Wybrane metody aktywizujące i ich wykorzystanie w edukacji uczniów niepełnosprawnych.
Bożena Wasieczko
W publikacji chcę przedstawić wybrane metody aktywizujące i celowość ich zastosowania w pracy z uczniami niepełnosprawnymi.
Z uwagi na indywidualne ograniczenia rozwojowe uczniów niepełnosprawnych intelektualnie szczególnej uwadze zasługuje poszukiwanie skutecznych metod nauczania na płaszczyźnie oligofrenopedagogiki. Zarówno z lektur literatury specjalistycznej, jak i własnych doświadczeń wiemy, iż uczniowie upośledzeni umysłowo potrzebują doboru takich metod, które w ich rozumieniu będą sprawiały, że lekcja nie będzie monotonna a przekazywane treści (dydaktyczno - wychowawcze) będą zrozumiałe na ich poziomie komunikacji.
Przedstawię również opinie nauczycieli pracujących w klasach integracyjnych i specjalnych nt. stosowania aktywizujących metod w nauczaniu uczniów niepełnosprawnych.
Spośród wielu definicji metod na uwagę zasługują stanowiska ojców dydaktyki Wincentego Okonia i Czesława Kupisiewicza z uwagi na podkreślenie znaczenia w nauczaniu indywidualnych możliwości rozwojowych ucznia oraz umiejętności posługiwania się zdobytą wiedzą w codziennym życiu
Metoda w nauczaniu to, „systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce, jak również rozwijanie zdolności i zainteresowań umysłowych” [Cz. Kupisiewicz, 1976, str. 154].
Wincenty Okoń wskazuje, iż dobór metod nauczania zależy w szczególności od wieku ucznia, celów, zadań i treści nauczania.[ W. Okoń, 1970, str. 194]
Stanisław Nalaskowski [2000], proponuje postrzeganie metod nauczania przez pryzmat teorii komunikacji, mówi o tym, iż nauczyciel stosuję pewne strategie, które mają pomóc w zrozumieniu przez uczniów materiału nauczania. Poprzez stosowanie danej metody nauczyciel wysyła w kierunku ucznia komunikat i w zależności od indywidualnych możliwości odbiorcy zostanie, ten komunikat odczytany /lub nie/ i zinterpretowany. Poprawność interpretacji wskazuje na właściwy dobór metody nauczania. Po raz kolejny pojawia się tutaj problem indywidualizacji metod nauczania.
Nie należy, więc mówić o skutecznej/skutecznych metodach nauczania. Optymalne są takie, które dają najlepsze wyniki w najkrótszym czasie.
W celu optymalizacji osiągnięć indywidualnych ucznia oraz uzyskania jak najlepszych efektów wychowawczych przy uszanowaniu indywidualnych możliwości ucznia, dydaktycy proponują „organizowanie aktywności uczniów” i „wychowanie przez aktywne uczestnictwo”[Maria Dudzikowa, 1987].
Zgodnie z definicją zawartą w Słowniku Języka Polskiego, aktywizacja nauczania to „metoda nauczania polegająca na wyrabianiu w uczniu aktywnego stosunku do nauki, wdrażaniu do samodzielnej pracy”.[ Słownik Języka Polskiego, 1996, Tom I, str. 25]
Janina Wyczesany wskazuje na rolę nauczyciela wychowawcy w procesie poszukiwania i doboru nowych metod nauczania oraz dostosowywania ich do psychiki osoby upośledzonej umysłowo. „Nauczyciel może zapewnić postęp w edukacji specjalnej wobec proponowanych rozwiązań tylko poprzez specjalne środki wychowawcze i pedagogiczne. Istnieje zależność wprost proporcjonalna – im więcej empatii, bezwarunkowej akceptacji i autentyczności nauczyciela – wychowawcy, tym lepsze wyniki jego pracy.”[J. Wyczesany, 2006, str.159].
W centrum modelu obrazującego zadania nauczyciela J. Wyczesany podkreśla stwarzanie warunków do wyzwalania różnych form aktywności uczniów.
Nauczyciel wychowawca powinien uszanować indywidualny rozwój dziecka, być otwarty na potrzeby uczniów w szczególności zachęcać do aktywnego podejmowania działań.
W aneksie nr 1 zamieszczam omawiany model zadań nauczyciela[za J. Wyczesany, 2006].
Z uwagi na tak wielką potrzebę wyzwalania aktywności własnej uczniów niepełnosprawnych intelektualnie, przełamywania ich lęków i zahamowań a zarazem poszanowania ich autonomii i godności nieocenione, moim zdaniem, jest wprowadzanie aktywizujących metod nauczania.
Nim przejdę do szczegółowego omówienia wybranych metod aktywizujących, które można z powodzeniem stosować wśród uczniów niepełnosprawnych na zajęciach lekcyjnych proponuję zapoznanie się z podziałem wskazującym poziom wieku rozwojowego w zależności od ilorazu inteligencji.
Nauczyciele – wychowawcy nie mający doświadczenia w pracy z uczniami niepełnosprawnymi popełniają często błędy dydaktyczne nie rozumiejąc nieprzekraczalnych barier upośledzenia, które niestety nie znikają wraz z wiekiem dziecka, mało tego mogą się nasilać. Tak, więc wiek biologiczny dziecka upośledzonego umysłowo nie jest tożsamy z wiekiem rozwojowym, uzależnionym od poziomu rozwoju intelektualnego.
Poniżej przedstawiam w formie tabelarycznej opis pomagający porównać poziom rozwoju umysłowego i społecznego osób upośledzonych umysłowo w stosunku do poziomu rozwoju dzieci o prawidłowym rozwoju.
Stopień upośledzenia
Iloraz inteligencji w skali Wechslera
Poziom rozwoju umysłowego
Poziom rozwoju społecznego
Lekki
II = 69-55
Osoby lekko upośledzone umysłowe nie przekraczają poziomu rozwoju umysłowego 12 –letniego dziecka o prawidłowym rozwoju umysłowym.
Osoby lekko upośledzone umysłowe nie przekraczają poziomu rozwoju społecznego
17 –letniej osoby o prawidłowym rozwoju intelektualnym i społecznym.
Umiarkowany
II = 54-40
Osoby umiarkowanie upośledzone umysłowe nie przekraczają poziomu rozwoju umysłowego 7 - 8 –letniego dziecka o prawidłowym rozwoju umysłowym.
Osoby umiarkowanie upośledzone umysłowe nie przekraczają poziomu rozwoju społecznego
10 – letniego dziecka o prawidłowym rozwoju intelektualnym i społecznym.
Znaczny
II = 39-25
Osoby umiarkowanie upośledzone umysłowe nie przekraczają poziomu rozwoju umysłowego 5 - 6 –letniego dziecka o prawidłowym rozwoju umysłowym.
Osoby umiarkowanie upośledzone umysłowe nie przekraczają poziomu rozwoju społecznego
7-8 – letniego dziecka o prawidłowym rozwoju intelektualnym i społecznym.
Tabelę stworzyłam na podstawie charakterystyki osób upośledzonych umysłowo dokonanej przez Kazimierza Kirejczyka [1978, str.47, 52-60].
Z uwagi na znaczne różnice pomiędzy wiekiem biologicznym a wiekiem rozwojowym, należy dostosowywać wszystkie metody nauczania do wieku rozwojowego a nie wieku kalendarzowego osoby niepełnosprawnej.
Z uwagi na specyficzne indywidualne zróżnicowanie osób upośledzonych umysłowo, w pracy pedagogicznej wymagane jest dynamizowanie umiejętności najlepiej rozwiniętych przy jednoczesnym usprawnianiu funkcji najbardziej zaburzonych.
Jednymi z najbardziej skutecznych metod uwzględniających potrzeby, zainteresowania i indywidualne możliwości ucznia, angażujących wychowanka w proces lekcyjny, dających możliwość zrealizowania własnych pomysłów, są metody aktywizujące.
„Aktywizacja jest określona jako ogół poczynań nauczyciela i uczniów zapewniających dzieciom odgrywanie czynnej roli w realizacji zadań. Uczniowie uczą się w trakcie własnej aktywności.” [Rau, Ziętkiewicz, 2000, str. 20].
Stosując metody aktywizujące nauczyciel powinien podzielić klasę na małe podgrupy, tworzyć takie sytuacje, w których uczniowie przełamią swój lęk przed klasą i zechcą eksperymentalnie poszukiwać własnych rozwiązań problemu. Dobór poziomu trudności do indywidualnych możliwości ucznia niepełnosprawnego, jego czynne uczestnictwo w lekcji zakończone pozytywnym rezultatem (rozwiązaniem problemu) podnosi zaburzoną samoocenę a zarazem sprzyja umacnianiu więzi wewnątrz grupowych, integrowaniu zespołu klasowego
i podnoszeniu autorytetu nauczyciela. Doradcy metodyczni proponują tworzenie grup mało liczebnych.
Dzieci w normie intelektualnej w wieku 7-9 lat rozpoczynają od pracy w parach. Potem jak się poznają, najbardziej efektywnie pracują w grupach czteroosobowych, siedząc w ławkach naprzeciwko siebie.
Dzieci w wieku 10-13 lat najlepiej pracują w grupach 4-6 osobowych, mieszanych pod względem płci.
Przenosząc te doświadczenia na płaszczyznę pracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie, należy zauważyć, iż w klasach z osobami upośledzonymi umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym najbardziej skuteczne przy pracy metodami aktywizującymi jest tworzenie grup maksymalnie 3-4 osobowych. Zaś w klasach integracyjnych grupy zadaniowe nie powinny liczyć więcej niż 6 osób.
W literaturze przedmiotu [Rau, Ziętkiewicz,2000, Krzyżewska, Cz.I, 1998]wylicza się następujące metody aktywizujące:
1. Burza mózgów.
2. Mapa pojęciowa.
3. Piramida priorytetów.
4. Metoda przypadków.
5. Linia czasu.
6. Dyskusja dydaktyczna.
7. Metaplan.
8. Za i przeciw.
9. Metoda projektu.
10. Symulacje.
11. Drama.
12. Grupy zadaniowe.
13. Stacje zadaniowe.
14. Sesje „bierz i daj”.
15. Gry planszowe.
16. Poker kryterialny.
17. Analiza SWOT
Najbardziej popularną metodą aktywizującą jest metoda Osborna nazywana „burzą mózgów”.
Istotą tej metody jest próba znalezienia przez uczniów rozwiązania problemu przedstawionego przez prowadzącego. Uczestnicy mają za zadanie zaproponować własne pomysły na rozwiązanie danego zagadnienia. Metoda ta nazywana jest również giełdą pomysłów. Uczestnicy podczas burzy mózgów proponują wg nich wszystkie możliwe rozwiązania. Pomysły są zapisywane, gromadzone na jednej tablicy bez oceniania ich jakości. Dopiero w momencie, gdy uczestnikom zabraknie już nowych rozwiązań zaproponowanego problemu, następuje dyskusja i próba oceny pomysłów pod kątem wyboru najlepszego rozwiązania. Stąd też, metoda ta nazywana jest również sesją odroczonej oceny, odroczonego wartościowania.
Niezwykle ważne jest to, aby przeprowadzać burzę mózgów w małych grupach (4-5 osobowych), pozwoli to na zaproponowanie przynajmniej kilku pomysłów przez każdego uczestnika dyskusji a zarazem zapobiegnie uchylaniu się od proponowania rozwiązań przez osoby mniej aktywne lub wstydliwe.
W celu większej efektywności metody fachowcy proponują „burzę mózgów” rozszerzyć o technikę diamentowego rankingu. [Rau, Ziętkiewicz,2000].
Następują, więc w kolejności:
- giełda pomysłów,
- analiza pomysłów i wybór dziewięciu najtrafniejszych (wg uczestników) rozwiązań,
- utworzenie struktury diamentu, na szczycie, którego umieszczany jest pomysł zawierający najlepsze rozwiązanie.
4
1
3
2
9
8
7
6
5
Jadwiga Krzyżewska [Cz. I, 1998, str. 72-73] podkreśla, iż w metodzie Osborna istotne są, między innymi:
- uzasadnienie uczestnikom celowości poszukiwania rozwiązania danego problemu,
- przedstawienie zasad burzy mózgów obowiązujących wszystkich uczestników (zasada „nie krytykuj zgłaszanych pomysłów”, „ważna jest ilość pomysłów”),
- zastosowanie kryterium realności w analizie zebranych rozwiązań („które z rozwiązań jest realne do zastosowania”).
Mocne strony
Słabe strony
- w krótkim czasie gromadzona jest duża liczba pomysłów,
- aktywność wszystkich uczniów,
- uczy słuchania innych,
- uczy powściągliwości w cenzurowaniu wypowiedzi innych,
- łatwa w zastosowaniu,
- nie wymaga specjalnego przygotowania technicznego.
- niechęć grupy do wytwarzania pomysłów,
- przełamywanie oporu grupy zajmuje dużo czasu,
- źle przeprowadzona może zamienić się w wymianę poglądów i dyskusję nad pomysłami.
Za: Brudnik, Moszyńska, Owczarska, 2003, str. 33-34.
Metoda burzy mózgów „rozwija sprawność umysłową, kreatywność, przełamuje opory przed przedstawianiem własnych pomysłów, pobudza wyobraźnię”. [Brudnik, Moszyńska, Owczarska, 2003, str. 33]
Dyskusja dydaktyczna; drzewko decyzyjne:
Dyskusja ma za zadanie aktywizować uczniów do udziału w zajęciach poprzez podawanie argumentów i obronę własnych racji, jak również umiejętności oceniania konsekwencji wyboru danego stanowiska.
W. Okoń mówi o dyskusji dydaktycznej jako jednej z metod aktywizujących (tzw. metod problemowych). [Okoń, 1987]
Dyskusję można umownie podzielić na etapy:
- sformułowanie problemu będące wprowadzeniem do dyskusji,
- zespołowe poszukiwanie rozwiązań zdefiniowanego problemu,
- podsumowanie dyskusji, dokonywane zwykle przez lidera grupy lub prowadzącego.
Warto zwrócić uwagę na fakt, iż dyskusja w grupie dzieci w młodszym wieku szkolnym lub w grupie osób niepełnosprawnych intelektualnie powinna odbywać się na tematy dla nich zrozumiałe, dotyczące bezpośrednio ich doświadczeń.
„Prowadzący dyskusję musi zadbać o to, by wszyscy chętni mieli możliwość zabrania głosu, by uczniowie słuchali siebie nawzajem i uczyli szacunku dla osób głoszących odmienne poglądy. Prowadzący zajęcia powinien kontrolować przebieg dyskusji ustalać jej styl oraz kształtować nastawienie dzieci do siebie.” [Zajączkowski, 2002, str. 15]
W literaturze przedmiotu duży nacisk kładzie się na poprawność prezentacji argumentów.
Z uwagi na możliwości uatrakcyjnienia samej metody dyskusji szczególnie dla osób niepełnosprawnych intelektualnie zasadnym wydaje się stosowanie wizualizacji argumentów w graficznej formie drzewka decyzyjnego.
Roger La Raus i Richard Remy zaproponowali metodę graficznego zapisu analizy procesu podejmowania decyzji.[Krzyżewska Cz. II, 1998]
W formie drzewa przedstawiane są możliwe rozwiązania problemu wraz z pozytywnymi i negatywnymi konsekwencjami podejmowania decyzji.
Drzewko decyzyjne ma unaocznić uczniowi, iż każde działanie, każda decyzja powiązana jest z wyborem określonego rozwiązania a co za tym idzie powoduje określone skutki, mniej lub bardziej przewidywalne, na pewno pozytywne albo negatywne.
Drzewko decyzyjne ma określoną strukturę.
- W miejscu „pnia” wpisuje się problem decyzyjny poddawany dyskusji, tzn. opisuje się krótko sytuację wymagającą podjęcia wyboru.
- U podnóża „gałęzi” wpisuje się wyłonione w dyskusji najważniejsze możliwe rozwiązania.
- „Gałęzie” to poziom wartościowania konsekwencji przyjęcia danego rozwiązania, opis skutków jego zastosowania (skutki pozytywne i skutki negatywne).
- Na szczycie drzewka decyzyjnego zapisujemy cel / cele, jakie należy osiągnąć w konsekwencji podejmowanych wyborów i ich wartość (negatywną lub pozytywną).
Ocena pozytywów i negatywów rozwiązań na forum grupy pozwoli na wspólną ocenę jakości rozwiązań oraz wskazanie na rozwiązanie najtrafniejsze.
Z uwagi na możliwość wizualizacji tej metody aktywizującej, interesującą formę oraz możliwość wskazywania na rozwiązania, konsekwencje i skutki a także wspólną ocenę poszczególnych argumentów metoda ta „skutecznie” pobudza do twórczego myślenia, integruje grupę i niweluje zahamowania wobec innych członków grupy. Jest to ciekawa metoda rywalizacji na argumenty powiązana z bieżącą oceną dokonywaną wewnątrz grupy.
(porównaj: Brudnik, Moszyńska, Owczarska, 2003)
Metodycy ws...