Wychowanie XXI wieku.
W walce z samym sobą.
I. Strefa niebieska
1. Aktywność człowieka
2. Osobowość, samoświadomość
a. Elementy osobowości
b. Silna osobowość
c. Samoświadomość
d. Podmiotowość człowieka
II. Strefa czerwona
1. Wychowanie
a. Definicja
b. Podstawowe środowiska wychowawcze
c. Dziedziny wychowania
III. Strefa zielona
1. Rodzaje postaw
2. Idealna postawa
II. Strefa czerwona
1. Różne podejścia do wychowania
2. Dziedziny wychowania, a metody wychowania
a. Wychowanie społeczno – moralne
b. Wychowanie umysłowe
c. Wychowanie estetyczno – etyczne.
d. Wychowanie fizyczno – zdrowotne.
3. Techniki oddziaływań wychowawczych
III. Strefa brązowa
1. Style kierowania, nauczyciel
a. Styl liberalny
b. Styl autokratyczny
c. Styl demokratyczny
2. Warunki skutecznego wychowania
a. Demokratyczny styl wychowania
ü Krótkie omówienie
ü Skutki różnych stylów wychowania
ü Ogólne uwagi o stylach wychowania
b. Podmiotowe traktowanie dzieci i młodzieży
ü Akceptacja dzieci i młodzieży
ü Autentyzm nauczycieli i wychowawców
c. Praca nad sobą wychowawców i nauczycieli
ü Potrzeba pracy nad sobą
ü Techniki pracy nad sobą
IV. Strefa różowa
1. Miejsce komunikacji interpersonalnej w wychowaniu
V. Strefa pomarańczowa
1. Samowychowanie
a. Cele samowychowania
b. Etapy samowychowania
c. Uczestniczenie samowychowania w drodze do wolności
d. Mechanizmy obronne w samowychowaniu
2. Osobowość, jako rezultat samowychowania i rozwoju
3. Droga do wolności, osiągnięcie jej
Wiek XXI niesie nowe wyzwania w sferze wychowania. Era komputerów, internetu i wirtualnych znajomości niesie niebezpieczeństwo stworzenia społeczeństwa upośledzonego interpersonalnie. Zadaniem społeczeństwa jest stworzenie warunków ku rozwojowi dziecka, wpisaniu go w środowisko tak, aby potrafił zdrowo w nim funkcjonować. Jednocześnie jest to walka z samym sobą, by nie ulec presji rozwoju elektroniki i społeczeństwa. Wszystko to jest głęboko osadzone w wychowaniu, szerokie pole działania mają tutaj zarówno rodzice jak i nauczyciele. Tematyka podsuwa temat rozważań „Wychowanie XXI wieku”, zagadnienie to jest niezwykle szerokie i zawiłe. Uporządkowanie wszystkich aspektów jest nieprawdopodobnie ambitnym wyzwaniem. Próby posortowania wiedzy na ten temat doprowadziły mnie do stworzenia sześciu sfer problemowych. Pierwsza sfera (niebieska) traktuje o człowieka, jego osobowości, aktywności oraz dojrzałości. Druga sfera (czerwona) dotyczy wychowania, jej dziedzin, metod oraz technik. Trzecia sfera (zielona) odnosi się do postaw człowieka oraz sposobów ich kształtowania. Czwarta sfera (brązowa) jest określeniem warunków skutecznego wychowania. Piąta sfera (różowa) obejmuje ważne zagadnienie komunikacji interpersonalnej oraz gryp w odniesieniu do wychowania. Szósta sfera (pomarańczowa) jest zwieńczeniem rozważań, ukazuje drogę od samowychowania do wolności w związku z mechanizmami obronnymi. Postaram się omówić je wszystkie po kolei uwzględniając wpływy, jakie na siebie mają poszczególne sfery. Niektóre korelacje pomiędzy sferami przedstawia mapa myśli, z którą bliżej można zapoznać się w załączniku nr 1.
Zatem strefa niebieska pokazuje człowieka i jego ideał osobowości, ale od początku. Podstawową właściwością istot żywych jest aktywność. Pojęcie to jest niezwykle ogólne, przyjmijmy, że jest to ogół reakcji i zachowań organizmu, jest to przeciwstawienie się bierności, bezruchu braku reakcji. Związane z aktywnością są pojęcia przedstawione na poniższym rysunku, jednocześnie określone są ich wzajemne stosunki.
RYSUNEK 1. ELEMENTY AKTYWNOŚCI.
W zależności od wieku zmienia się aktywność człowieka, ale to nie jest tematem pracy. Ważniejsze jest to, że aktywność rozwija osobowość człowieka. By opisać tą zależność potrzebne są informacje dotyczące osobowości. Tak więc jest to zespół cech indywidualnych, które wpływają i decydują o jego zachowaniu, opisują to zachowanie, które ma wpływ na nasze powodzenie. Pomocne w określeniu swojej osobowości są pytania:
ü Do czego człowiek zmierza? – jest to zmienne, są to motywacje, ambicje, emocje, zainteresowania, idee, światopogląd, postawy, wartości, nastawienie;
ü Co człowiek może? – jest to względnie stałe, są to zdolności, inteligencja ogólna, zdolności praktyczne i specjalne;
ü Kim jest człowiek? – jest to stałe, jest to charakter.
Elementami osobowości są: cechy osobowości, procesy poznawczo – emocjonalno – motywacyjne oraz wrodzony temperament. To wszystko związane jest z pracą nad sobą, a więc z aktywnością. Dzięki aktywności możemy kształtować swoją osobowość i próbować osiągnąć osobowość silną. Jest nią osobowość ukierunkowana, zorganizowana i opanowana, efektywnie zarządzająca sobą oraz dojrzała.
Aktywnie pracując nad sobą, kształtowaniu silnej osobowości możemy osiągnąć dojrzałość psychiczną, na którą składa się dojrzałość umysłowa, emocjonalna oraz społeczna. Nauczyciel tak kieruje uczniem, by ten potrafił poznać konkretne zjawisko (dojrzałość umysłowa), ustosunkować się do tej wiedzy, wartościować ją (dojrzałość emocjonalna) oraz przyjąć ją uwzględniając wymagania społeczeństwa oraz korzystać z tego (dojrzałość społeczna). Trzy dojrzałości pozwalają na zdrowe funkcjonowanie w życiu.
RYSUNEK 2. DOJRZAŁOŚĆ CZŁOWIEKA.
Nauczyciel powinien rozwój wszystkich obszarów ze strefy niebieskiej wspomagać. Zadaniem nauczyciela jest pomoc uczniom w odkryciu siebie, osiągnięciu dojrzałości na poziomie szkolnym oraz odkryciu siebie, czyli samoświadomości. Tutaj zataczamy koło dzięki aktywności możemy się rozwijać, kształtować swoją osobowość i poznawać siebie. Dzięki poznaniu wiemy, nad czym jeszcze możemy pracować, pozwala nam to podjąć aktywność.
RYSUNEK 3. ROZWÓJ OSOBOWOŚCI.
Rozwój osobowości może zależeć od kilku czynników, są nimi: grupa, rodzina, szkoła, zakład pracy. Warto też wspomnieć o mechanizmach warunkujących zmiany w człowieku. Są to mechanizmy:
ü kontroli społecznej – reakcja grupy, jest to spontaniczna reakcja grupy. Skuteczny jest gry grupa jest atrakcyjna (pozytywna);
ü facylitacja – osób znaczących, autorytetów, są to interakcje z osobami znaczącymi;
ü wzmacniania wewnętrznego – internalizacja, uwewnętrznienie.
Nauczyciel może dobierać mechanizmy do poszczególnych osób. Na niektóre nie będzie działał autorytet, ich specyfika może wymagać reakcji grupy. Wychowawca będzie musiał rozpoznać, na które mechanizmy powinien kłaść większy nacisk.
Dodatkowo warto zwrócić uwagę na to, od czego zależy kształtowanie się samoświadomości człowieka. Może to wspomagać pracę nauczyciela. Wiedząc, co należy zmieniać lepiej będzie kierować wychowankiem. Samoświadomość zależy od czynników wewnętrznych (osobowości -> temperamentu -> procesów poznawczych i emocjonalnych oraz od czynników zewnętrznych, czyli stosunków interpersonalnych, w tym: aktywne słuchanie, rozwiązywanie problemów, negocjowanie oraz otwartość emocjonalna.
W związku z osobowości, która jest niezwykle różnorodna omówię krótko podmiotowość człowieka. Jak rozumieć pojęcie: podmiot. Jest to osoba w pełni świadomi pełniąca swoją rolę społeczną, kierująca swoimi stanami emocjonalnymi, ciągle się samodoskonaląca oraz ułatwiająca samorealizację drugiemu podmiotowi. W wychowaniu podmiot jest sprawcą działań, to on dokonuje wyboru ról, zadań, partnerów. Od podmiotu zależy to jak bardzo będzie aktywny. Nauczyciel staje się tylko doradcą i musi uszanować podmiotowość ucznia.
Możemy przejść teraz do sfery czerwonej dotyczącej bezpośrednio wychowania. Umiejscowienie tej sfery w tym miejscu warunkuję definicją wychowania. Dla R. Wroczyńskiego wychowanie to system działań zmierzający do określonych rezultatów wychowawczych. Z kolei H. Muszyński przez wychowanie rozumie wszelkie zamierzone działanie w formie interakcji społecznych mające na celu wywołanie trwałych, pożądanych zmian w osobowości ludzkiej. Podobne stanowisko zajmuje Cz. Kupisiewicz, ponieważ określa wychowanie, jako zamierzone i świadomie podejmowane czynności wychowanków według społecznie akceptowanego wzoru, czyli ideału wychowawczego. Każda z definicji opiera się na kształtowaniu wychowanka, a więc na kształtowaniu osobowości oraz wspomaganiu w samoświadomości uczniów.
Wychowanie może następować w różnych środowiskach. Według mnie najważniejsze będą dwa środowiska bezpośrednio ze sobą współpracujące – dom i szkoła. Rodzina, dom jest naturalnym środowiskiem wychowawczym człowieka, jest to pierwsza grupa, w jakiej znajduje się człowiek. Rodzina zaspokaja podstawowe potrzeby dzieci, dostarcza pierwszych pożądanych wzorców, przekazuje, jako pierwsza normy i wartości, pozwala na rozwój kontaktów międzyludzkich. Szkoła zaś jest środowiskiem zinstytucjonalizowanym, pełni funkcje dydaktyczną, opiekuńczą i wychowawczą. Szczególnym miejscem w szkole jest klasa szkolna. To grupa społeczna, do której dziecko zostaje przypisane. Nie należy oddzielać tych dwóch środowisk od siebie, a traktować je, jako jedność. Wspólnym zadaniem rodziców i wychowawcy w szkole jest takie pokierowanie uczniem, by połączyć dwa środowiska. Mają się one wzajemnie uzupełniać. Dlatego ważne w wychowaniu jest, aby rodzice niejako ingerowali w działalność szkoły, a nie pozostawiali nauczycieli samych z ich dzieckiem.
W szerokim zagadnieniu wychowania kryją się bardziej szczegółowe określenia. Na wychowanie składają się dziedziny wychowania takie jak wychowanie: społeczno – moralne, umysłowe, estetyczno – etyczne, fizyczno – zdrowotne. Ku lepszemu zrozumieniu dalszych tematów warto najpierw zrozumieć, czym jest każda z dziedzin wychowania. Dlatego też, krótko omówię każde z nich.
Wychowanie społeczno – moralne polega na wdrążeniu ludzi do zachowań zgodnych z przyjętymi w danym społeczeństwie normami umożliwiającymi harmonijne współżycie. Wychowanie umysłowe oznacza podejmowanie specyficznych działań, w celu przyswojenia wychowankom określonych wiadomości, umiejętności i nawyków, a także doskonalenie własnych zdolności poznawczych oraz rozwijanie zainteresowań naukowych. Wychowanie estetyczne rozumiane, jako ogół świadomych oddziaływań i działań własnych wychowanka, w których wartości estetyczne i artystyczne wykorzystywane są do pogłębiania życia uczuciowego, rozwoju aktywności twórczej i samoekspresji. Wychowanie fizyczno - zdrowotne to podnoszenie sprawności fizycznej, stymulowanie rozwoju fizycznego oraz kształtowanie postaw związanych z osobista troską o stan fizyczny, sprawność fizyczną, zdrowie i urodę.
Każda z dziedzin wychowania wpływa na ucznia, zadaniem nauczyciela jest takie kierowanie aktem nauczania i wychowania, by żaden z zakresów wychowania nie został zaniedbany. Zapewnia to harmonijny rozwój dziecka. Każda z nich kształtuje postawy. Tutaj zazębiają się sfera czerwona ze sferą zieloną dotyczącą postaw człowieka. Elementy wychowania konkretnie określają postawy, jakie wychowawca ma kształtować w uczniu. Kolejno wychowanie społeczno – moralne ma kształtować postawę społeczno – moralną, wychowanie umysłowe postawę umysłową, wychowanie estetyczne postawę estetyczną, a wychowanie fizyczno – zdrowotne postawę fizyczno – zdrowotną. Połączenie tych postaw stanowi postawę idealną, do której wychowanek ma dążyć, a nauczyciel ma to wspomagać.
Nie jest konieczne opisywanie każdej z postaw osobno, gdyż ogólny wizerunek człowieka idealnego zawiera w sobie założenia wszystkich dziedzin wychowania. Taka postawa idealna będzie charakteryzowała się:
ü w pełni dojrzałą i wysoce rozwinięta osobowością
ü wszechstronnie rozwinięta fizycznie o wysokiej sprawności i zaradności życiowej
ü przygotowaniem psychiki do dbałości o swój rozwój umysłowy i fizyczny oraz o stan swojego ciała
ü rozwiniętymi umiejętnościami językowymi
ü rozumieniem i wyrażaniem otaczającej rzeczywistości
ü myśleniem pojęciowym, spekulatywnym
ü przewidywaniem konsekwencji działania
ü otwartym umysłem pozwalającym spostrzegać rzeczywistość w sposób maksymalnie wyostrzony
ü ciągłym odkrywaniem siebie, rozwijaniem zainteresowań
ü przejawianiem aktywności twórczej
ü wzbogacaniem wiedzy o dorobku kulturowym, poszukiwaniem piękna i dobra
ü podejmowaniem działań artystycznych
ü zapoznaniem z wartościami i praktycznym ich wykorzystywaniem
ü uznawaniem i stosowaniem norm i ról społecznych
ü występowaniem w obronie własnych norm i wartości
ü krytycznym i racjonalnym przyjmowaniem wartości proponowanych z zewnątrz
ü wyznawaniem wartości, które nie naruszają wartości innych
ü cechami takimi jak: sumienność, godność, uczciwość, pracowitość, odpowiedzialność, życzliwość, sprawiedliwość, umiejętność współżycia z innymi i radzenia sobie z problemami.
Tutaj następuje powrót do sfery czerwonej, czyli ogólnie pojęte wychowanie. Wartościowe dla stworzenia koncepcji wychowania w XXI wieku będzie odniesienie do koncepcji, które już istnieją. Postaram się wybrać tylko te aspekty, które staną się w pełni wartościowe dla teraźniejszości.
Koncepcja transgresyjna jest bardzo wartościowa ze względu na przekraczanie siebie samego, wychodzenie w przód. Zapewnia to prężny rozwój – kompetencji twórczych, otwartości umysłu, odporności na stres oraz sfery moralnej. Założenie, że rola osobowości zależy od podejmowanych działań idealnie współgra z mój koncepcją wychowania. Dodatkowo pożądane jest współdecydowanie o swoim życi...