ZAGADNIENIA NA EGZAMIN Z PRAWA WYZNANIOWEGO
1. WPROWADZENIE DO PRAWA WYZNANIOWEGO
Pojęcie prawa wyznaniowego
Zespół norm, który w Polsce jest nazywany „prawem wyznaniowym” w wielu innych językach określany jest jako „prawo kościelne” od łacińskiego ecclesia (kościół), co jest uzasadnione przez rolę, jaką na kontynencie europejskim odgrywa kościół katolicki. Polska nazwa jednak trafni zwraca uwagę na fakt, że chodzi o zespół norm dotyczących nie tylko kościołów, lecz także innych związków wyznaniowych. Prawa wyznaniowego nie można mylić z prawem wewnętrznym wspólnot religijnych.
Prawo wyznaniowe jest rozumiane w różnych państwach adekwatnie do tego, jak pojmuje się wolność religijną. Bywa postrzegana jako koncesjonowane przez państwo prawo obywatelskie, albo jako wolność płynąca z godności człowieka. Zależy to od założeń aksjologicznych, ideologicznych i filozoficznych. Np. w państwach Demokracji Ludowej – wykorzystywano normy prawa wyznaniowego do ograniczania działalności wspólnot religijnych. Natomiast we współczesnych państwach demokratycznych – zagwarantowanie wolności w sprawach religijnych i światopoglądowych.
Polskie prawo wyznaniowe – zespół norm prawnych, odnoszących się do wolności sumienia i religii jednostek oraz statusu wspólnot religijnych.
Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego
Unormowania wchodzą w zakres różnych gałęzi prawa. Prawo administracyjne – zrzeszanie się, kompetencje i struktura administracji wyznaniowej, zbiórki publiczne itp.; prawo cywilne – zawieranie małżeństwa; prawo karne – przestępstwa w art. 194-196; prawo podatkowe – opodatkowanie kościelnych osób prawnych. Prawo wyznaniowe zajmuje się tym przedmiotem, gdzie spotykają się normy różnego pochodzenia.
Kościoły, związki wyznaniowe, sekty
Związki wyznaniowe – wspólnoty religijne, założone w celu wyznawania i szerzenia wiary religijnej, posiadające własny ustrój, doktrynę i obrzędy kulturowe (art. 2 pkt 1 UoGWSiW)
Wśród nich wyróżnia się kościoły – opierają się zazwyczaj na doktrynie chrześcijańskiej. Zdarzają się jednak takie grupy religijne, w których nazwie znajduje się „kościół” a nie odwołują się do chrześcijaństwa (np. Polski Kościół Słowiański).
Prawo przewiduje inny reżim prawny dla związków wyznaniowych przez wpis do rejestru kościołów i innych zw. wyznaniowych, prowadzonego przez Ministra Administracji i Cyfryzacji. Szczególnym sposobem, które automatycznie wykreśla z rejestru – osobna ustawa.
Sekta (brak prawnego charakteru i definicji) – wspólnota o charakterze religijnym, mająca własny, indywidualny światopogląd, działająca w pewnych ramach organizacyjnych, izolującą się od reszty społeczeństwa oraz silne akcentującą rolę przywódcy – destrukcyjna, kryminogenna”
Unormowania państwowe a prawo wewnętrzne związków wyznaniowych
Teoria pozaprawnej natury – prawo może pochodzić jedynie od państwa. Prawo wewnętrzne kościoła nie jest prawem w ścisłym sensie, ma jedynie charakter norm moralnych
Teoria skuteczności prawnej – prawo wewnętrzne kościoła posiada moc obowiązującą co do wszystkich ludzi
Teoria natury statutowej – odmawia się osobowości publicznoprawnej związkowym wyznaniowym, uważając je za organizacje lub zrzeszenia prywatne, a ich prawo – za statuty tych zrzeszeń
Teoria recepcji – normy prawa wewnętrznego nie obowiązują automatycznie na forum państwowym. Mogą uzyskać w pewnym zakresie moc obowiązującą dzięki prawodawczej decyzji władz świeckich.
2. ZARYS HISTORII TOLERANCJI I WOLNOŚCI RELIGIJNEJ
Idea wolności religijnej była zasadniczo obca starożytności przedchrześcijańskiej, zwłaszcza w Cesarstwie Rzymskim, gdzie wymagano oddawania czci uznanym bogom rzymskim. Swoboda sprawowania kultu chrześcijańskiego została zagwarantowana w 313 roku przed edykt mediolański. Jednak religia zaczęła być wykorzystywana do celów politycznych, co skutkowało brakiem należytej wolności dla wyznawców innych religii.
Nietolerancja cechowała również średniowiecze. Tomasz z Akwinu uznawał wolność ludzi urodzonych i wychowanych w środowisku niechrześcijańskim. Głosił jednak, że tych, którzy świadomie odeszli od wiary katolickiej należy nawet siłą zmusić do powrotu.
Mimo, że kościół sprzeciwiał się wolności religijnej to na jego łonie zrodziły się poglądy tolerancyjne – idea miłości bliźniego – Marsyliusz z Padwy i Paweł Włodkowic.
Reformacja nie doprowadziła do zmiany postawy kościoła katolickiego. Nietolerancyjne były także kościoły zreformowane. Dalekie od idei wolności były także postanowienia pokoju augsburskiego (1555) zgodnie z którym każdy niemiecki książę miał decydować o wierze swoich poddanych.
Powstały po ruchach reformacyjnych pluralizm religijnych rodził postulaty wolności religii – duży wpływ Polski. Polska najwcześniej wprowadziła urzędowo zasady tolerancji religijnej -> Konfederacja Warszawska 1573 -> artykuły henrykowskie.
W XVII w. idee tolerancji i wolności religijnej zyskują zwolenników. Rola filozofów (J. Locke), którzy głosili idee prywatności poglądów religijnych.
Pod koniec XVIII wieku postulaty wolności znajdują się w Kostytucji USA (1787) i I poprawce do Konstytucji z 1789 r.
Wolność religijna odnajduje się także we francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela (1789) – polityka jednak nie miała wiele wspólnego z wolnością – krwawe prześladowania skierowane przeciwko katolikom. Fakty są jednak takie, że ta Deklaracja miała duży wpływ na kolejne regulacje.
Do założeń tych odwoływali się w swoim socjalizmie naukowym Marks i Engels tworząc swoją koncepcję wolności sumienia i wyznania – skupiała się raczej na głoszeniu poglądów ateistycznych oraz ograniczenie wpływów religii poprzez zamknięcie jej w obrębie obiektów sakralnych.
Doświadczenia wojen dowiodły, że ochrona człowieka (w tym wolności religijnej) powinna być zagwarantowana w umowach międzynarodowych. W 1945 powstało ONZ przed którym postawiono zadanie popierania i zachęcania do poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na wyznanie. Duży wpływ miało też stworzenie systemu stworzonego przez Radę Europy opartego na Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
Leon XII – należy dopuścić tolerancję innych kultów przez państwo dla uniknięcia mniejszego zła
Sobór Watykański II (1965) – oparł naukę o wolności religijnej na przyrodzonej godności człowieka. Upomniał się o zagwarantowanie tego prawa w ustawodawstwach poszczególnych państw.
*Ograniczenia wolności w sprawach religijnych funkcjonują np. w państwach kultury islamskiej
3. SYSTEMY RELACJI PAŃSTWO-KOŚCIÓŁ W UJĘCIU HISTORYCZNYM
Systemy powiązania
1) Monizm religijno-polityczny
Taki system panował we wszystkich przedchrześcijańskich państwach starożytnych basenu Morza Śródziemnego. Istota tego systemu polegała na tym, że władza polityczna i religijna skoncentrowana była w jednym podmiocie. Tym podmiotem najczęściej był monarcha, który jednocześnie sprawował funkcję najwyższego kapłana – nawet przypisywano mu atrybuty boskie. W państwach tych nie było znane pojęcie wolności religijnej. Pewien przełom nastąpił w Cesarstwie Rzymskim – pozostawiono pewien zakres wolności religijnej – ludy te mogły wyznawać bez przeszkód swoje wierzenia. Tym co miało spajać cesarstwa był kult cesarza. Poszczególne ludy i narody posiadały ograniczoną wolność religijną – w aspekcie wspólnotowym. W odniesieniu do religii monoteistycznych trudno mówić o jakiejkolwiek wolności. Wyznawcy tych religii, będąc obligowani do oddawania czci boskiej cesarzowi, zmuszani byli tym samym do zaprzeczania swojej wierze w jedynego Boga. Byli prześladowani. Do roku 313 nie było znane pojęcie wolności religijnej.
2) Cezaropapizm
Był to system zwierzchnictwa władzy świeckiej nad Kościołem w okresie Cesarstwa Rzymskiego.
Wersja bizantyjska – ukształtowała się po 313 roku, kiedy to edykt Konstantyna Wielkiego, który proklamował wolność religijną w aspekcie indywidualnym. Bezpośredni następca Konstantyna dokonują coraz ściślejszego powiązania imperium rzymskiego z religią chrześcijańską, a to prowadzi do większego uzależnienia Kościoła. W 380 Teodozjusz nadał religii chrześcijańskiej charakter religii oficjalnej. Osiągnął szczytową postać za czasów Justyniana, który interweniował w materię dogmatów wiary i groził surowymi sankcjami za przestępstwa apostazji i herezji. Doprowadzili do powstania kościoła państwowego.
Wersja frankońska – początkiem koronacja króla Franków Karola Wielkiego (800). Postawił sobie dwa cele: niesienie pomocy od wewnątrz i ochrona z zewnątrz. Cesarz uznawał się za obrońcę i wiernego sługę kościoła. W przeciwieństwie do cesarzy bizantyjskich nie ponizał papieża, respektował jego władzę prymacjalną, chociaż zawężał jej zakres do minimum.
Wersja germańska – w połowie X w. wiodącą rolę odgrywali książęta Saksonii. Podjęli politykę supremacji nad kościołem w jeszcze szerszym zakresie aniżeli cesarze frankońscy.
3) Papocezaryzm (XI-XIII)
Najwyższą zasadą, była idea jedności społecznej chrześcijańskiej, którą jednak utożsamiano w tym okresie nie z państwem, lecz z Kościołem. Osoba papieża i wszystkie rzeczy, które podlegają jego władzy, zostały wyjęte spod władzy świeckiej. Władza nie mogła ingerować w wewnętrzne sprawy Kościoła, lecz była obowiązana do użyczenia pomocy w postaci środków przymusu dla osiągnięcia celów kościelnych i zachowania jedności społecznej kościelnej. Prawo kanoniczne wyższe od innych ustaw świeckich.
4) Jurysdykcjonalizm
Powstał po rozpadzie wspólnoty religijno-politycznej w ramach Cesarstwa Rzymskiego oraz w wyniku reformacji. W swej istocie powraca do cezaropapizmu – różnica polega na innych uzasadnieniach doktrynalnych i przyczynach powstania. Pierwotnie ukształtował się w państwach protestanckich – konsekwencja reformacji. Kościoły odrzuciły prymat papieża i poddały się jurysdykcji świeckiej. Władza państwowa mogła ingerować nawet w dogmatykę religii. System ten zaistniał także z różnym natężeniem w pastwach katolickich – sprzyjała temu absolutystyczna forma rządów. Istotą tego było ograniczanie uprawnień papieskich względem kościołów lokalnych (francuski gallikanizm).
System rozdziału kościoła od państwa
1) Model francuski
Pierwszy dokument władz rewolucyjnych, jakim była Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, proklamował gwarancje wolności sumienia i religijnej. W myśl tych postanowień żadne obywatel francuski nie mógł być prześladowany z powodu przekonań religijnych i manifestowania ich na zewnątrz. Wyznanie obywatela nie mogło mieć wpływu na pozycję obywatela w państwie. Władze rewolucyjne nie podjęły faktycznej realizacji, a nawet doprowadziły do daleko większego uzależnienia kościoła, niż to miało miejsce w systemach powiązania. W ustawie, która nosiła nazwę „o rozdziale kościoła od państwa”, zabroniono duchownym występowania publicznie w stroju duchownym występowania publicznie w stroju duchownym, zakazano umieszczania symboli religijnych, zakazano sprawowania kultu poza miejscami do tego celu przeznaczonymi. Napoleon zniósł ten rozdział, ale politykę separatystyczną w duchu rewolucji podjęła Komuna Paryska (1871).
Ustawa 9.12.1905 r. – ustawa o rozdziale kościoła od państwa:
- wprowadzono zasadę wolności sumienia i wyznania rozumianą jako prywatyzację religii
- pozbawiono kościół osobowości prawnej
- przestano uznawać kościół jako legalną instytucję prawną.
Jedyną formą legalnej działalności kościoła stały się prywatne stowarzyszenia kultu. Złagodzenie polityki antykościelnej nastąpiły po wojnach. 1929 – zezwolono diecezjom na rozporządzenie dobrami materialnymi, 1942 – zdolność cywilnoprawna stowarzyszeń kultowych. Nadal rygorystycznie pojmowania jest zasada sekularyzacji państwowego - zakaz nauczania religii w szkołach państwowych.
2) Model sowiecki
Określenie modelu dokonano w dekrecie Komisarzy Ludowych z 23.01.1918 o oddzieleniu kościoła od państwa i szkoły od państwa. Zerwano wielowiekowy związek kościoła z państwem, całkowicie oddzielały szkołę od kościoła i likwidowały wszelkie przywileje nadane Kościołowi prawosławnemu. Konstytucja ZSRR gwarantowała ponadto wolność sumienia wszystkim obywatelom oraz równość prawa wszystkich. Jednak ZSRR było państwem ideologicznym, zbudowanym na ideologii marksistowsko-leninowskiej. Ideologia ta zakładała całkowity upadek wszelkich religii, których miejsce zastąpić miał światopogląd ateistyczny. W rzeczywistości od 1917 roku ograniczano jakiekolwiek przejawy życia religijnego, poprzez dyskryminację ludzi wierzących (duchownych). Działalność kościołów sparaliżowano poprzez: zaliczenie wszystkich duchownych do LISZEŃCÓW – osób pozbawionych praw politycznych, zakazując organizowania stowarzyszeń religijnych, zgromadzeń, kongresów i wszelkiej aktywności duszpasterskiej. Postanowienie Ogólnorosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego i Rady Komisarzy Ludowych z 1929 r. ograniczało zakres podmiotowości prawnej związków wyznaniowych. Kodeks karny RRFSR z 1926 przewidywał odpowiedzialność karną m.in. za nauczanie religii małoletnich, za zwoływanie zebrań religijnych. W 1932 ogłoszono pięcioletni plan antyreligijny.
Systemy wzajemnej niezależności państwa i kościoła
1) Model amerykański (separacja czysta)
U podstaw powstanie tego modelu tkwi charakterystyczny dla USA pragmatyzm. Kształtował się on w warunkach pokojowych i w imię zachowania pokoju. W tworzącej się, wielowyznaniowej społeczności amerykańskiej, była to jedyna droga do uniknięcia waśni o podłożu religijnym. Konstytucja Federalna zakazuje praktyki uzależniania obejmowania stanowisk państwowych od określonego wyznania wiary. W tekście Pierwszej Poprawki do Konstytucji wyróżnia się dwie klauzule:
1) zakaz względem Kongresu ustanawiania takiego, prawa, które by sankcjonowało religię państwową
2) zabrania się ograniczania wolności religijnej
A aktach prawnych nie użyto słowa „rozdział”, jednak z orzecznictwa SN mowa jest wyraźnie o ŚCIANIE SEPARACJI między państwem i związkami wyznaniowymi. Istotą tego rozdziału jest zakaz ustanawiania takich praw, które by świadczyły pomoc jednej religii lub wszystkim albo preferowały jedną religię nad innymi, lub wpływały na osobę, aby ta przynależała bądź nie przynależała do określonego wyznania. Model ten pojmowany jest jako eliminacja wszelkiej ingerencji państwa w sprawy wewnętrzne związków oraz zapewnienie im całkowitej niezależności. Jednak trzeba podkreślić, że państwo nie jest neutralne wobec religii w ogóle i preferuje wartości nadrzędne dla całego chrześcijaństwa. Państwo unika utożsamiania się z jakimkolwiek określonym wyznaniem.
2) Model niemiecki (separacja skoordynowana)
Rozdział ten został wprowadzony przez Konstytucję republiki Waimarskiej z 1919 r. Stanowiła ona, że nie istnieje kościół państwowy. Przepis ten należy rozumieć jako zakaz jakiegokolwiek instytucjonalnego powiązania między państwem a kościołem, jako że oba podmioty są nieufne wobec siebie, stąd konieczność swoistego „muru” między nimi. Stopniowo jednak następowało odejście od takiego pojmowania rozdziału.
Współcześnie w doktrynie podkreśla się, że zasadę rozdziału należy interpretować nie w izolacji, ale w powiązaniu z przepisem uznającym autonomię kościoła w odniesieniu do własnych spraw. Model ten dopuszcza np. nauczanie religii w szkołach publicznych, możliwość pobierania podatku kościelnego przy pomocy państwa. Najistotniejszym elementem – uznanie autonomii związków wyznaniowych:
1) związki wyznaniowe mają zdolność do rządzenia się własnym prawem
2) wewnętrzna sfera prawna nie jest w jakikolwiek sposób uzależniona od prawodawstwa
Autonomia nie wyklucza, a wręcz zakłada potrzebę współdziałania, szczególnie w dziedzinie socjalnej. Współdziałanie ułatwia fakt, że związki wyznaniowe mają status korporacji prawa publicznego.
4. HISTORIA RELACJI PAŃSTWO-KOŚCIÓŁ W POLSCE
-966- chrzest Mieszka I: znaczenie religijne i polityczne, umocnienie roli Polski w ówczesnej Europie, wzmocnienie władzy królewskiej, usprawnienie funkcjonowania państwa
-1000- powstanie metropolii gnieźnieńskiej => uniezależnienie Polski od Magdeburga, podlegała bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, pozytywny stosunek państwa do Kościoła katolickiego, troska o jego rozwój, bardzo mocne powiązanie państwa z kościołem.
Kościół dążył do uniezależnienia się od państwa, wprowadzenie w XIII wieku zasady wyboru biskupa przez kapituły, ostatecznie- papieże, naciski władz państwowych na kapituły i papieża, działania królów doprowadziły do przywileju nominacyjnego. Pomimo dominującej pozycji Kościoła katolickiego praktykowane były zasady tolerancji religijnej, Paweł Włodkowic na soborze w Konstancji (1414-1418) odnosząc się do praktyk zakonu krzyżackiego przypomniał, że wiara nie może być narzucana siłą. Spokojny rozwój społeczności żydowskiej, pojawienie się ruchów reformacyjnych nie doprowadziło do żadnych wojen, usankcjonowano ją w Konfederacji Warszawskiej (1573), która utwierdziła pokój religijny. Polska była wówczas w tej dziedzinie ewenementem, jednak w późniejszym czasie (XVIII wiek) tolerancja religijna zaczęła zanikać. W Konstytucji 3 Maja: swoboda wyznań religijnych z pierwszeństwem religii katolickiej, zakaz apostazji- traktowana była jako przestępstwo.
W okresie rozbiorów brak tolerancji dla niezależnego od państwa Kościoła katolickiego. W zaborze rosyjskim eksterminacja grekokatolików (Wołyń, Podole, Ukraina)- traktowano ich jak zdrajców, ponieważ porzucili kiedyś prawosławie, w stosunku do Kościoła katolickiego- podporządkowanie wszystkich spraw kościelnych państwu, uniemożliwienie kontaktu z Rzymem, lekceważenie konkordatów, po powstaniu styczniowym zamykanie klasztorów, kontrola kazań i publikacji religijnych, konfiskata majątków kościelnych. W zaborze pruskim supremacja państwa nad kościołem, stopniowa likwidacja majątków kościelnych w ramach tzw. Kulturkampf, poparcie wyznania ewangelicko-augsburskiego i ewangelicko-reformowanego. W zaborze austriackim supremacja państwa nad kościołem- józefinizm, cesarz ingerował w sprawy natury religijnej.
W okresie II Rzeczpospolitej wolność religijna zagwarantowana była przez konstytucje z 1921 i 1935, nie można było ograniczać obywateli ze względu na wyznawaną wiarę, wolność praktykowania w formach publicznych i prywatnych, granice wolności religijnej- porządek publiczny, obyczajność publiczna, nikt nie może być zmuszany do religii, chyba, że podlega władzy rodzicielskiej lub opiekuńczej => obowiązek pobierania nauki religii według deklaracji rodziców/opiekunów, osobne unormowanie sytuacji Kościoła rzymskokatolickiego- Konkordat z 1925 (wolność Kościoła, swoboda kontaktu ze Stolicą Apostolską, nuncjatura w Warszawie, ambasada RP przy Stolicy Apostolskiej), wiele uprawnień Kościoła (pomoc władz cywilnych, nienaruszalność miejsc kultu, obowiązek nauczania religii w szkołach, prawo administrowania i dysponowania majątkiem), wiele artykułów mających na celu ochronę dobra państwa polskiego, obowiązek odmawiania modlitw „za pomyślność Rzeczypospolitej Polskiej i jej Prezydenta”.
II wojna światowa- wrogie nastawienie nazistów do judaizmu => eksterminacja Żydów, ideologia antyreligijna...