ZARYS HISTORII WYCHOWANIA
ŚREDNIOWIECZE
1. Wprowadzenie
Średniowiecze – tysiącletni okres pomiędzy upadkiem Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego (476) a wielkimi przemianami w Europie Zachodniej w XV wieku. Średniowiecze można podzielić na cztery podokresy
a) Wieki VI-VIII – w czasie panowania ustroju feudalnego – rozpad form antycznych edukacji, tzw. Wieki ciemne. Procesy te przebiegały na obszarze dawnego Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego.
b) Wieki IX-XI – w okresie stabilizacji struktury stanowej – dostosowanie form wychowania do tej struktury, uformowanie się systemu oświaty kościelnej niemal w całej Europie.
c) Wieki XI-XIII – w czasie rozkwitu średniowiecza – stabilizacja systemu szkolnego i stanowych form wychowania, powstawanie uniwersytetów, rozwój scholastyki
d) Wieki XIV- XV – w okresie schyłku średniowiecza – rozwój szkolnictwa, uniwersytetów i wzrost świeckich potrzeb, rozsadzający średniowieczny porządek edukacyjny.
Proces przemian feudalnych w Europie środkowej, północnej i wschodniej związany był z rozpadem ustroju rodowego. Postępował wraz z rozszerzaniem się i umacnianiem chrześcijaństwa oraz w miarę stabilizacji politycznej na kontynencie po wędrówkach ludów.
W średniowieczu utrwalił się podział Europy na Wschodnią i Zachodnią. Wyniknął z zasięgu wpływów Kościoła Zachodniego (Rzym) i Wschodniego (Bizancjum).
1.1. Przechodzenie od szkoły antycznej do chrześcijańskiej
Tradycja wychowania i kultury grecko-rzymskiej w Cesarstwie Wschodnio-Rzymskim trwała i ulegała naturalnej ewolucji aż do jego ostatecznego upadku. Na obszarze Cesarstwa Zachodniego po opanowaniu przez barbarzyńców, nastąpił rozkład życia państwowego, upadek mecenatu państwa nad szkodnictwem i zanik kultury antycznej. Plemiona barbarzyńskie wychowały swoją młodzież przez wprowadzanie jej w tradycje rodowe i plemienne. Władcy z plemion barbarzyńskich, które opanowały Rzym, korzystali jednak dla swych potrzeb z kadr kształconych w tych szkołach, które nie upadły wraz z Cesarstwem i które zachowały resztki rzymskich tradycji antycznych, zanim ostatecznie zamarły.
Przez pewien czas szkoły antyczne współistniały z zakładanymi przez chrześcijan. Używane w nich podręczniki były wykorzystywane także w nauczaniu prowadzonym przez ośrodki kościelne.
Stosunkowo długo przetrwały szkoły rzymskie w Północnej Afryce, gdzie pod koniec Cearstwa rozwinął się silny ośrodek kulturalny – w Kartaginie.
Na obrzeżach dawnego Imperium tradycje pogańskiej kultury i ośrodki studiów przetrwały w klasztorach mnichów irlandzkich.
Nowe ośrodki ogłady umysłowej zaczęły powstawać na kontynencie w okresie stabilizowania się układu politycznego na dworach władców świeckich oraz dla podniesienia prestiżu władzy.
1.2 Pierwsze szkoły chrześcijańskie
Pierwsze chrześcijańskie wspólnoty zakonne, wyrastające z potrzeby kontemplacji jako wyrazu odwrócenia się do doczesności rozwijały się na wschodnich terytoriach Cesarstwa od IV wieku n.e.. Prowadzono w nich nauczanie czytania w zakresie elementarnym, gdyż doskonalenie się w cnotach chrześcijańskich i czytanie Pisma Św. Wymagało pewnej kultury umysłowej. Podobnie było w klasztorach w Cesarstwie Zachodnim od V w. Ponadto klasztory jako ośrodki gromadzenia i kopiowania literatury starożytnej wytworzyły rodzaj wewnętrznych szkół dla uczenia i wyprawiania braci zakonnej w piśmie i czytaniu. W niektórych klasztorach regularna praca umysłowa stała się obowiązkiem. Benedykt z Nursji, założyciel klasztoru benedyktynów na Monte Cassino (529) nakazał braciom oprócz 7h pracy fizycznej 2h pracy umysłowej dziennie.
Na przełomie VI i VII w. Grzegorz I założył w Rzymie szkołę śpiewu, w której oprócz śpiewu nauczano religii, początków czytania i pisania po łacinie.
1.3. Wczesnośredniowieczne kompendia wiedzy antycznej
Kompendia były zalążkiem encyklopedii, łączyły nauczanie chrześcijańskie z elementami wiedzy pogańskiej. Do najsłynniejszych należą dzieła Boecjusza, Kasjodora i Izydora z Sewilli. Weszły one do kanonu tekstów szkolnych dla bardziej zaawansowanych uczniów. Boecjusz opracował łacińskie podręczniki logiki, arytmetyki, geometrii i muzyki. Kasjodor napisał łaciński traktat „O kształceniu w naukach boskich i świeckich”, w których zawarł komentarze do Biblii i program kształcenia w sztukach wyzwolonych, uzupełniony nauką wyznania wiary i śpiewu psalmów. Najobszerniejszym z tych kompendiów było dzieło Izydora z Sewilli, przedstawiające usystematyzowaną wiedzę z różnych dziedzin życia.
2. Średniowieczny porządek edukacyjny
2.1. Państwo a szkoła przed X wiekiem.
W VII i VIII w. w Europie Zachodniej i Środkowej umocnił się Kościół, a w jego strukturze ustaliły się parafie. W VIII wieku powstało tu państwo Franków, którego władcy mieli ambicje odtworzenia świeckiego Cesarstwa Rzymskiego. Za sprawą dynastii Karolingów umocniło się Państwo Kościelne ze stolicą w Rzymie, z kolei Karolingowie uzyskali od dworu papieskiego usankcjonowanie ambicji politycznych.
Przeciętne wykształcenie duchownych przestało wystarczać świeckiej administracji państwowej i aspiracjom kulturalnym monarchów. To spowodowało odrodzenie i rozwój świeckiego mecenatu nad oświatą. Zjawisko to zapoczątkował Karol Wielki, który przy pomocy mnichów irlandzkich (Alkwina i Teodulfa) na dworze w Akwizgranie założył na przełomie wieków szkołę pałacową dla dworzan i rodziny królewskiej, również kobiet. Podobne ośrodki powstawały także na innych dworach monarszych. Karol Wielki zmierzał do rozwoju oświaty dla duchowieństwa i dla świeckich. Zalecił udostępnienie szkół klasztornych świeckiej młodzieży męskiej i utrzymywanie szkół przy każdej parafii. Miał ambicje wprowadzenia swoistego obowiązku szkolnego.
2.2. Wychowanie stanowe
Dzieci i młodzież wychowywano przez wprowadzanie w obowiązki danego stanu; sposób określała tradycja. Każdy ze stanów feudalnych miał sobie właściwe cnoty i ideały, które wpajano młodzieży.
Od 7 roku życia chłopców w mieście oddawano na naukę do majstrów cechowych, gdzie żyjąc życiem ich rodzin osiągali kolejne szczeble wtajemniczenia zawodowego : ucznia, czeladnika, majstra. Chłopcy ze stanu rycerskiego na dworach feudalnych, pod okiem ochmistrzów bądź towarzysząc rycerzom, wprawiali się w ich rzemiosło rycerskie, osiągając kolejno szczeble : pazia, giermka, rycerza.
Wspólną dla wszystkich stanów podstawą wychowania moralnego była religia, nauczana przez duchowieństwo parafialne.
2.3. Utrwalenie monopolu kościelnego w szkolnictwie
Kościół już w IX-X wieku wydawał przepisy regulujące sprawy szkoły i nauczania, gdyż w średniowieczu szkoły prowadzone były przez duchownych dla duchownych. Nie były to instytucje przeznaczone do wychowywania dzieci. Rozwój szkolnictwa w XI-XII wieku spowodował, że sobory laterańskie nałożyły na diecezje obowiązek zapewnienia podstaw materialnych dla szkół i nauczycieli, powoływania duchownego urzędnika – scholastyka, który decydował o m.in. o udzielaniu licencji uprawniających do nauczania. W ten sposób Kościół podporządkował sobie szkolnictwo i nauczycieli w całej chrześcijańskiej Europie.
Ideałem wychowawczym był duchowny, który nie poddawał się pokusom i potrzebom doczesności, skromny i pokorny, uległy, cierpliwy, umartwiający się. Atmosfera szkolna była surowa, panowała dyscyplina, stosowano kary cielesne. Nauczanie było pamięciowe i rozwijało pamięć.
We wszystkich szkołach średniowiecznych nauczano religii, śpiewu kościelnego, łaciny, wdrażano do praktyk religijnych. Bardziej zaawansowany program obejmował dostosowany do ówczesnych potrzeb Kościoła zakres 7 sztuk wyzwolonych, realizowany w dwóch cyklach
a) Trivium – gramatyka, retoryka, dialektyka
b) Quadrivium – arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka.
3. Pękanie ram szkolnictwa kościelnego
3.1. Scholastyka
Rozwój miast i wzrost demograficzny w okresie XI-XIV w. wzmogły zainteresowanie szkolną edukacją wśród ludzi świeckich, których potrzebom nie wystarczała szkoła kształcąca duchownych. Rosła liczba szkół i osób wykształconych. Uformowała się grupa inteligencji średniowiecznej – myślicieli, których wiedza i horyzonty intelektualne wykraczały poza wąsko pojęte 7 sztuk wyzwolonych, zainteresowanych filozofią, a to prowadziło do stawiania pytań o stosunek między wiarą a ustaleniami rozumu.
Wchodzenie ludzi świeckich w krąg zagadnień uznanych za domenę Kościoła wiodło przez pracę nauczycielską. Do najbardziej romantycznych przykładów w dziejach konfliktu ról uczonego i duchownego należy życie i twórczość Piotra Abelarda, sławnego paryskiego uczonego i wielkiego nauczyciela. Uważał i głosił, że rozum, posługując się dialektyka, powinien dostarczać dowodów uzasadniających twierdzenia teologiczne.
3.2. Św. Tomasz z Akwinu
Twierdził, że zarówno filozofia jak i wiara objawiona pochodzą od Boga, więc nie może być między nimi zasadniczej sprzeczności. Zadaniem rozumu i filozofii jest uzasadnianie wiary, nie dające się objaśnić rozumowo prawdy objawione należy po prostu przyjąć. Wiara zawsze powinna kontrolować rozum.
Działalność naukowa i dydaktyczna Tomasza z Akwinu otwarła nową fazę stosunków pomiędzy wiedzą świecką a teologią, co ułatwiło rozwój badań naukowych i kształcenie dla celów świeckich.
3.3. Powstanie uniwersytetów
Na XII-XIV w. przypada uformowanie się uniwersytetów. Powstawały w różny sposób
Ø Wyłaniały się w ośrodkach szkolnych, gdzie toczyły się dyskusje filozoficzne i teologiczne
Ø Tworzyły się w wyniku grupowania się młodzieży wokół wybitnych znawców prawa i medycyny
Ø Zakładane były w wyniku fundacji władców świeckich i duchownych
Ø Rozwijały się z zewnętrznych szkół zakonnych, na ogół zamkniętych dla osób spoza zakonu.
Uniwersytety były cenione jako instytucje prestiżowe przez władców, miasta i władze papieskie. Przyjmuje się, że uniwersytety średniowieczne były zorganizowane według wzorów. Jeden z nich był rodzajem organizacji studentów, gromadzących się wokół wybitnych znawców prawa lub medycyny. Studenci wybierali spośród siebie rektora, zatrudniali profesorów, w pewnym sensie decydowali o programie studiów. Były to uniwersytety „zawodowe” – w Bolonii lub Monpellier. Drugim typem była organizacja profesorów – powstawał w silnych ośrodkach szkolnych, skupiających liczne grono mistrzów i nauczycieli.
Struktura pełnego uniwersytetu była dwupoziomowa i czterofakultetowa. Na poziomie niższym odbywało się kształcenie przygotowawcze, ogólne w zakresie 7 sztuk wyzwolonych i filozofii. Na poziomie wyższym studia profesjonalne w zakresie prawa kościelnego i świeckiego, medycznego i teologii. Najbardziej popularnym i ludnym wydziałem był jak zwykle wydział sztuk, najbardziej znaczącym – wydział teologiczny. Językiem uniwersytetów była łacina, a podstawą filozoficzną tomizm.
Uczelnie rozwijały się szybko, do połowy XV wieku rozprzestrzeniły się po całej Europie. W 1500r. czynnych było już 79. Powstawały w wyniku rozwoju intelektualnego, same też przyczyniały się do rozwoju jednolitości kultury umysłowej Europy. Podniosły poziom umysłowy duchowieństwa, prawników, lekarzy a także poziom nauczania w szkołach parafialnych i katedralnych, gdyż nauczyciele w tych szkołach na ogół byli absolwentami wydziału sztuk.
4. Chrześcijaństwo i wejście Polski w krąg kultury zachodniej.
4.1. Wprowadzenie
Dla wzmocnienia pozycji politycznej, zewnętrznej i wewnętrznej, władca państwa – Mieszko I zdecydował się przyjąć chrzest w obrządku zachodnim (966). Jego syn – Bolesław Chrobry został ukoronowany w 1025r. Przyjęcie chrześcijaństwa wprowadziło cały kraj w krąg zachodniej kultury europejskiej, z jej antycznymi korzeniami, tysiącletnim dorobkiem i z uformowanym systemem szkół kościelnych.
4.2. Rozwój szkół i alfabetyzacji w pierwszych wiekach państwa polskiego
Dane o powstawaniu szkół przed XII w. są niepewne. Pod koniec tego wieku istniało zapewne 7 szkół katedralnych (Kołobrzeg, Wrocław, Kraków, Poznań, Gniezno, Włocławek, Płock), kilka kolegiackich i być może jakieś szkoły parafialne lub zakonne. W końcu XIII wieku działało już 13 szkół katedralnych, 14 kolegiackich oraz nieustalona ilość szkół zakonnych i parafialnych. Na przełomie XIV i XV w. były łącznie 253 szkoły. W końcu XV było w Polsce ponad 640 szkół.
4.3. Uniwersytet Krakowski
W drugiej połowie XIV wieku w wyniku potrzeb administracji państwowej powstał jako fundacja królewska Uniwersytet Krakowski. Kazimierz Wielki utworzył uczelnię trój fakultetową – akademię zorganizowaną na wzór boloński (uniwersytet studencki, z silnym wydziałem prawa). Po jego śmierci podupadła i została odnowiona przez Władysława Jagiełłę w 1400 r. według wzoru paryskiego, już jako uczelnia pełna, czterofakultetowa z dużym wydziałem atrium czyli filozoficznym oraz silną teologią.
Od XII do XIV wieku Polska zbudowała pełną strukturę szkolnictwa, analogiczną do zachodniej – od szkół parafialnych do uniwersytetu. Uformowały się bardzo ciekawe ośrodki kultury stanowej i politycznej na dworach, które promieniowały za granicę.
5. Rodzina, szkoła i społeczność lokalna jako środowisko wychowawcze w średniowieczu i w czasach nowożytnych.
Rodzina i jej funkcje ulegały przemianom w tysiącleciu pomiędzy upadkiem Imperium Rzymskiego a okresem nowożytnym. W państwie Franków początkowo dosyć silna była pozycja kobiety w rodzinie. Świadczy o tym chociażby fakt, że żona mogła samodzielnie zarządzać swym majątkiem. Dzieciństwo było niezmiernie krótkie, a wychowanie polegało na wrastaniu w otoczenie, swoistym „terminowaniu” we wspólnocie, do której włączano dziecko właściwie od razu po wyjściu z pieluch. Cały ten proces nie wiązał się ze szkołą. Przeznaczeniem szkół było nie wychowywanie dzieci – ale formowanie przyszłych duchownych świeckich i zakonnych. Od XVI wieku miejscem edukacji stawała się szkoła. Wzrost potrzeby i znaczenia edukacji szkolnej dla dzieci świeckich wydłużył w odczuciu społecznym czas dzieciństwa – właśnie o okres spędzany w szkole. Opuszczanie przez dzieci domu rodzinnego w związku z wyjazdem do szkoły ma w czasach nowożytnych inny charakter, niż w średniowieczu – wyjeżdżają dla zdobycia edukacji, a nie w celu „terminowania”. Ponadto rodzina chciała mieć dzieci blisko przy sobie, a to sprzyjało powstawaniu gęstej sieci szkół. Gromadzenie się w większych grupach dzieci i młodzieży, np. w kolegiach sprzyjało zrozumieniu odrębności wiekowych dzieciństwa i młodości, potrzeby ich odrębnego traktowania i nadzorowania, chociażby ze względów moralnych. Sprzyjało to rozwojowi myśli o edukacji i refleksji pedagogicznej. Popularność szkół rosła powoli i nierównomiernie – najpierw objęła warstwy średniozamożne i dotyczyła tylko chłopców. Szkoły dla dziewcząt na większą skalę rozwijać się zaczną dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku.
EDUKACJA W EUROPIE CZASÓW NOWOŻYTNYCH : XIV-XVIII W.
1. Renesans i humanizm.
1.1. Wprowadzenie
W XIII i w XIV w. Europa zaczęła dojrzewać do zmiany systemu szkolnictwa i edukacji. Wiązało się to z upowszechnianiem się nowej koncepcji człowieka i świata, z przemianami ekonomicznymi i politycznymi, z coraz szerszym dostępem do oryginalnej literatury starożytnej.
Prądy renesansowe przesuwały się z wolna z południa Europy (Włochy XIII – XV w.) ku Europie Środkowej i Północnej (XIV – XVI w.) i ku Polsce (XV – do połowy XVII w.). W XVI wieku renesans obejmuje już także Europę Wschodnią. Apogeum renesansu przypada na piętnaste i szesnaste stulecie. Z odkryciem kultury i nauki starożytnej zbiegły się wtedy wynalazek druku w XV wieku i wielkie odkrycia geograficzne.
W dziedzinie literatury szczytowym rezultatem renesansu jest humanizm. W pedagogice przyniósł on znamienny przełom, zwrot, którego skutkiem jest dzisiejsza pedagogika i szkoła. Jego istotą jest przestawienie punktu odniesienia dla praktyki edukacyjnej z sacrum na humanum, z potrzeb religijnych stanu duchownego i dostosowanych do tego urządzeń szkolnych na potrzeby ludzi świeckich.
1.2. Nowe funkcje wiedzy i wykształcenia.
Najistotniejszą przyczyną przekształceń w obrębie szkolnictwa były zmiany wewnątrz feudalnych struktur społecznych, pociągające za sobą zmianę obyczaju i konieczność zdobywania przez ludzi świeckich określonego zasobu wiedzy książkowej.
Wykształcenie stało się niezbędne do funkcjonowania w życiu państwowym dla różnych warstw szlachty, arystokracji, bogatego mieszczaństwa.
Zmiana jakościowa na dworze wymagała od dworzan ogłady literackiej i solidnej wiedzy politycznej, prawnej, historycznej. Bogacące się mieszczaństwo potrzebowało wykształcenia nie tylko z powodów zawodowych i ekonomicznych, ale także dla zdobywania wpływów politycznych i prestiżu społecznego.
Sukces jednostek i pomyślność społeczeństw zaczęto kojarzyć z odpowiednim wychowaniem i wykształceniem. Krytycyzm w stosunku do edukacji i szkoły średniowiecznej sprzyjał poszukiwaniom nowych rozwiązań, zarówno w teorii jak i praktyce.
Równolegle do rozpadu średniowiecznego systemu szkolnego rosła znajomość oryginalnych pism starożytnych dotyczących wychowania. Rozbudzało to nowoczesną myśl europejską, skłaniało do organizowania szkół zupełnie innych niż dotychczasowe. Ponieważ średniowieczny system szkolny nie mógł sprostać nowym potrzebom świeckim i duchownym, w okresie XIV – XVI wieku z dotychczasowego ponadstanowego szkolnictwa łacińskiego, zorientowanego na potrzeby „zawodowe” stanu duchownego, a nie na kształcenie i wychowywanie dzieci, zaczynają się wyłaniać stopniowo odrębne typy i poziomy szkół : dla dzieci świeckich stanów, dla mieszczaństwa i dla dzieci ludu wiejskiego, dla kleru parafialnego.
1.3. Doświadczenia włoskie i niderlandzkie.
Rozwój renesansowej pedagogiki i edukacji w Europie zapoczątkowały próby i doświadczenia praktyczne dwóch środowisk – wielkich włoskich dworów książęcych i zamożnych miast niderlandzkich. W Italii, na dworach Estów w Ferrarze i Gonzagów w Mantui, pedagodzy zorganizowali elitarne szkoły świeckie. Celem był harmonijny rozwój uczniów, w atmosferze życzliwości i zaufania pomiędzy uczniem i nauczycielem, z wykluczeniem kary cielesnej.
Program szkoły stanowiły klasyczne 7 sztuk wyzwolonych, wzbogacone o filozofię, język grecki, wiedzę o starożytności, etykę i estetykę.
Na terenie Italii rodzi się nowożytna literatura pedagogiczna zapoczątkowana traktatem Piotra Pawła Vergerio „O szlachetnych obyczajach i studiach wyzwolonych” [1402]. Stał się on wzorem lub podstawą do wielu tłumaczeń, podobnie jak traktat Eneasza Piccolimini, późniejszego papieża Piusa II „O wychowaniu dzieci”. Traktaty te dotyczyły przede wszystkim wychowania arystokraty lub patrycjusza miejskiego, światłego, zdrowego, kulturalnego itd.
W miastach niderlandzkich od XIV wieku władze miejskie podjęły trud tworzenia szkół o różnym poziomie i adresie społecznym. Wyodrębnione zostały dwa poziomy szkolne – elementarny, dla ludu, dla niższych warstw ludności miejskiej – obejmujący nauczanie czytania, pisana w języku ojczystym, arytmetyki, księgowości a nawet czasami języka francuskiego; oraz średni – dla szlachty – realizujący łaciński program 7 sztuk wyzwolonych,
2. Humanistyczna myśl o edukacji.
2.1. Europa intelektualna
Uczeni i intelektualiści europejscy w XVI wieku stworzyli międzynarodowe środowisko ludzi znających się i kontaktujących wzajemnie, przekazujących sobie idee i wymieniających dzieła. Odgrywali poważną rolę opiniotwórczą. Ceniły ich i liczyły się z ich opinią dwory monarsze i arystokratyczne, świeckie i duchowne. Propagowali wykształcenie i humanistyczną kulturę umysłową, ogładę i dobre obyczaje, zdrowy rozsądek. Poglądy humanistów na człowieka i jego wychowanie weszły do tradycji europejskiej myśli pedagogicznej. Największy wpływ na rozwój europejskich ideałów wychowawczych swoich czasów mieli Tomasz More, Erazm z Rotterdamu i Jan Ludwik Vives.
2.2. Tomasz More (1478-1535) i jego utopia: edukacja dzieci i młodzieży jako warunek idealnego państwa.
Wizje utopijnej edukacji należy potraktować jako krytykę dotychczasowego systemu : form i metod wychowania, społecznej dostępności szkoły, programów, koncepcji wychowawczych. W utopiach nowożytnych, jak w myśli platońskiej, organizowanie i nadzór edukacji należało do państwa. Istotnym elementem utopii były informacje o metodach kształcenia i wychowania młodzieży – przyszłych obywateli.
W książce Morusa państwo zapewniało młodzieży harmonijny wszechstronny rozwój, a dorosłym – oświatę pozaszkolną. Literatura utopijna dodawała odwagi myślicielom i pedagogom, zachęcała do poszukiwania w teorii i praktyce takich form kształcenia i wychowania, które mogłyby zadość uczynić nowym potrzebom.
2.3. „Książę humanistów” – Erazm z Rotterdamu (1469-1536) : szerzenie kultury humanistycznej w kształceniu i w stosunku do dzieci.
Postulował oparcie życia i zasad moralnych na wskazaniach literatury klasycznej i Pisma Świętego. Starał się zbliżyć kulturę południa i północ Europy, gdyż jego marzeniem było „stworzenie w Europie jednolitej kultury, wspólnej dla wszystkich narodów, a opartej tylko na dorobku starożytnych”.
Nie pisał uczonych traktatów dla specjalistów, lecz rozprawy i podręczniki dla poszukujących rozumnego komentarza do rzeczywistości czytelników. Drwił z przesądów i gruboskórności u świeckich i duchowieństwa, był szczerym zwolennikiem kształcenia kobiet.
Pisał książki które zawierały ogólne uwagi o wychowaniu, za jego przyczyną poradniki te zdemokratyzowały się. Rozpowszechniały zasady kulturalnego zachowania się chłopców z jednej strony, a z drugiej – łagodne i rozumne obchodzenie się z dziećmi.
W „Zasadach dobrego wychowania” omawiał kwestię wyglądu zewnętrznego, kulturalnego zachowania się przy stole, właściwego odnoszenia się do innych – czyli obycia. Łączył sprawę ogłady towarzyskiej kultury zewnętrznej z kulturą umysłu.
Wielką wagę przywiązywał do wychowania domowego i odpowiedzialności rodziców za edukację potomstwa. Dziełem „O sposobie studiów […]” położył podwaliny pod humanistyczną szkołę średnią w Europie, opartą na studium języka łacińskiego i greckiego. W XVI jego traktaty były znane i niezmiernie popularne w Polsce, były przedmiotem wykładu na Uniwersytecie Krakowskim, wykorzystywane w szkołach.
2.4. Największy pedagog humanistyczny Europy – Jan Ludwik Vives (1492 – 1540) : renesans myśli o szkole.
J.L. Vives humanistyczną myśl o wychowaniu człowieka w ogóle związał konkretnie ze szkołą. W rozważaniu o edukacji i pracy szkolnej rozszerzył horyzonty humanistycznej myśli o edukacji wprowadzając wątek psychologiczny, odwołując się nie tylko do psychologii spekulatywnej, ale i do obserwacji. Swoje poglądy wyłożył najpełniej w dziełach „ O duszy i życiu” oraz „O podawaniu umiejętności”.
Sprawy wychowania ujmował zgodnie z ogólnymi tendencjami humanizmu, ale zwracał w sposób przemyślany uwagę na problemy psychologiczne związane z procesem nauczania i wychowania, na metody nauczania i praktyczna wartość kształcenia. Krytykował scholastykę i tradycyjne studia w imię odrodzenia kultury i języków klasycznych, pisał podręczniki, zajmował się zakresem kształcenia i programami nauczania.
Uważał, że celem nauczania powinno być moralne doskonalenie ludzkości, a więc nauczanie w szkole powinno mieć charakter zarazem kształcący i wychowujący.
Postulował, aby szkoły pod nadzorem urzędników państwowych sytuowane były w każdym mieście w miejscach zdrowych, w pobliżu domów rodzinnych uczniów tak, aby była możliwa współpraca szkoły z domem. Zalecał dbałość o rozwój fizyczny uczniów, higienę pracy umysłowej, wypoczynek na świeżym powietrzu, ograniczenie kar cielesnych. Uważał, że postępowanie z dziećmi, metody nauczania i wychowania należy dostosowywać do ich natury i możliwości, poznawanych dzięki obserwacji wychowanków.
Program kształcenia oprócz łaciny i greki powinien obejmować nauki rzeczowe, medycynę, filozofię, prawo i historię a także język ojczysty uczniów. Nauczanie powinno być prowadzone w sposób przemyślany, metodą indukcyjną, ponieważ do wiedzy dochodzi się przez poznanie zmysłowe i doświadczenie uogólnione przez umysł.
W pismach Vivesa...