Nauka o polityce
Ćwiczenia X
X. Mit i utopia w polityce.
1. Psychologiczna, socjologiczna i polityczna geneza mitu i utopii.
2. Mechanizmy powstawania mitu i utopii.
3. Funkcjonalna rola mitu i utopii w życiu społecznym i politycznym.
· Mit w społecznościach tradycyjnych pełni funkcji wyjaśniającą → takie społeczności były niezdolne do odnajdywania odpowiedzi obiektywnie trafnych → zadowalają się odpowiedziami o charakterze mitycznym; mit jest zapisem stanu świadomości podmiotu postrzegającego świat, a nie stanu samego świata
o Funkcja kosmologiczna → wychodzi od koncepcji mitu – mapy opisującej poszczególne elementy świata i ich wzajemne relacje; niedoskonalości świata przedstawiane są jako wynik upadku → mity opisują upadek, ale dają też nadzieję na odkupienie
o Funkcja socjologiczna → związana jest z regulacyjną mocą mitu →mit wyznacza normy zachowania i właściwe sposoby realizowania poszczególnych ról społecznych
o Funkcje psychologiczna → mit jako narzędzie wspomagające psychiczny rozwój jednostek; mit jako swoista mapa życia, na której człowiek może odnaleźć swoją aktualną pozycję i alternatywne drogi rozwoju
4. Sposoby przezwyciężania mitu i utopii.
5. Kreatywna i destrukcyjna rola utopii.
6. Przeciwstawność mitu i utopii oraz ich komplementarność.
7. Komunizm, socjalizm, faszyzm – utopie polityczne?
K. Manheim, Ideologia i utopia, Lublin 1992, roz. II, IV.
Ideologia i utopia
Konieczność wyjaśnienia pojęć
· „ideologie” – 2 znaczenia:
a) Partykularne: słowo „ideologia” ma oznaczać jedynie, że nie chce się wierzyć określonym ideom i wyobrażeniom przeciwnika → uważa się je za świadomie maskowanie stanu rzeczy, którego rzeczywiste poznanie nie leży w jego interesie (np. świadome kłamstwo, instynktywne maskowanie)
b) Totalne: można mówić o ideologii jakiejś epoku lub konkretnie określonej pod względem historyczno-społecznym grupy
o Wspólny rys: próbują ująć zamierzoną treść na drodze okrężnego rozumienia owego zbiorczego lub indywidualnego podmiotu
o Różnice:
A. P – ideologia tylko część twierdzeń przeciwnika x T – kwestionuje cały światopogląd oponenta
B. P – funkcjonalizacja porusza się tylko po płaszyczyźnie psychologicznej
C. P – operuje głównie psychologią interesów x T – obiektywne związki strukturalne
Z historii zmian znaczenia pojęcia ideologii
· Partykularne pojęcie ideologii oznacza fenomen leżący między zwykłym kłamstwem a błędnie pod względem teoretycznym ustrukturowaną perspektywą; oznacza ulokowany na płaszczyźnie psychologicznej poziom iluzji, który następuje na zasadzie określonego kauzalnego przymusu
· Bacon → teoria idoli = obrazy bożków (idola tribus, ideola specus, idola fori, idola theatri) → są źródłami złudzenia
· „totalne pojęcie ideologii”
B. Baczko, Wyobrażenia społeczne, Warszawa 1994, ss. 72-135.
Dwuznaczny paradygmat
· Tomasz More „Utopia” → wydana 1517 w Paryżu; 1518 w Bazylei; w 1519 we Florencji
L. Kleszcz, Filozofia i utopia, Warszawa 1997, ss. 9 – 48.
Czym jest utopia
· Przedwojenna encyklopedia Trzaski, Everta i Michałskiego – utopia jako „kraj szczęśliwy wymarzony przez poetów i filozofów, w którym panują idealne stosunki”
· Kopaliński: utopia jako niezmiernie odległe miejsce (okolica, wyspa, kraj itd.) stworzone w wyobrażni; państwo idealne, mrzonka, plan, pomysł wzniosły, idealny, ale utopijny, nieżyciowy, nierealny, nieziszczalny, fantastyczny
· Wielka encyklopedia powszechna: słowo pochodzi z języka greckiego i tłumaczone jest jako „miejsce, którego nie ma”. Kilka znaczeń:
a) Wizja idealnego społeczeństwa nie liczącej się ze stanem faktycznym, nie mając szans realizacji
b) Ideologia społeczno-polityczna głoszącaj radykalny program i postulaty przebudowy społecznej odbiegające od obiektywnych możliwości rozwoju historycznego
c) Gatunek literatury dydaktycznej
d) Potocznie różne nieziszczalne projekty
· Słowo „utopia” wymyślił Tomasz More → nazwał tak idealne państwo leżące na jednej z wysp Nowego Świata
· Idea utopii jest pozaczasowa, nie rozwija się; najstarsze utopie wcale nie są mniej rozbudowane niż utopie współczesne
· 3 podstawowe momenty:
1) początkowo formę mitu, marzenia, proroctwa – wyrażały tesknotę za Rajem; krajiny wiecznej szczęśliwości pozbawione cierpienia i starości; najtrwalejszym wątkiem jest pragnienie osiągnięcia nieśmiertelności; mitologie w kulturach mają wspólne cechy i elementy specyficzne
§ opowieści o „dobrych-nie-istniejących miejscach” stanowią mity, legendy, proroctwa mówiące o szczęśliwej przyszłości, kiedy to wszyskie ziemskie cierpienia, lęki, niedostatki osiągną swój okres (np. idee mesjaniczne)
2) następnie projektu, propozycji, alternatywy – początki związane z okresem nazywanym przez Jaspersa „osia czasu”
3) treci moment to powstanie filozofii dziejów – związany z powstaniem historiozofii (Vico)
§ Hegel – mówienie o utopii jako pewnym typie myślenia; pierwszy stanowia pytanie o role tego typu myślenia w dziejach
Oblicza utopii
· Jerzy Szacki „Spotkania z utopią” → wyróżnił 4 podstawowe sposoby rozumienia utopii:
a) Mrzonka = to sposób rozumienia bliski rozumieniu potocznemu; utopia jest synonimem tego, co nierealne czy nierealizowane; być utopistą oznacza być człowiekiem skrajnie niepraktycznym, nie liczącym się z rzeczywistością
b) Ideał = pogłądy przeciwstawiające istniejącej rzeczywistości propozycje stosunków społecznych bardziej odpowiadających ludzkim potrzebom; utopia jest synonimem moralnego i społecznego ideału, dalekosiężnym celem, ku któremu winna zmierzać ludzkość
c) Eksperyment = przykład utopii jako typu idealnego, konstrukcją myślową zbudowaną w celu sprawdzenia jakiejś hipotezy
d) Alternatywa = rozziew między światem zastanym a pożądanym, który rodzi akt niezgody, akt buntu powołujący do życia utopię
· George Kateb - 5 głównych postaci utopii:
a) Opisy wyimaginowanych społeczeństw – doskonałych bądź znacznie bliższych doskonałości niż jakiekolwiek ze społeczeństw znanych w realnym świecie
b) W pracach teorii polityki – rozpatrzują społeczne i kulturowe założenia idealnego porządku politycznego
c) Konstrukcje – w niektórych filozofiach dziejów; koncepcje oparte na przekonaniu o nieuniknionym postępie, którego teoretycznym zwieńczeniem jest wizja doskonałego społeczeństwa
d) W pracach antropologie filozoficznej – autorzy usiłują zdefinować „istotę człowieka”
e) Proroctwa – całkowita transformacja ludzkiego życia zarówno indywidualnego, jak i społecznego
· Świętochowski „Utopie w rozwoju historycznym” – najstarsza polska praca podejmująca problem utopii
o Utopiami były wszelkie pomysły udoskonalonych postaci życia ludzkiego w przyszłości; „idealna postać stosunków społecznych”.
· K. Mannheim – typy świadomości funkcjonujących w społeczeństwie
o Stosowanie terminów „utopia”, „utopijny” do wszelkich procesów myślowych, które nie czerpią swych impulsów bezpośrednio z rzeczywistości społecznej, lecz z takich źródeł jak marzenia, symbole, fantazje, idee → mogą przebierać dwie formy: ideologii i utopii
o Utopijna świadomość = taka, która nie pokrywa się z otaczającą rzeczywistością i jest wobec niej transcendentna
· Walicki – „W kręgu konserwatywnej utopii” = utopia jest pewną szczególną postacią światopoglądu
· Bohuslav – „The New Utopians” – jedną z najbradziej charakterystycznych cech myślenia utopijnego jest dążenie do przekroczenia granic współczesnego społeczeństwa
· Picht – tworzenie jest projektowaniem modeli społeczeństwa, konstruowaniem typów idealnych; skala możliwości technicznych → jesteśmy zmuszeni do wyboru drogi dalszego rozwoju → kluczową rolę w dokonaniu tego wyboru ma myślenie utopijne
· Popper – utopizm jest racjonalność ze względu na idee dotyczące tego, jakie powinno być państwo; przejawia się w konstruowaniu modeli społeczeństw; podstawową cechą utopijnych projektów jest wstępne określanie celów ostatecznych, a następnie dobieranie środków do ich realizacji
o Aktywizm = pragnienie wpływania na bieg dziejów i przeświadczenie, że nauki społeczne mogą pełnić funkcję akuszerki historii pomagające w narodzinach nowych form organizacji społecznej
· Dahrendorf – krytika Poppera → brak realizmu w utopijnych konstrukcjach
o Wszystkie utopie mają 1 element wspólny = są projektami społeczeństw, w których nie istnieje pojęcie zmiany
o Społeczeństwa utopijne wykazują pewne cechy strukturalne – nie wyrastają ze znanej rzeczywistości zgodnie z realistycznymi wzorami rozwoju; uniformizacja społeczeństwa oraz powszechna zgoda co do panujących wartości i instytucji
o Kolejną cechą utopijnych projektów jest ich zewnętrzna izolacja
o Przekonanie, że wszystkie procesy zachodzące w utopii dzieją się zgodnie z powtarzającym się wzorem
· Bloch – „duch utopii” jest istotą swej filozofii; punktem wyjścia jest doświadczenie podstawowe „doświadczenie ciemności chwili, którą żyjemy”
Typy utopii
· Chronologizacja utopii w porządku historycznym → np. Świętochowski (utopie starożytne, średniowieczne, renesansowe, oświeceniowe i dziewiętnastowieczne)
· Lenin → utopie reakcyjne i postępowe
· Wołgin → utopie religijne, racjonalistyczne i historyczne
· Picht „Odwaga utopii” → 3 rodzaje utopii:
a) Urojone = rojenia o nierzeczywistym świecie
b) Krytyczne = w których w obrazach wymyślonych światów możemy dostrzec krytycznie odbite stany lub możliwości świata istniejącego
c) Oświecone = zaprojektowane obrazy stanów, do których można doprowadzić działaniem świadomym celu; ogranicza się do obszaru realnych możliwości
· Lewis Mumford → utopie ucieczki (umożliwiają ucieczkę od trudności i frustracji życia codziennego, są rodzajami azylu) i rekonstrukcji (zwracają się ku światu zewnętrznemu, usiłują dostarczać sposobów, dzięki którym świat mógłby ulec przemianie)
· H.V. Rhodes → utopie niebiańskie (wyrastają z założenia, że istnieje życie pozagrobowe, w którym człowiek osiągnie stan wiecznego spokoju i szczęścia), zewnętrzne (szczęście można osiągnąć na ziemi, ale w innym miejscu niż to, w którym człowiek teraz bytuje) i wewnętrzne (człowiek może żyć lepiej, lepsze życie da się wywieść z istniejących warunków po odpowiednim ich przekształceniu
· Szacki → utopie eskapiczne (marzenia o lepszym świecie, które nie pociągają za sobą nakazu walki o niego) i heroiczne (marzenia o lepszym świecie połączone z programem i nakazem działania
· Kleszcz:
1) Zewnętrzne
a) Projekty = projekty idealnych społeczeństw, których celem jest przedstawienie idealnych bądź możliwie najlepszych sposobów rozwiązania problemów społecznych, ekonomicznych, politycznych...
b) Utopie ładu wiecznego = wprowadzenie wymiaru transcendentnego; wiążą porządek społeczny z ładem pozaziemskim; idea Transcendencji jako gwaranta ładu, porządku i sprawiedliwości
2) Wewnętrzne = najróżniejsze koncepjce idealnej jednostki i idealnej drogi życia
Definicje podstawowych pojęć
· Myślenie utopijne = specyficzny typ myślenia, usiłującego wykroczyć poza istniejącą rzeczywistość; jest znamieniem naszego człowieczeństwa; pytamy się „Po co człowiek żyje?”
· Utopia = obrazy idealnych społeczeństw, idealnego sposobu życia; najczęściej przedstawione w formie projektu, ale także proroctwa czy mitu
· Utopizm = specyficzna postawa, wyrażająca się w niezgodzie na istniejący świat; wyraża bunt przeciwko tak rozumianej rzeczywistoś...