„Zarys teorii literatury”, R. VIII EPIKA
1. PODSTAWOWE ELEMENTY UTWORU EPICKIEGO
® Świat utworu epickiego jest przede wszystkim porządkiem zdarzeń i stanów rzeczy zewnętrznych w stosunku do podmiotu mówiącego; jest porządkiem życia bohaterów, działających w określonym środowisku społecznym, na tle procesu historycznego pośród realiów obyczajowych, a także porządkiem ich przeżyć, myśli, podstaw i konfliktów psychologicznych,
® Fabuła – jest podstawową formą świata epickiego, która organizuje wszystkie te elementy przedstawienia, zarówno szeregując je w czasie, jak też ustawiając pomiędzy nimi związki funkcjonalne,
® Wystąpienie w obrębie świata przedstawionego utworu jakichś składników fabularnie opanowanych skłonni jesteśmy na ogół traktować jako odejście od epiki, jako wtręt innorodzajowy,
® Podmiot utworu epickiego: narrator znajduje się najczęściej na innej płaszczyźnie niż świat, który wyłania się z innej wypowiedzi.
® Pomiędzy opowiadaczem a rzeczywistością przedstawioną istnieje nieprzerwana zależność sprawcza, gdyż rzeczywistość ta kształtuje się stopniowo w wyniku narastania słów i zdań narracji,
® Świat przedstawiony utworu epickiego, będąc tworem narratora, podlega zwykle mniejszej lub większej obiektywizacji, zyskuję tak czy inaczej motywowaną odrębność wobec osoby opowiadacza, czego elementarnym wyrazem jest charakterystyczne dla narracji epickiej napięcie pomiędzy formami gramatycznymi „ja” (podmiotu opowiadania i opisu) i „on” (opowiadającego i opisywanego przedmiotu),
® Narrator jako podmiot opowieści egzystuje już w zupełnie innych okolicznościach niż te, w których występował jako bohater – i tu więc musi wystąpić jakiś dystans pomiędzy narratorem i światem przedstawionym; i tu sytuacja narracyjna, a więc sfera działań opowiadacza, jest układem zewnętrznym wobec fabuły – sfery działań przedstawionych postaci,
® Te dwie sfery struktury epickiej rozwijają się w odmiennych czasach:
ü Czas narracji – przebieg czasowy, w którym istnieje osoba opowiadacza i kształtują się okoliczności towarzyszące narracji,
ü Czas fabularny (lub czas świata przedstawionego) – przebieg czasowy, w którym żyją przedstawione postacie i kształtują się przedstawione zdarzenia,
® Obydwie przebiegi czasowe są elementami fikcji literackiej, rozwijają się w obrębie utworu, wyznaczone przez jego warstwę semantyczną i nie należy ich mieszać z realnymi przebiegami czasowymi spoza dzieła – ze świata autora i czytelnika,
® W zasadzie czas fabularny jest „dłuższy” od czasu narracji, w epice jest to niemal prawidłowością; zdarzają się jednak wypadki – zwłaszcza w utworach psychologicznych – gdzie jest odwrotnie,
® Natomiast w transmisji radiowej z meczu piłkarskiego oba czasy są równe,
® Wzajemne stosunki obu czasów mogą być bardzo różnorodne i każda z możliwości wyznaczana odmienny typ konstrukcji utworu epickiego; w stosunkach tych istnieje jeden moment wspólny, który cechuje każdy na typ utworu epickiego: oto w stosunku do czasu narracji czas fabularny jest z reguły przeszły,
® Epika opiera się opozycji przeszłości przedstawionego świata i teraźniejszości sytuacji narracyjnej,
Dystans czasowy wobec autora dzieła i wobec czytelników może mieć w twórczości epickiej trojaki charakter:
1. Gdy rzeczywisty wzór świata przedstawionego w utworze dostępny jest doświadczeniu społecznemu pisarza, gdy pisarz przedstawia zjawiska, z którymi sam zetknął się lub mógł się zetknąć bezpośrednio, żyjąc w tym samym co one czasie historycznym, wówczas mówimy o epice współczesnej (np. Lalka Prusa),
2. Gdy świat przedstawiony w utworze zbudowany jest z elementów, które pochodzą z rzeczywistości historycznej znanej twórcy wyłącznie ze źródeł pisanych (kronik, dokumentów) lub zabytków sztuki i kultury materialnej, gdy zatem nie jest dostępny jego osobistemu doświadczeniu, odsunięty w daleką, choć wymierną przyszłość, wtedy mamy do czynienia z epiką historyczną (np. Trylogia Sienkiewicza),
3. Gdy świat przedstawiony w utworze umieszczony jest w nieokreślonej przeszłości (np. we wszystkiego typu baśniach) lub fikcyjnej przyszłości (np. w powieściach typu science fiction), a zatem w czasie nie mającym historycznego odpowiednika – mówimy o epice fantastycznej.
® W każdym z tych trzech typów epiki świat przedstawiony jest przeszłością w stosunku do sytuacji opowiadania, jest układem „dawniejszym” w stosunku do „teraźniejszości” narratora, występuje on w każdym utworze epickim,
® Narrator epicki opowiada o świecie przedstawionym z określonego punktu widzenia,
® W epice realistycznej (zwłaszcza XIX w.) narrator kryje się zwykle za przedstawionym światem, zachowuje daleko posuniętą wstrzemięźliwość w bezpośrednim wypowiadaniu ocen i przeświadczeń, stara się sugerować „obiektywny” charakter fabuły i bohaterów; świat przedstawiony buduje tak, aby w samym jego układzie zawierał element oceny; narrator nie pojawia się bezpośrednio, jest w trzeciej osobie, wszechwiedzący; znajduje się na zewnątrz przedstawionego świata, ma wiedzę absolutną,
® Postawa narratora tego rodzaju zawiera w sobie dwa zasadnicze elementy:
a) Dążenie do ukrycia się za przedstawionym światem, przy konsekwencji i jednolitości zajmowanego stanowiska,
b) Wszechwiedzę na temat przedstawionego świata połączoną z postawą niezależności i wyższości wobec siebie,
® Są utwory, w których narrator dobitnie zaznacza swoją obecność jako twórca opowiadanych zdarzeń, stara się nie zwrócić na siebie uwagę – dzieje się tak zwłaszcza w epice romantycznej, zwłaszcza w poemacie dygresyjnym; narrator zyskuje wyrazistość przez to, że w dziele zostaje uwidoczniona bezpośrednio sama sytuacja opowiadania,
® Spotykamy się także z utworami, w których narrator nie zajmuje jednolitej postawy względem przedstawionego świata
® Rozlicznym przekształceniom ulega wszechwiedza, która cechowała zarówno narratora w eposie antycznym, jak i narratora w powieści realistycznej wieku XIX; jest narrator, który nie znajduje się już na zewnątrz przedstawionego świata, lecz tkwi wewnątrz niego, ukazuje ten świat z perspektywy człowieka żyjącego w jego obrębie, zatem stwarza dla swojej wiedzy o świecie przedstawionym uzasadnienie empiryczne; narrator występuje tu jako postać wyposażona w takie same cechy socjalne i psychiczne jak bohaterowie, że jest osobą uformowaną z analogicznego co i oni tworzywa,
® Perspektywa liryczna narratora i perspektywa przeżyć bohatera nakładają się na siebie, stwarzając układ zdecydowanie różny od prozy realistycznej, gdzie narrator i bohater wyraźnie rozgraniczeni, znajdowali się jak gdyby na różnych poziomach,
® Każda z podstaw narratora pociąga za sobą konsekwencje w dziedzinie stylu utworów epickich, wpływa bezpośrednio na właściwości narracji, sprzyja kształtowaniu się określonych sposobów opowiadania i opisu,
® Stopień uwyraźnienia narratora w utworze epickim zależy w pewnej mierze od tego, czy dany utwór jest pisany wierszem,
® Forma wierszowana stwarza całkiem inne warunki niż prozatorska,
® Wiersz jest bardziej „widoczny”, z racji swej struktury rytmicznej niejako narzuca się uwadze czytelnika,
® O ile narracja prozatorska może prezentować obraz, skupiając na sobie samej minimalną uwagę (np. w prozie realistycznej, czy naturalistycznej), o tyle narracja wierszowana jest aktywna zarówno wobec przedstawionego świata, jak i wobec czytelnika,
® Wypowiedź narratora mająca formę wierszowaną zawsze powoduje proporcjonalnie wyższy stopień jawności tego narratora niż forma prozatorska, która może być niemal całkiem „przezroczysta” dla obrazu świata przedstawionego – dlatego epika wierszowana i epika prozą nadają się do rozpatrywania jako dwa zasadniczo odmienne typy narracji epickiej, określające swoją formę językową zupełnie różne możliwości stosunku narratora do przedstawionego świata,
® Epika wierszowana jest w tej chwili formą zupełnie historyczną,
® Mówiąc o zaangażowaniu narratora w świat przedstawiony, nie należy nigdy zapominać o podstawowej dla epiki okoliczności: oto świat przedstawiony jest tu zawsze sferą mniej lub bardziej odrębną od osoby podmiotu, mającą własny układ, w którym decydującą rolę odgrywa postać bohatera,
® Mówiąc o fabule, jako zespole zdarzeń połączonych związkami przyczynowo-skutkowymi, mamy na myśli zdarzenia składające się na koleje życiowe bohaterów,
® Postać bohatera jest siłą napędową fabuły, wyznacza jej przebieg i wewnętrzną organizację; nie każdy bohater jest czynnikiem sprawczym w stosunku do całego przebiegu przedstawionych zdarzeń,
® Ze względu na stosunek do fabuły możemy mówić o:
a) Postaciach aktywnych – takich, których decyzję wyznaczają kierunek rozwoju fabuły, np. Tomasz Judym z Ludzi bezdomnych,
b) Postaciach pasywnych – są niejako określane przez przebieg zdarzeń, ich losy są kształtowane przez czynniki zewnętrzne – bohaterowie tacy, to w dużej mierze b. eposu homeryckiego, których życie zawisłe jest od woli i rozstrzygnięć bogów; są to także w szerzej rozbudowanym utworze epickim figury drugorzędowe, które nie mają wpływu na układ przedstawionych zdarzeń, ponieważ ten jest wyznaczony przez działania i decyzje bohaterów głównych,
® Postacie pasywne jak i aktywne odgrywają w fabule epickiej zasadniczą rolę konstrukcyjną, mianowicie łączą fragmenty przedstawionego świata, wiążą poszczególne części w całość,
® Jeśli fabułę można porównać do łańcucha, w którym następują po sobie ogniwa (zdarzenia) zazębiają się nawzajem, to należy powiedzieć, że czynnikiem spinającym owe ogniwa jest właśnie bohater,
® Trzy grupy postaci epickich, z punktu widzenia znaczenia, jakie ma dany bohater w całokształcie zjawisk świata przedstawionego:
lllllllPostacie główne (pierwszoplanowe) – mówimy najczęściej o nich, że są bohaterami utworu, stanowią ośrodek zainteresowania pisarza; ich losy wysuwają się na czoło przedstawionego świata, ze względu na nie narrator snuje swą opowieść, np. Wokulski w Lalce,llPostacie uboczne (drugoplanowe) – ściśle związane z bohaterami8 głównymi, lecz w całym przebiegu fabuły odgrywają znacznie mniejszą rolę, ich działania na ogół nie mają decydującego wpływu na cały rozwój przedstawionych zdarzeń, np. Telimena i Hrabia z Pana Tadeusza,llPostacie epizodyczne – mają przede wszystkim jako składniki tła w utworze epickim, nie posuwają one fabuły naprzód, lecz wnoszą do niej bogactwo i różnorodność elementów środowiskowych, rysów obyczajowych i koloryt historyczny (zwłaszcza w epice historycznej), np. Patkiewicz i Malewski z Lalki,lllllll® Postacie należące do wszystkich trzech grup występują tylko w rozbudowanych utworach epickich, w powieści, czy w eposie, natomiast np. w noweli w zasadzie nie pojawiają się postacie uboczne,
® Zdarzenie – w fabule epickiej jest to najmniejsza cząstka, dalej nierozkładalna, a więc motywem; układają się one w pewne ciągi, którym jednolitość nadaje określoną postać bohatera; takie ciągi nazywamy wątkami,
® Wątek – jest to szereg rozwijających się w czasie zdarzeń połączonych jednością postaci bohatera,
® Wątek główny – układ zdarzeń związany z postacią głównego bohatera,
® Wątek uboczny – ciąg zdarzeń obejmujący dzieje postaci drugoplanowych,
® Epizody – zdarzenia fabularne, które nie są osadzone w układzie przyczynowo-skutkowym, lecz zachodzą niejako na marginesie, poza prawidłowościami rozwojowymi całej fabuły,
® Rola konstrukcyjna bohatera zależy przede wszystkim od tego, jakie miejsce zajmuje on w hierarchii postaci; bohater główny to ten, który organizuje fabułę w całej jej rozpiętości, od początku do końca,
® Wątek główny jest zasadniczym elementem świata przedstawionego w utworze epickim, jest skonkretyzowanym odpowiednikiem tematu dzieła; postacie drugoplanowe i związane z nimi wątki uboczne organizują tylko pewne fragmenty fabuły, pewne jej odcinki, rozwijające się w określonym stosunku do wątku głównego,
® Najmniejszą rolę konstrukcyjną odgrywają postacie epizodyczne, które występują jedynie w tle zasadniczych zdarzeń fabularnych,
® Bohater zbiorowy – występuje wtedy, gdy żaden z postaci nie jest bohaterem głównym i wszystkie są na równych prawach; taki utwór nie ma zazwyczaj wyraźnie zarysowanych wątków, jego fabuła składa się z szeregu epizodów mniej lub bardziej spoiście związanych,
® Konstrukcja fabuły jest istotnym czynnikiem charakterystyki postaci, nie tylko organizuje zdarzenia, ale równocześnie formuje sylwetkę psychologiczną i moralną bohatera,
® Fabuła jest bowiem w utworze epickim głównym nosicielem wartości poznawczych, sposobem przekazywania wiedzy o rzeczywistych okolicznościach historycznych, stosunkach społecznych, obyczajowości i psychice ludzkiej,
® Zasady tworzenia bohatera epickiego są historycznie zmienne, zależą bezpośrednio od zwyczajów artystycznych etc. W każdym okresie i epoce dominuje pewien typ bohatera epickiego, np. w epoce antycznej to bohaterowie eposu homeryckiego – bogowie i herosi obdarzeni nadludzkimi właściwościami charakteru, epos średniowieczny to bohaterowie w rodzaju Rolanda, czy króla Artura, niezłomnych, wiernych do śmierci ideałom moralności rycerskiej, mężnych i odważnych, powieść wieku XVIII i XIX wprowadza na szeroką skale postacie ze świata mieszczańskiego, dla współczesnej powieści radzieckiej charakterystyczny jest bohater-robotnik ukształtowany w kategoriach moralności komunistycznej,
® Konstruując postacie i obudowując wokół nich sytuacje fabularne, pisarz dokonuje szeregu zabiegów wartościujących,
® Bohaterowie pozytywni – postacie złożone z cech i skłonności mających dla autora wartość bezwzględnie dodatnią,
® Autorskie porte-parole – to wzorcowa postać, która może bezpośrednio wypowiadać myśli i przekonania autora,
® Wyrazem stosunku twórcy do bohatera może być stanowisko, jakie wobec niego zajmuje narrator,
® Dystans satyryczny narratora jest tylko jedną z możliwości wyrażania negatywnego stosunku pisarza do bohatera; może się objawić także w bezpośrednim wypowiadaniu ocen krytycznych przez narratora, oraz gdy narrator epicki jest pozornie całkowicie obiektywny i bezstronny w przedstawieniu bohatera, nie możemy mówić o braku oceny – znajduje się ona wówczas jak gdyby pod powierzchnią obiektywnej narracji, kryje się w samym układzie losów postaci, w konstrukcji fabuły, w rozstrzygnięciach sytuacyjnych, w przeciwstawieniach i paralelach postaw bohaterów itp.,
® Postać epicka – stanowi fikcyjny równoważnik jakiegoś istniejącego w rzeczywistości i historycznie konkretnego typu ludzkiego,
® Bohater epicki –...