MARIAN MAGNER
MAŁGORZATA MŁYNARSKA
TOMASZ SMEREKA
Uniwersytet Wrocławski
WYKORZYSTANIE DREWNIANYCH ZABAWEK
W PSYCHOSTYMULACYJNEJ ZABAWIE TEMATYCZNEJ
Zestaw pomocy drewnianych posiada szereg zalet, ważnych dla terapeutów pracujących
z dziećmi.
Pierwszą jest samo tworzywo. Dzieci chętnie dotykają drewnianych pomocy i manipulu
ją nimi. Drewno zapewnia też dużą trwałość pomocom. Przedmioty drewniane maja odpo
wiedni ciężar właściwy; duże elementy są ciężkie i wymagają pewnego wysiłku przy ich
przenoszeniu lub trzymaniu. Nie można tego powiedzieć o pomocach plastikowych, które
często są nienaturalnie lekkie przy dużych rozmiarach. Drewno daje zatem dzieciom bar
dziej realistyczne poczucie siły mięśniowej.
Ważną cechą drewna jest jego temperatura. Drewno z trudem traci ciepło, co powoduje,
że jest miłe w dotyku. Faktura drewnianych zabawek sprzyja ćwiczeniom chwytu i treningo
wi manualnemu, gdyż stwarza odpowiednie tarcie. Zestaw pomocy drewnianych jest niemal
w całości wykonany z drewna. Tylko niektóre elementy są z innych materiałów, ale zawsze
jest to tworzywo naturalne np. drut mosiężny.
Do jakich ćwiczeń można wykorzystać te pomoce?
Na pierwszy rzut oka, specjalista, pracujący z dziećmi, uzna je za przydatne do ćwiczeń
manipulacyjnych i będzie miał rację. Jednak potraktowanie tego zestawu wyłącznie w ten
WYKORZYSTANIE DREWNIANYCH ZABAWEK
229
sposób byłoby, naszym zdaniem, równoznaczne z niewykorzystaniem ich pełnych możli
wości.
Chcemy zwrócić uwagę na szansę wielostronnego zastosowania tego kompletu pomocy
w terapii dzieci z różnymi zaburzeniami mowy na rozmaitym tle: upośledzonych umysłowo,
z problemami percepcyjnymi, emocjonalnymi, neurologicznymi. Właśnie z tak różnymi dziećmi
pracujemy, wykorzystując, omawiany tu, zestaw.
Przekonaliśmy
się,
że nie należy jednostronnie traktować" tych pomocy, gdyż dają one
wiele okazji tworzenia oryginalnych pomysłów zabaw i ćwiczeń, składających się na naszą
metodę terapeutyczną. Nazywamy ją "psychostymulacyjną metodą kształtowania i rozwoju
mowy i myślenia", roboczo używając określenia "metoda psychostymulacyjną".
Najkrócej ujmując, nasza metoda polega na kompleksowym podejściu do terapii czyli
stymulowaniu psychiki dziecka we wszystkich zakresach: intelektualnie, werbalnie, rucho
wo, emocjonalnie i percepcyjnie. Spośród różnych form pracy preferujemy zabawę tema
tyczną, gdyż ona najbardziej pobudza wyobraźnię dzieci i jest typową formą aktywności
kilkuletnich dzieci.
Uważamy, że najlepsze dla rozwoju dziecka są zabawki wieloznaczne, inspirujące wy
obraźnię, wywołujące różne skojarzenia, dające możliwość wielu zmian akcji i odgrywanych
ról. Podobnie traktujemy pomoce terapeutyczne. Każdą z nich staramy się wykorzystywać
na wiele różnych sposobów i do różnych celów.
Możemy stwierdzić, że "zestaw pomocy drewnianych" trafia w nasze zapotrzebowanie.
Przedstawiamy tu niektóre z naszych pomysłów, zastosowanych w terapii dzieci z zabu
rzeniami mowy. Traktujemy je jak pewne propozycje, które mogą zainspirować innych do
własnych pomysłów. Propozycje te stanowią ilustrację naszego podejścia metodycznego.
W metodzie psychostymulacyjnej rozróżniamy dwa etapy pracy nad mową. Pierwszy
nazywamy etapem podstawowym. Jest to praca nad rozwojem mowy biernej dziecka. Drugi
etap nazywamy kreacyjnym, pracując w nim nad mową czynną.
Uznajemy, że etap kreacyjny rozpoczyna się od dwu wy razowych zdań i trwa przez resz
tę życia człowieka, wyrażając się coraz bardziej złożonymi konstrukcjami słownymi i coraz
bogatszym zakresem informacji, kodowanych w języku.
Opis pomocy, stosowanych w naszej metodzie, odnosimy w każdym przypadku do
odpowiedniego etapu pracy, zaznaczając to w tekście.
Praca nad mową dotyczy jednocześnie percepcji, myślenia oraz motoryki dziecka. My
ślenie opiera się na porządkowaniu wzorców percepcyjno-motorycznych. Jest to podstawo
wy i konieczny warunek rozwoju myślenia. Mowa spełnia m.in. także i tę, porządkującą
funkcję. Nazywanie przedmiotów i zjawisk umożliwia ich porządkowanie, tworzenie zbio
rów a później kategorii.
Dobre wykorzystanie pomocy do pracy logopedycznej oznacza podkreślenie tych cech
pomocy, które stanowią podstawę ogólnych pojęć. Każda z pomocy, które prezentujemy
ma takie cechy. Dokonamy teraz ich przeglądu pod tym kątem.
I. Kolorowe walce (cylindry)
Jest to zbiór drewnianych walców o jednakowej średnicy, uporządkowany pod wzglę
dem koloru i wielkości. Występują w nim 4 podstawowe kolory i pięć różnych wielkości.
Etap podstawowy
Cek
Rozwój mowy
bierne)
Rozumienie relatywności pojęć "mały, średni, duży" oraz rozróżnianie czterech podsta
wowych barw: czerwonej, zielone), niebieskiej i żółtej.
230
MAŁGORZATA MŁYNARSKA TOMASZ SMEREKA
.Scenariusz zabawy tematycznej nr 1
Bawimy się w wycieczkę turystyczną. Deseczka z włożonymi w nią walcami udaje auto
bus. Jadą cztery rodziny: państwo Czerwoni, Zieloni, Żółci i Niebiescy. Duży klocek to tata,
mniejszy - mama, trzy pozostałe to dzieci w różnym wieku.
Rozwijamy akcję zabawy w ten sposób, by "turyści" kilkakrotnie opuszczali autobus na
postojach. Na kolejnych postojach mogą następować różne przetasowania, które komentu
jemy szczegółowo, np. "Największe (najstarsze) dziecko z rodziny Niebieskich siadło teraz
na miejscu średniego. Gdzie ma usiąść najmniejsze dziecko?"
Relacje wielkości są poruszane także w dialogach między "członkami rodzin". Spory i
dyskusje podczas wycieczki powinny dotyczyć stale (pośrednio lub bezpośrednio) barw
klocków i ich wielkości w związku z zajmowanymi miejscami, np. "małe dziecko" z rodziny
żółtych może przez pomyłkę siąść między członkami rodziny Zielonych. Jest to okazja, by
dziecko, z którym pracujemy wskazało właściwe miejsce dla każdego walca, kierując się
jego kolorem i wielkością.
Rolę kierowcy autobusu odgrywa terapeuta i może on ustalać kolejność wsiadania i
wysiadania z pojazdu, np. "Pierwsza wsiada rodzina Zielonych" lub "Najpierw wsiadają małe
dzieci". Błędy popełniane przez dziecko, reagujące na te instrukcje, traktowane są przez
terapeutę jako błędy animowanych postaci, co wiąże się z odpowiednimi reakcjami słowny
mi, np. "Mały niebieski chłopczyku, gdzie usiadłeś? Zająłeś miejsce swojego taty!"
Cek Trening w wypowiadania pojedynczych słów i wyrazów dźwiękonaśladowczych
Scenariusz zabawy tematycznej nr 2
Analogiczna zabawa w autobus jak w scenariuszu nr 1.
Terapeuta skupia się w tym wypadku na wypowiadaniu przez dziecko słów oraz onoma
topei, które mają związek z akcją zabawy.
Przykładowe słowa: "Jedziemy!" "Jechać!" "Stać!" "Wsiadać!" "Wysiadać!" "Uwaga!" "Cze
kamy" (na zielone światło) "Szybko!"
Słowa powinny być wypowiadane z dużą ekspresją emocjonalną, adekwatną do dyna
micznej akcji zabawy. Wskazane jest, by wypowiadane słowa były raczej równoważnikami
zdań niż rodzajem etykietek pojedynczych obiektów. Taka sytuacja daje dziecku poczucie
większych kompetencji językowych i pełniejszego uczestnictwa w zabawie. Z tego samego
powodu pożądane są rozmaite komendy słowne, wypowiadane przez dziecko, które może
grać rolę kierowcy. Terapeuta jest wówczas jego suflerem i animatorem kolorowych wal
ców.
Przykład: Terapeuta bierze jeden z walców i odgrywa scenkę oddalenia się "dziecka" od
autobusu. Jednocześnie mówi do dziecka: "Panie kierowco, dziecko idzie samo do lasu.
Trzeba je zawołać, bo się zgubi". Potem terapeuta dodaje szeptem: Wołaj "Stój!"
Jeśli ćwiczymy z dzieckiem wypowiadanie pojedynczych słów, powinny to być wypo
wiedzi dialogowe.
Przykład: Prowadzimy jeden z walców po stole (lub podłodze) imitując utykanie. Pytamy
"Co cię boli, dziecko?" i podsuwamy dziecku odpowiedź (szeptem) "noga", zachęcając do
powtórzenia tego słowa głośno.
Onomatopeje, które można ćwiczyć w tej zabawie:
a)odgłos zatrzaskiwanych drzwi autobusu - "bach!"
b)głos silnika "źźżźźź*...."
c)syk powietrza uchodzącego z pękniętej opony "ssssss...." (albo syk poruszanych pneu
matycznie drzwi)
d)głos klaksonu "piii piiii...."
WYKORZYSTANIE
DREWNIANYCH ZABAWEK
231
e)pompowanie opony "ff... ff... ff... ff..." (wydmuchiwanie powietrza przez szczelinę
wargowo-zębową krótkimi porcjami).
Etap kreacyjny
Cel: Trening w wypowiadania zdań dwu wy razowych
Scenariusz zahawy tematycznej nr 2
Zabawa w wycieczkę turystyczną wzbogaca się o krótkie wypowiedzi dziecka, związane
z treścią zabawy i kreowanymi rolami.
Przykłady zdań:
—Jedziemy dalej.
— Mały, siadaj!
— Chodź tutaj!
— Duży poszedł.
— Autobus czeka. itp.
Zdania oznajmujące powinny pojawiać się raczej jako odpowiedzi na pytania, niż w
izolacji, dlatego preferujemy dialog miedzy postaciami z zabawy.
Przykłady zdań pytających:
— Gdzie siedzisz?
— Gdzie mama?
— Czemu płaczesz?
— Czemu stoimy?
— Chcesz jeść?
Zdania rozkazujące mogą być rozwiniętymi tj. dwuwyrazowymi komendami, o których
była mowa w scenariuszu nr 2.
W zależności od kompetencji językowych dziecka uczestniczącego w zabawie, podsu
wamy mu wypowiedzi o odpowiednim stopniu złożoności, bądź tylko inspirujemy do sa
modzielnego wypowiadania się.
Scenariusz należy traktować jako propozycje pracy dla różnych dzieci o rozmaitym po
ziomie kompetencji językowych. Nie jest wskazane, by tę sama zabawę, nawet w coraz
bardziej rozwiniętej wersji, stosować w toku jednej terapii. Dla jednego dziecka lepsze będą
różne pomysły zabaw z jedną pomocą. Chodzi o to, by każda pomoc wywoływała u dziecka
rozmaite skojarzenia.
Inne propozycje tematów zabaw realizowanych z kolorowymi walcami:
1. Magazyn z beczkami farb w 4 kolorach.
Najmniejsza beczka starcza na wymalowanie jednego pokoju, największa - 5 pokojów,
pozostałe odpowiednio na 2, 3 i 4 pokoje.
Sytuacje:
— realizowanie zamówień,
— porządkowanie magazynu,
— planowanie malowania itd.
2. Walce zamieszczone we wgłębieniach deski, w regularnym porządku, mogą odgry
wać rolę amfiteatru.
Wykorzystujemy topografię amfiteatru. Wprowadzone do zabawy figurki np. plastikowe
ludziki grają role postaci zajmujących różne miejsca na amfiteatrze. Podejmują decyzje w
rodzaju następujących:
"Siądę sobie na najwyższym czerwonym krześle".
"Teraz pójdę do trzeciego rzędu na niebieskie krzesło".
Możemy manipulować walcami przebudowując amfiteatr w ten sposób, że najwyższy
232
MAŁGORZATA MŁYNARSKA TOMASZ SMEREKA
rząd umieszczamy tam, gdzie był najniższy czyli odwracając kolejność walców. Dziecko
powinno zauważyć, że ten sam efekt można osiągnąć przez obrót deseczki.
Dobrze jest, jeśli zabawy tematyczne podkreślają istotne cechy stosowanej pomocy tera
peutycznej. W tym wypadku istotnymi cechami są: barwa, wielkość i relacje między wielko
ściami elementów o jednakowym kształcie.
n. Figury geometryczne w 4 kolorach (koło, prostokąt, kwadrat,
trójkąt), umieszczone na kołkach przymocowanych do deski
Etap podstawowy
Scenariusz nr
1
Temat zabawy: Przyjęcie urodzinowe u misia.
Cel:
Nauczenie i utrwalenie u dziecka prawidłowych skojarzeń słowno-obra-
zowych, służących rozróżnieniu poszczególnych figur geometrycznych
Wykorzystujemy dodatkowe zabawki: misia, lalkę, pajaca i pieska. Figury geometryczne
imitują ciasteczka. Ze względu na barwy figur ustalamy różne smaki "ciasteczek" np. żółte
mają smak cytrynowy, czerwone - malinowy, zielone - agrestowy (albo kiwi), niebieskie -
jagodowy. Możemy założyć, że każdy z gości (i gospodarz przyjęcia) ma swój ulubiony
kształt ciasteczek, akceptując wszystkie ich smaki.
Tworzymy sytuacje, w których ciasteczka są pomieszane i trzeba je porozdzielać, zgod
nie z ustalonymi gustami. Używamy przy tym słownych określeń: ciasteczka - trójkąty,
ciasteczka - prostokąty ltd.
W miarę osłuchania się dziecka z tymi określeniami zaczynami wprowadzać równolegle
określenia przymiotnikowe "trójkątne ciasteczka" (kwadratowe, prostokątne i okrągłe).
Przyporządkowanie poszczególnych kształtów określonym postaciom w zabawie stano
wi dodatkowe wsparcie dla różnicowania kształtów i zapamiętywania nazw figur.
Scenariusz nr 2
Cel:
Nauczenie i utrwalenie pojedynczych słów oraz ćwiczenia artykulacyj ne z
zastosowaniem onomatopei
Każda z czterech
figur geometrycznych posiada inną ilość
otworów: koło - jeden, pro
stokąt - dwa, trójkąt - trzy, kwadrat - cztery. Można to wykorzystać w zabawie. Dziecko
może odgrywać rolę sprzedawcy ciastek. Cena każdego ciastka może odpowiadać
ilości
otworów w figurze tj. ciastko okrągłe - 1 grosz itd.
Terapeuta wchodzi w rolę kupującego. Zadaje pytania dziecku, np.:
— Ile kosztuje kwadratowe ciastko? (Słowo "cztery" lub o zbliżonym brzmieniu traktuje
my jak wystarczającą odpowiedź).
— Czy są ciastka malinowe trójkątne? (Odpowiedzi: "tak" i "są" uznajemy za wystarcza
jące.
Zabawa w pieczenie lub smażenie ciastek daje okazję do wypowiadania wyrazów dżwię-
konaśladowczych (trening partykulacyjny).
Przykłady:
a) mniam, mniam - w sytuacji próbowania ich smaku;
b) naśladowanie skwierczenia tłuszczu podczas smażenia ciastek (dźwięki przedniojęzy-
kowe — dziąsło we i wargowe);
c) szu — szu — przy podrzucaniu węgla do pieca, w którym pieczemy ciastka;
d) pss - zapalenie zapałki przy podpalaniu drewna w piecu.
Aspekt treningu manipulacyjnego, najistotniejszy dla tej pomocy terapeutycznej, powi
nien być realizowany "przy okazji" zabawy tematycznej. Pozwoli to dziecku na działanie z