· Odpowiedzialność to ponoszenie następstw własnych, a czasem i cudzych, zachowań (działań i zaniechań); warunkiem ponoszenia odpowiedzialności przez człowieka jest jego wolna wola
· To nie tylko kategoria prawna, ale i etyczna, religijna i polityczna
· Odpowiedzialność prawna nie dot. zachowań wewnętrznych – np. myśli
· Odpowiedzialność prawna – obowiązek ponoszenia przewidzianych przez prawną normę sankcjonującą negatywnych skutków zachowań sprzecznych z dyspozycją normy sankcjonowanej w warunkach określonych przez hipotezę albo negatywnych skutków wystąpienia pewnych zdarzeń, jeśli odpowiedzialność prawna nie łączy się z zachowaniem człowieka, lecz z określonymi faktami niezależnymi od woli człowieka:
o Za zachowania własne
o Za zachowania cudze (innych podmiotów prawa) – dot. tych, na których ciążą pewne uprawnienia i obowiązki wobec innych podmiotów
· Dwa najważniejsze rodzaje odpowiedzialności prawnej:
o Odpowiedzialność karna – dot. osób fizycznych (wyjątkowo osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej – od 2002); odpowiadać można tylko za własne czyny
o Odpowiedzialność cywilna – dot. osób fizycznych i prawnych oraz jednostek organizacyjnych, które nie mają osobowości prawnej, ale mają prawo występować samodzielnie w obrocie prawnym; odpowiedzialność za własne, ale i cudze zachowania (czyny i czynności prawne), a także za zachowania zwierząt, na zasadzie ryzyka związanego z prowadzeniem określonej działalności (niezależnie od winy zobowiązanego); typy:
v Odpowiedzialność z tytułu deliktu (czynu niedozwolonego) – za szkodę powstałą w wyniku naruszenia zakazu lub nakazu (ex delicto); delikt = zawinione wyrządzenie szkody innej osobie np. przez zniszczenie rzeczy [ODPOWIEDZIALNOŚĆ DELIKTOWA]
v Odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku powstałego na podstawie czynności prawnej (ex contractu) [ODPOWIEDZIALNOŚĆ KONTRAKTOWA]
· Inne ważne rodzaje odpowiedzialności w prawie:
o Służbowa – ponoszona przez pracowników wobec pracodawcy z powodu naruszenia obowiązków z wykonywanymi czynnościami służbowymi
o Parlamentarna (polityczna) – ponoszona solidarnie przez rząd lub jego członków wobec Sejmu z powodu niezgodności działania władzy wykonawczej z wolą parlamentu (wotum nieufności)
o Konstytucyjna – odpowiedzialność najwyższych funkcjonariuszy państwa za czyny zawinione niezgodne z konstytucją lub ustawami (delikty konstytucyjne); odpowiedzialność indywidualna o quasi-karnym charakterze przed TRYBUNAŁEM STANU
· Istnieje możliwość łączenia różnych rodzajów odpowiedzialności, jeżeli dany czyn spełnia przesłanki odpowiedzialności prawnej z różnych gałęzi prawa
Przesłanki odpowiedzialności prawnej na przykładzie odpowiedzialności karnej (w zależności od rodzaju odpowiedzialności prawnej różne są jej przesłanki)· Popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w miejscu i czasie jego dokonania (nullum crimen sine lege); większa niż znikoma społeczna szkodliwość czynu
· Swoboda wyboru zachowaniu przy dokonywaniu czynu (brak przymusu)
· Wiek sprawcy – min. 17 lat
· Odpowiedni stan zdrowia psychicznego i rozwoju psychicznego w momencie popełnienia czynu
· Nie zaistniały okoliczności wyłączające bezprawność (kontratypy – np. obrona konieczna, stan wyższej konieczności)
· Związek przyczynowy między czynem a jego skutkiem – typowy dla danej sytuacji, „zwykły”
· Czyn dokonany został w stanie winy (nemo crimen sine culpa – nie ma przestępstwa bez winy) – wina = stan psychiczny towarzyszący przestępcy dokonującemu czynu; rodzaje:
o Umyślna – sprawca ma zamiar dokonać czynu zabronionego
v Zamiar bezpośredni (dolus directus) – chce popełnić czyn
v Zamiar pośredni/ewentualny (dolus eventualis) – przewiduje możliwość popełnienia czynu i na to się godzi
o Nieumyślna – sprawca nie ma zamiaru popełnić czynu zabronionego
v Lekkomyślność – sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale bezpodstawnie przypuszcza, że popełnienia tego czynu uniknie
v Niedbalstwo – sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć powinien i mógł tę możliwość przewidzieć
o Kombinowana – zachodzi wówczas, gdy przestępcze działanie sprawcy objęte jest winą umyślną, a skutek objęty jest winą nieumyślną
Fikcja powszechnej znajomości prawa· Nieznajomość prawa nie zwalnia od odpowiedzialności prawnej (ignorantia iuris nocet, ignorantia iuris non exculpat – nie usprawiedliwia)
· Fikcja powszechnej znajomości prawa – założenie, że należycie ogłoszone akty normatywne uważa się za powszechnie znane
· Jest to założenie kontrfaktyczne – nie porównuje się go z rzeczywistymi faktami
· Dla ochrony przed niesprawiedliwością czasem przyjmuje się, że nie jest przestępstwem czyn popełniony, gdy nieświadomość jego bezprawności była usprawiedliwiona
1