ZAGROŻENIA BIOLOGICZNE
Informacje ogólne
Szkodliwe czynniki zagrożeń biologicznych w środowisku pracy, określane także jako „biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego”, „zagrożenia biologiczne w środowisku pracy”, „biologiczne szkodliwości zawodowe” są to takie mikro- i makroorganizmy oraz takie struktury i substancje wytwarzane przez te organizmy, które występując w środowisku pracy wywierają szkodliwy wpływ na organizm ludzki i mogą być przyczyną chorób pochodzenia zawodowego.
Podjęta przez Unię Europejską inicjatywa uwzględnienia w prawodawstwie krajów członkowskich problematyki ochrony pracowników przed biologicznymi zagrożeniami i opracowania klasyfikacji tych zagrożeń stanowi istotny postęp w tej dziedzinie oraz nakłada na Polskę obowiązek odpowiedniego dostosowania naszego prawodawstwa. Nastąpiło to poprzez nowelizację kodeksu pracy oraz Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki
Czynniki biologiczne - Informacje ogólne
źródło: "Nauka o pracy: bezpieczeństwo, higiena i ergonomia"
opracowanie: prof. dr hab. Jacek Dutkiewicz - Instytut Medycyny Wsi, Lublin
DEFINICJA
Szkodliwe czynniki zagrożeń biologicznych w środowisku pracy,
określane także jako „biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego”, „zagrożenia biologiczne w środowisku pracy”, „biologiczne szkodliwości zawodowe” są to takie mikro- i makroorganizmy oraz takie struktury i substancje wytwarzane przez te organizmy, które występując w środowisku pracy wywierają szkodliwy wpływ na organizm ludzki i mogą być przyczyną chorób pochodzenia zawodowego [3, 9, 10, 12].
Ta szeroka definicja obejmuje zatem nie tylko drobnoustroje wywołujące choroby zakaźne, utożsamiane do niedawna w wielu opracowaniach z omawianą grupą czynników, ale również mikro- i makroorganizmy wywołujące choroby i dolegliwości o podłożu alergicznym, toksycznym i nowotworowym, a także spełniające funkcjęwektorów (przenosicieli) chorobotwórczych zarazków. Definicja ta obejmuje zatem niektóre organizmy większe, np. pewne krwiopijne owady lub kleszcze, oraz niektóre struktury makroorganizmów (np. pyłki kwiatowe o działaniu alergizującym). Obejmuje ona również chorobotwórcze substancje wydalane przez mikro- i makroorganizmy do środowiska zewnętrznego w sposób naturalny (np.endotoksyna bakteryjna, mikotoksyny , toksyny we włoskach parzących niektórych owadów, alergeny białkowe w wydalinach roztoczy, ptaków i ssaków) lub uwalniające się w wyniku przemysłowego przetwarzania tkanek roślinnych lub zwierzęcych (np. aerogenne alergeny w pyle z rozdrobnionych roślin lub ze sproszkowanych enzymów ssaków).
KLASYFIKACJA
Szkodliwe czynniki biologiczne w środowisku pracy klasyfikuje się najczęściej według zasad systematyki przyrodniczej, począwszy od organizmów najniższych (priony , wirusy), aż do organizmów najwyżej zorganizowanych (ssaki i wytwarzane przez nie alergeny) (Rys. 1), (Rys. 2). Klasyfikacja zagrożeń biologicznych w środowisku pracy, zamieszczona w załącznikach do dyrektywy Unii Europejskiej 90/679/EEC w sprawie ochrony pracowników przed tymi zagrożeniami [7] obejmuje ogółem 379 czynników, w większości zakaźnych lub inwazyjnych. Dzieli się je na następujące cztery grupy (w nawiasach podano liczby sklasyfikowanych czynników): wirusy (128), bakterie (151), grzyby (30) i pasożyty (70), [8]. W najnowszej monografii wydanej w Polsce, uwzględniającej szeroko czynniki o działaniu alergizującym i/lub toksycznym, sklasyfikowano ogółem 622 następujące czynniki lub grupy czynników: 6 prionów, 132 wirusy, 181 bakterii, 74 grzyby, 83 pasożyty, 76 czynników roślinnych i 69 czynników zwierzęcych innych niż pasożyty [12].
Rys. 1
Rys. 2
Zawodowe zagrożenia biologiczne można klasyfikować również na podstawie innych kryteriów, takich jak środowisko występowania, sposób przenoszenia i stopień ryzyka, jaki przedstawiają one dla narażonych pracowników. Według tego ostatniego kryterium, najczęściej dzieli się zagrożenia biologiczne na cztery klasy, przy czym klasa I oznacza praktycznie brak zagrożenia, klasa II - umiarkowane zagrożenie, klasa III - poważne zagrożenie i klasa IV - bardzo poważne zagrożenie, grożące śmiercią [7, 12].
Podjęta przez Unię Europejską inicjatywa uwzględnienia w prawodawstwie krajów członkowskich problematyki ochrony pracowników przed biologicznymi zagrożeniami i opracowania klasyfikacji tych zagrożeń stanowi istotny postęp w tej dziedzinie oraz nakłada na Polskę obowiązek odpowiedniego dostosowania naszego prawodawstwa. Nastąpiło to poprzez nowelizację kodeksu pracy oraz Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki[31, 32].
WYSTĘPOWANIE I ROZPRZESTRZENIANIE
Drobnoustroje będące czynnikami zagrożenia zawodowego występują na ogół wewnątrz organizmów ludzkich, zwierzęcych i roślinnych lub na powierzchni tych organizmów. Mogą znajdować się również w glebie, wodzie, ściekach, odpadach, nawozie, ściółce, na składowanych surowcach roślinnych i zwierzęcych, na powierzchni budynków i różnych przedmiotów, w olejach, drewnie, a także w pyle i w powietrzu. W środowisku silnie zanieczyszczonym pyłem organicznym (np. ze zboża, kompostu), stężenie drobnoustrojów w powietrzu osiąga wartości rzędu milionów lub nawet miliardów CFU (Colony Formimg Units = jednostki tworzące kolonie), przekraczając wielokrotnie poziom bezpieczny [6, 10, 13, 20, 27].
W rozprzestrzenianiu się biologicznych czynników szkodliwych w środowisku pracy, największe znaczenie epidemiologiczne ma droga powietrzno-pyłowa i powietrzno-kropelkowa. Czynniki przenoszone tą drogą (zarazki, alergeny, toksyny) mogą wnikać do ustroju ludzkiego przez układ oddechowy, spojówki, nabłonek jamy nosowo-gardłowej i skórę. Szkodliwe czynniki biologiczne mogą rozprzestrzeniać się również drogą wodną, przez glebę, zakażone przedmioty (np. strzykawki i instrumenty w zakładach służby zdrowia), zakażone zwierzęta (w tym krwiopijne owady i pajęczaki), a także przez produkty pochodzenia zwierzęcego i roślinnego. W tych przypadkach wnikają one najczęściej do organizmu ludzkiego przez skórę.
Droga pokarmowa ma mniejsze znaczenie epidemiologiczne.
DZIAŁANIE NA ORGANIZM LUDZKI
W stosunku do osób narażonych zawodowo czynniki biologiczne mogą wykazywać działanie zakaźne, alergizujące, toksyczne, drażniące i rakotwórcze.
Największe znaczenie ma działanie zakaźne i alergizujące [4, 10].
Wśród chorób zakaźnych i inwazyjnych największe znaczenie mają choroby wywołane przez wirusy u pracowników służby zdrowia oraz choroby odzwierzęce (przenoszone od zwierząt na ludzi, zwane też zoonozami) występujące u rolników, leśników, rybaków i przedstawicieli zawodów pokrewnych [15].
Choroby alergiczne wywołane przez czynniki biologiczne występują najczęściej u osób narażonych na kontakt z pyłem organicznym, a także roślinami i zwierzętami (u rolników i przedstawicieli wielu innych zawodów). Obejmują one najczęściej choroby układu oddechowego (astma oskrzelowa, alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych, alergiczny nieżyt nosa), choroby skóry (pokrzywka, wyprysk kontaktowy) oraz zapalenie spojówek [30].
Duża liczba czynników biologicznych występujących w środowisku pracy wywiera na organizm ludzki działanie toksyczne, objawiające się najczęściej reakcją zapalną skóry (np. w wyniku działania toksycznych substancji pochodzących z niektórych roślin, wprowadzenia jadu w wyniku ukąszenia przez kleszcze lub niektóre drobne roztocze). Wdychane wraz z pyłem mikroorganizmy i wytwarzane przez nie substancje (endotoksyna, peptydoglikan, glukany , mikotoksyny) wywierają na płucny układ odpornościowy działanie podobne do alergicznego, które określamy jako działanie immunotoksyczne [5]. Skutkiem tego działania może być na przykład niedawno opisana, ale częsta choroba, znana jako syndrom toksyczny wywołany pyłem organicznym [17].
Czynniki biologiczne - Narażone grupy zawodowe
źródło: "Nauka o pracy: bezpieczeństwo, higiena i ergonomia"
opracowanie: prof. dr hab. Jacek Dutkiewicz - Instytut Medycyny Wsi, Lublin
Szkodliwe czynniki bilolgiczne występują głównie w następujących środowiskach pracy:
· leczenie chorych ludzi i opieka nad nimi
· laboratoria mikrobiologiczne i analityczne
· hodowla i leczenie zwierząt
· hodowla roślin uprawnych
· przechowalnictwo i przetwórstwo surowców roślinnych i zwierzęcych
· leśnictwo i przemysł drzewny
· przemysł biotechnologiczny
· zbieranie i przetwórstwo odpadów, oczyszczanie ścieków
· praca w kontakcie z wodą (np. rybacy, nurkowie, hydraulicy, pracownicy wież chłodniczych)
· przemysł tekstylny
· przemysł maszynowy
· górnictwo
· praca z dziećmi i w instytucjach opieki społecznej
· praca przy której możliwy jest kontakt z materiałami, na których, najczęściej w wyniku długotrwałego przechowywania w środowisku wilgotnym, może występować obfity wzrost bakterii i grzybów.
Najbardziej narażeni na działanie czynników biologicznych są: pracownicy ochrony zdrowia i laboratoriów oraz pracownicy rolnictwa, leśnictwa, przemysłu rolno-spożywczego i drzewnego.
Pracownicy ochrony zdrowia i laboratoriów narażeni są głównie na czynniki zakaźne, a zwłaszcza na przenoszone przez krew wirusy pochodzenia
ludzkiego, takie jak wirusy zapalenia wątroby typu B, C i G (HBV, HCV, HGV) oraz wirus wywołujący AIDS (HIV), [29]. Pracownicy z tych grup mogą być narażeni również na niektóre alergeny, np. alergeny zwierząt laboratoryjnych (zwłaszcza szczu-
rów), które są częstą przyczyną astmy, nieżytu nosa i zapalenia spojówek u pracowników zwierzętarni [24].
Pracownicy rolnictwa, leśnictwa, przemysłu rolno-spożywczego i drzewnego narażeni są w czasie różnych prac (np. przy młóceniu zboża, karmieniu zwierząt, obróbce drewna) na kontakt z pyłami organicznymi pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, zawierającymi duże stężenia drobnoustrojów oraz wytwarzanych przez nie alergenów i toksyn. Może to powodować liczne choroby pochodzenia zawodowego o charakterze alergicznym i immunotoksycznym, takie jak: alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych (AZPP), astma oskrzelowa, syndrom toksyczny wywołany pyłem organicznym, alergiczny nieżyt nosa, podrażnienie błon śluzowych, alergiczne zapalenie spojówek i skóry oraz w niektórych, rzadkich przypadkach nowotwory górnych dróg oddechowych, np. gruczolakorak nosa wywołany pyłem drzewnym.
Hodowcy zwierząt i weterynarze narażeni są ponadto na zakażenie wirusami, bakteriami, grzybami, pierwotniakami i robakami wywołującymi choroby odzwierzęce (takie jak ornitoza, gorączka Q, leptospirozy, bruceloza, różyca, trychofytoza, toksoplazmoza), a rolnicy i ogrodnicy - na kontakt z alergenami i toksynami roślinnymi wywołującymi zapalenie skóry (dermatitis phytogenes), [4, 10, 20].
Wśród pracowników przemysłu biotechnologicznego znane są przypadki zawodowych uczuleń na enzymy proteolityczne bakterii stosowane do wyrobu środków piorących, na toksyny bakteryjne stosowane jako bioinsektycyd oraz na grzyby Aspergillus niger używane do produkcji kwasu cytrynowego [10, 24]. Ostatnie dziesięciolecia przyniosły burzliwy rozwój tego przemysłu z zastosowaniem metody rekombinacji kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) bakterii i grzybów, co jednak dzięki skutecznemu systemowi zabezpieczeń nie doprowadziło do pojawienia się niebezpiecznych mutantów ani wzrostu zachorowań wśród pracowników [1].
Pracownicy zbierający odpady komunalne oraz osoby zatrudnione przy przetwarzaniu tych odpadów w kompostowniach, wytwórniach biogazu i podobnych placówkach narażone są na wdychanie alergenów i toksyn wytwarzanych przez grzyby pleśniowe (zwłaszcza Aspergillus fumigatus), termofilne promieniowce i różne bakterie mezofilne [27]. Pracownicy oczyszczalni ścieków narażeni są na wdychanie aerozolu kropelkowego, który może zawierać różne bakterie i wirusy o działaniu zakaźnym, alergizującym i toksycznym, głównie bakterie Gramujemne i wytwarzane przez nie toksyny (endotoksyny, enterotoksyny białkowe).
Osoby pracujące w kontakcie z wodą (np. rybacy, nurkowie, hydraulicy, pracownicy wież chłodniczych, platform wiertniczych) narażeni są na zakażenie bakteriami legionelozy (Legionella spp.) powodującymi zapalenie płuc i gorączkę [14], a także amebami (Naegleria) powodującymi choroby centralnego układu nerwowego. Pracownicy tacy mogą być też narażeni na toksyny wytwarzane przez niektóre glony [2] i zwierzęta wodne.
Pracownicy zakładów przemysłu tekstylnego przerabiających surowce roślinne (bawełna, len, konopie) narażeni są na immunotoksyczne substancje pochodzenia drobnoustrojowego (endotoksyny, glukany) i roślinnego (taniny), [10, 26]. Pracownicy tego przemysłu zatrudnieni w zakładach przerabiających wełnę i jedwab narażeni są na wdychanie alergenów pochodzenia zwierzęcego [24]. Ostatnio zwrócono uwagę na zaskakujące, ale realne zagrożenie, jakie przedstawia dla pracowników szwalni wielokrotne używanie wydrążonych igieł, co może być przyczyną szerzenia się niebezpiecznych wirusów przenoszonych przez krew (HBV, HCV, HIV), [19].
Pracownicy zakładów przemysłu maszynowego narażeni są na endotoksyny i alergeny bakterii Gramujemnych, które rozwijają się obficie w ...