Zboża
Budowa i znaczenie
Opracował mgr inż. Wiktor Berski
Wykorzystano materiały z następujących źródeł:
•
•
•
Pod określeniem
zboża
rozumiemy rośliny o podobnych właściwościach,
uprawiane prawie wyłącznie w celu uzyskaniu wysokiego plonu ziarna
zawierającego dużo skrobi. Podstawowym plonem jest ziarno przerabiane na
mąkę, kaszę, płatki oraz użytkowane w krochmalnictwie, gorzelnictwie i
piwowarstwie, a także jako pasza; słoma głównie na paszę i ściółkę. Należą
one do rodziny traw, klasy roślin jednoliściennych. Mimo odrębności
botanicznej do zbóż zalicza się również grykę, która należy do rodziny
rdestowatych i klasy dwuliściennych.
Rodzina traw liczy ok. 10000 gatunków
(w Polsce ok. 160) zarówno roślin zielnych jak i drzewiastych (bambus).
Większość gatunków to rośliny wieloletnie lub jednoroczne o
charakterystycznych łodygach podzielonych na wyraźnie pogrubione węzły
(„kolanka”) i międzywęźla. Łodygi tego typu nazywane sąźdźbłami i z
pewnymi wyjątkami (kukurydza i trzcina cukrowa) są puste w środku. Mogą
ulegać zdrewnieniu (bambus). Charakterystyczną budowę mają także liście
traw składające się z tzw. pochwy, która otacza źdźbło ponad kolankami oraz
równowąskiej blaszki liściowej. W miejscu przejścia pochwy w blaszkę znajduje
się charakterystyczny twór zwany języczkiem liściowym. Jest to krótki błoniasty
wyrostek przylegajacy do źdźbła.
Trawy posiadają korzenie wiązkowe, które zagłębiają się płytko w ziemie;
większa ich część znajduje się w górnej warstwy gleby (do głębokości 25 cm),
jednakże część ich może sięgać do 1 m, a nawet więcej.
Za wyjątkiem kukurydz Kwiaty zbóż są obupłciowe
W przypadku kukurydzy rozdzielnopłciowe
wiecha
u wierzchołka rośliny
(kwiatostan męski) i
kolba
w kątach liści (kwiatostan żeński) i składają się z
górnego słupka i trzech pręcików. U podstawy słupka znajdują się zwykle dwie
lub trzy drobne łuski zwane
łuszczkami
będące najprawdopodobniej
pozostałością po wewnętrznym kółku okwiatu. Słupek z pręcikami i łuszczkami
zamknięty jest w dwóch łuskach zwanych
plewkami
. Wyżej umieszczona
plewka górna powstała ze zrośnięcia się dwóch listków zewnętrznego okółku.
Plewka dolna jest natomiast przekształconą przysadką szypułki kwiatowej.
Jeden lub więcej takich kwiatów zamkniętych w plewkach zestawionych jest na
osi w elementarny kwiatostan objęty od dołu płonymi łuskami zwanymi
plewami
. Takie elementarne kwiatostany zestawione są następnie w różnego
rodzaju groniaste, złożone kwiatostany, najczęściej
wiechy
lub
kłosy
. Plewy i
plewki opatrzone są często na szczycie ością a owocem jest tkwiący w
plewkach
ziarniak
, suchy owoc, w którym łupina nasienna zrośnięta jest z
owocnią. Od reguły tej istnieją nieliczne odstępstwa, np. bambus tworzy
owoce typu jagody.
Rodzina traw wykazuje bardzo dużą zdolność przystosowawczą do różnych
warunków życia - rosną one praktycznie wszędzie. W wielu formacjach
roślinnych trawy odgrywaj
ą
zasadniczą rolę, są elementem budującym te
zbiorowiska np. amerykańską prerię, afrykańskie sawanny, czy też
euroazjatyckie stepy. Stanowią też jedną z najważniejszych grup roślin
uprawnych (żyto, pszenica, owies, kukurydza, ryż, trzcina cukrowa, bambus).
Gryka ma kwiaty obcopylne, zapylane przez owady. Kwiaty są dwupostaciowe,
jedne mają słupek wystający ponad pręcikami, inne krótszy od pręcików.
Zboża mają wspólne cechy botaniczne, a mianowicie
:
1.Korzenie wiązkowe – zagłębiają się płytko w ziemię; większa ich część
znajduje się w górnej warstwy gleby (do głębokości 25 cm), jednakże część ich
może sięgać do 1 m, a nawet głębiej.
2.Łodyga zbudowana jest z kilku międzywęźli (grube węzły noszą nazwę
kolanek), które u większości zbóż są puste, tylko kukurydza, proso i niektóre
odmiany pszenicy maja międzywęźla wypełnione gąbczastym rdzeniem.
3.Z każdego węzła wyrasta liść, u którego wyróżnia się blaszkę liściową i
pochwę obejmującą dolną część międzywęźla. U nasady blaszki liściowej
znajduje się: języczek i uszka (ostrogi), których kształt jest charakterystyczny
dla poszczególnych rodzajów zbóż.
4.Zboża mają kwiatostan złożony, przy czym jest nim albo kłos złożony (u
żyta, pszenicy i jęczmienia) albo wiecha (u owsa, prosa, ryżu i sorga). Kwiaty
zbóż są obupłciowe z wyjątkiem kukurydzy, u której kwiatostan męski (wiecha)
wyrasta na szczycie łodygi, zaś kwiatostan żeński (kolba), w kątach dolnych
liści.
5.Owocem zbóż jest ziarniak zwany popularnie ziarnem. Niektóre zboża mają
ziarniaki gołe (pszenica, żyto), cho
ć
istnieją pszenice oplewione, u innych
ziarniak jest otoczony plewkami kwiatowymi (owies, jęczmień, proso, ryż).
Plewki są albo nie zrośnięte z ziarniakiem (owies, proso, ryż), albo z nim
zrośnięte (jęczmień) – cho
ć
obok oplewionych form jęczmienia istnieją również
formy nieoplewione (nagie). Owocem gryki jest trójgraniasty orzeszek
(niełupka), również pospolicie zwany ziarnem.