· Co to jest sprawiedliwość – filozofowie i etycy głowią się nad tym od starożytności – darujemy sobie szczegóły
· Arystoteles – podział na:
o Sprawiedliwość wyrównawcza – „odpłata” za dobro lub zło
o Sprawiedliwość rozdzielcza (dystrybutywna) – podział ciężarów lub nagród między zobowiązanych lub zasłużonych
· Stąd dwojaki rozumienie sprawiedliwości:
o Dobro etyczne, cnota
o Zasada regulująca wymianę dóbr lub przydzielanie dóbr i ciężarów – ta nas bardziej interesuje
· Materialne koncepcje sprawiedliwości – czyli jak dzielić dobra:
o Każdemu wg jego dzieł – liczy się efekt (wartość dzieła), nie bierzemy pod uwagę nakładu pracy
o Każdemu wg jego zasług – nie tylko efekt końcowy, ale i poniesione nakłady i wyrzeczenia
o Każdemu wg jego potrzeb – bliskie idei miłosierdzia (caritas); stąd opracowania dot. minimum socjalnego; utrudniona przez b. indywidualne odczuwanie potrzeb
o Każdemu wg jego pozycji – formuła arystokratyczna; hierarchia społeczna; dziś np. inne traktowanie dorosłych i dzieci, zdrowych i chorych oraz stosowanie organizacjach o wyraźnej hierarchii („mundurowych”)
o Każdemu to samo – skrajny egalitaryzm; nie bierze pod uwagę wyjątkowości każdego człowieka; stosowana np. w prawie wyborczym
o Każdemu wg tego, co przyznaje mu prawo – odesłanie do merytorycznych kryteriów ustalanych przez prawo; prawo zaś przyjmuje którąś z powyższych reguł J
· Formalna koncepcja sprawiedliwości („zasada zasad”: zasada równej miary, zasada konsekwencji, zasada sprawiedliwości statycznej) – równe traktowanie podmiotów znajdujących się w jednakowej sytuacji lub noszących jednakowe cechy (czyli: jak już przyjąłeś jedną z materialnych koncepcji sprawiedliwości, to bądź konsekwentny w jej stosowaniu J)
o W praktyce to cholernie skomplikowane
o Sprawiedliwość proceduralna – uczciwe i równe wobec wszystkich zainteresowanych posługiwanie się procedurami decyzyjnymi prowadzącymi do stosowania prawa
o Zasada słuszności (aequitas) – ma łagodzić skutki rygorystycznie stosowanych reguł sprawiedliwości
Państwo prawne (rządy prawa)
· Idea sprawiedliwości –rozbudowana, subiektywna, często stosowana ideologicznie nie jest wystarczająca – Oświecenie i XIX w. stworzyło nowy standard: ideę państwa prawnego (rządów prawa)
· Państwo prawa to pewien ideał, postulowany stan faktyczny, zasada prawno-ustrojowa
· Państwo prawa działa za pośrednictwem swoich organów, na podstawie norm prawnych i w ich granicach (proces sprawowania władzy opiera się przede wszystkim na prawie (a nie kaprysach rządzących))
· Aspekty zasady rządów prawa:
o Negatywny – służy to przede wszystkim obronie obywateli przed despotyzmem i dowolnością działania władz państwowych
o Pozytywny – zobowiązuje organy władzy państwowej do ścisłego działania w myśl norm prawnych i do posługiwania się prawem w każdym przypadku wpływania na zachowania poszczególnych obywateli
· Można mówić od odmianach – demokratyczne państwo prawne i socjalne państwo prawne; za komuny używano pojęć „praworządność” i „państwo praworządne”
· Spór o zakres obowiązywania zasady państwa prawnego:
o Liberałowie – zasada rządów prawa dot. tylko organów państwa, chociaż oczywiście zależny nam, by i obywatele przestrzegali prawa
o Dawne kraje bloku wschodniego – zasada rządów prawa dot. i rządzących, i rządzonych (dziś odrzucone)
· Zasada państwa prawnego:
o Dotyczy działań państwa (instytucji władzy publicznej), nie zaś innych podmiotów
o Państwem prawnym może być tylko takie państwo, w którym prawo określa granice władzy publicznej – luz decyzyjny pozostawiany przez prawo nie może być zbyt wielki
o Nie każde naruszenie prawa przez państwo jest równoznaczne z brakiem praworządności – ideały nie występują w przyrodzie
· Zakres przedmiotowy koncepcji państwa prawnego:
o Koncepcja praworządności formalnej – akcentuje wartości formalne związane ze sposobem stanowienia i stosowania prawa; ważne jest przestrzeganie prawa, jego treść jest nieistotna (dura lex, sed lex); tradycyjny pozytywizm prawniczy
o Koncepcja praworządności materialnej – zwrócenie uwagi na wartości materialne: nie tylko sposoby tworzenia i stosowania prawa, ale i jego treść; koncepcja powszechnie dziś przyjmowana, bliska szkole prawnonaturalnej
· Koncepcja wewnętrznej moralności prawa (L. L. Fuller) – cechy dobrego prawa:
o Jest dostatecznie ogólne (generalne), by być bezstronnym arbitrem
o Jest należycie ogłaszane (jawne), a przez to znane adresatom
o Nie działa z mocą wsteczną – szczególnie dot. ciężarów i obowiązków
o Jest jasne
o Unika sprzeczności norm
o Nie domaga się od adresatów rzeczy niemożliwych (ad imposibilia nemo obligatur)
o Jest względnie trwałe w czasie
o Działania urzędowe pozostają w zgodności z prawem – spełnienie warunku praworządności formalnej
Gwarancje państwa prawnego· Gwarancje materialne – taki sposób zorganizowania życia społecznego, ekonomicznego i politycznego w państwie, który uczyni naruszenie prawa przez państwo mało prawdopodobnym lub zminimalizuje jego zasięg; mówi się tu o demokracji, wysokim poziomie dobrobytu, wysoki poziom ogólnej, prawniczej i politycznej kultury
· Gwarancje formalne – istnienie określonych mechanizmów kontroli nad przestrzeganiem prawa przez państwo (są de facto normami prawnymi wymagającymi przestrzegania J):
o Gwarancje ustrojowe (związane z cechami ustrojowymi państwa):
v Trójpodział władz
v Swoboda działania legalnej opozycji
v Zasada, że prawa obywatelskie są niezbywalne i pierwotne
o Gwarancje legislacyjne (związane z tworzeniem prawa):
v Respektowanie zasady prymatu konstytucji i hierarchii źródeł prawa
v Istnienie sądownictwa konstytucyjnego
v Rozgraniczenie kompetencji prawotwórczych między organami państwa
o Gwarancje proceduralne (związane ze stosowaniem prawa):
v Wieloinstancyjne postępowanie sądowe
v Gwarancje procesowe w procesach karnych i cywilnych
v Istnienie sądownictwa administracyjnego
v Istnienie niezależnego ombudsmana
Demokratyczne państwo prawne· Konstytucja RP (art. 2): „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym…” – do tej zasady wielokrotnie odwołują się TK, SN i NSA
· Zasadę państwa prawnego uznaje się za uogólnienie wielu szczegółowych zasad ustrojowych i instytucji prawa pozytywnego – np.:
o Realizacji zasady trójpodziału władzy
o Zapewnienia pełnej niezawisłości sądownictwa
o Istnienie sądowej kontroli stosowania prawa przez administrację rządową i samorządową
o Istnienie sądownictwa konstytucyjnego
o Zagwarantowanie każdemu obywatelowi prawa do sądu oraz uczciwego i bezstronnego procesu (due process of law)
o Przestrzeganie przez wszystkie organy władzy publicznej wyznaczonych im kompetencji oraz działanie zgodnie z wymogami odpowiednich procedur decyzyjnych (sprawiedliwość proceduralna)
o Istnienie i respektowanie wolności i praw człowieka i obywatela zgodnie ze współczesnymi ich uniwersalnymi standardami
o Przestrzeganie w procesie stanowienia i stosowania prawa fundamentalnych zasad prawa – np. indywidualizacja odpowiedzialności karnej, domniemanie niewinności, niedziałanie prawa wstecz itp.
o Respektowanie zasad: pewności prawa, jawności i jasności prawa, zachowania odpowiedniej vacatio legis oraz zasady pacta sunt servanda (umów należy dotrzymywać)
· Zasada demokratycznego państwa prawa jest związana z ustrojem demokratycznym J - w innych ustrojach nie próbowano jej realizować; dlatego demokracja jest koniecznym składnikiem, by ideę państwa prawnego realizować w praktyce
1