a” łączy się najprawdopodobniej z pojawieniem się nieudowodnionego zdarzenia „b”; rodzaje domniemań:
v Domniemania faktyczne – organ stosujący prawo może, ale nie musi, wyciągać wnioski co do zaistnienia nieznanego faktu na podstawie innych znanych faktów
v Domniemania prawne – nie odwołujemy się do naszej wiedzy czy intuicji, lecz wprost do norm prawnych: prawo nakazuje uznać za istniejący fakt A, mimo że nie został on udowodniony, jeżeli został udowodniony fakt B, który z A współwystępuje; domniemanie prawne musi wynikać wprost z przepisów prawa i musi być wiążące (!!!), ale z reguły można je obalić przez udowodnienie, że fakt A w rzeczywistości nie zaistniał (domniemanie wzruszalne). Bywają też domniemania prawne niewzruszalne (zwykle powiązane z niepodjęciem pewnych działań przez podmiot w przyznanym mu na to czasie)
· Ustalenie treści obowiązujących norm prawnych, określających skutki prawne zaistnienia faktu – etapy:
o Ustalenie, czy wchodzące w rachubę przepisy obowiązują w danym czasie i miejscu (organ stosujący prawo podejmuje decyzję walidacyjną)
o Wyprowadzenie norm/-y z przepisów, co powiązane jest z dokonaniem wykładni
· Subsumpcja (podciągnięcie faktu pod normę) i podjęcie decyzji – ustalenie skutków prawnych danego faktu w świetle danej normy, czyli podjęcie decyzji władczej; to wszystko jest skomplikowane, w doktrynie są spory, ale darujmy sobie J; skutkiem stosowania prawa nie zawsze są sankcje
· Wykonanie decyzji – może być przekazane przez organ decydujący innym organom publicznym
Stanowienie a stosowanie prawa – w doktrynie (prawo kontynentalne) stanowienie i stosowanie prawa są oddzielane, można jednak uznać, że stanowienie prawa jest szczególnym przypadkiem jego stosowania (norm kompetencyjnych i procedury prawodawczej); podstawowa różnica jest taka, że w wyniku stanowienia prawa powstają normy generalne i abstrakcyjne, a stosowania prawa sensu stricte – indywidualne i konkretne; w prawie anglosaskim stosowania i stanowienia prawa oddzielić się w zasadzie nie da. Znajomość prawa a jego przestrzeganie· Aby prawo było przestrzegane, musi być znane – ignorantia iuris nocet nie tylko obywatelom
· Stąd wynika konieczność ogłaszania aktów prawa, również tych o charakterze wewnętrznym
· Generalnie obywatele słabo znają prawo – powody:
o Ogromna i rosnąca liczba obowiązujących aktów prawnych
o Nieustanne modyfikacje prawa stanowionego
o Wyspecjalizowanie prawa i operowanie trudnym językiem
o Trudna dostępność urzędowych dzienników i ich wysoka cena
· Społeczeństwo zbiera informacje o prawie głównie na podstawie:
o Informacji w mediach
o Osobistych kontaktów z organami stosującymi prawo
o Szkoleń pracowniczych, rzadziej samokształcenia
o Informacji uzyskanych od zawodowych prawników
Skuteczność prawa· Skuteczność prawa rozumiana bywa na różne sposoby:
o Skuteczność finistyczna – prawo traktowane jest jako środek do celu; osiągnięcie tego celu dzięki przestrzeganiu prawa oznacza, iż jest ono skuteczne; założenie, że każdy prawotwórca dąży do osiągnięcia jakiegoś celu i służy mu do tego ustanowione przez niego prawo („przestrzeganie prawa jest warunkiem jego skuteczności”)
o Skuteczność behawioralna – skuteczność sprowadzamy do samego faktu podporządkowania się adresatów postanowieniom skierowanych do nich norm („nieprzestrzeganie prawa świadczy o jego nieskuteczności”); trzeba jednak, że zachowanie zgodne z normą może być efektem przypadku bądź konformizmu lub oportunizmu
o Skuteczność aksjologiczna – adresaci akceptują i internalizują wartości, które legły u podstaw ustanowionych przez prawodawcę norm prawnych; ułatwia skuteczność behawioralną
1