Nauka o polityce
ĆW XI.
XI. Ideologia, doktryna, program
1. Definicje pojęć.
2. Historyczność ideologii
3. Związki pomiędzy ideologią, doktryną i programem.
4. Dyskusje wokół znaczenia ideologii.
5. „Koniec ery ideologii”.
6. Funkcje ideologii, doktryny i programu.
7. Ideologie społeczeństw postindustrialnych.
8. Lewicowość i prawicowość w polityce.
Literatura:
1. M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin 1995, ss.75-84.
Polityka a ideologia
Pojęcie ideologii
· „ideologia” od greckich słów idea = kształt, wyobrażenia” oraz logos = nauka
· Ideologia sensu stricto = jest to usystematyzowany zbiór idei, na podstawie którego można dokonać oceny stosunków społecznych
o W literaturze marksystowskiej – życie społeczne składa się z dwóch podstawowych typów elementów:
a) Subiektywnych, będących produktem naszej świadomości = idee, poglądy; są wytworem ludzkiej myśli
b) Obiektywnych, niezależnych od naszej świadomości; odnoszą się do całego otoczenia systemu politycznego
· Ideologia sensu largo = jest to usystematyzowany zespół poglądów (idei), który jest wyrazem interesów jakiejś grupy społecznej, stanowiąc zespół dyrektyw do działanialub też formułowania programu konkretnych działań, zmierzających do utrwalenia lub zmiany danych stosunków społecznych
· Ideologia marksistowska → traktowano ideologie w sposób specyficzny – jako całokształt poglądów właściwych danej klasie lub grupie społecznej
Uwarunkowania zachodzące między polityką i ideologią
· Relacje na trzech płaszczyznach:
I. Metodologiczna
§ Ze względu na skład ideologii możemy wyróżńić 4 podstawowe elementy:
a) Ogólne przekonania wartościujące, które określają wartości przyjmowane w ramach danej ideologii za punkt wyjścia oceny zjawisk społecznych (np. przekonanie o tym, że ludzie rodzą się równi i powinni być równi)
b) Ogólne wyobrażenia o świecie, o jego prawach, zasadach, które nim rządzą (np. poglądy uznające lub odrzucające istnienie sił nadprzyrodzonych)
c) Zespół twierdzeń określających warunki realizowania przyjęć tych wartości podstawowych
d) Szczegółowe i konkretne programy działania, hasła...
§ Związki ideologii z polityką głównie w czterech sytuacjach:
a) Ideologia może dawać siłom działającym politycznie ogólny obraz świata, wartości, które leżą u podstaw działania, ogólne dyrektywy działania → ideologia jest intelektualną, teoretyczną podbudową działania
b) Ideologia może oddziaływać na politykę poprzez stostunki społeczno-ekonomiczne, pozycje, dążenia i interesy poszczególnych grup w ich obrębie
c) Ideologia może być czynnikiem zespalającym ruch polityczne
d) Ideologia może stanowić zespół czynników o treściach emocjonalnych, które będą sprzyjać intensyfikacji działań jednostki i grupy
II. Relacje między ideologią a programami politycznymi
§ Doktryna polityczna = zbiór poglądów określających przebieg i cel działań wyraźnie oznaczonych w czasie i przestrzeni
Ø Ideologia stanowi ogólne uzasadnienie całokształtu działań politycznych
Ø Doktryna jest uzasadnieniem konkretnych działań
Ø Doktryna stanowi konkretyzację systemu ideologicznego w trojakim wymiarze:
a) Konkretno-historycznym = doktryna jest przeniesieniem ideologii do konkretnych warunków historycznych
b) Zakresowym = przenoszenie twierdzeń ideologicznych do konkretnej działalności ludzkiej
c) Poziomu analizy = przejście od szczebla analizy do szczebla motywowania konkretnych działań i koncepcji politycznych
§ Program polityczny = stanowi wyraz określonych interesów ekonomicznych, politycznych a także ideologicznych
o Przenosi założenia określonych ideologii i doktryn politycznych na grunt konkretnych sytuacji
o Możliwa bezpośrednia weryfikacja nie tylko zespołów działań politycznych, ale także pojedynczych poczynań
o Program polityczny = jest to formalny wyraz uświadomienia sobie przez grupę jej obiektywnej sytuacji oraz kierunków i możliwości działania w zakresie przekształcenia struktury społecznej, ekonomicznej i politycznej
o Na treść programów składają się poglądy dotyczące:
§ Ustroju ekonomicznego, zasad i form produkcji, cyrkulacji i wymiany
§ Zasad i form organizacji życia społecznego
§ Budowy systemu instytucji publicznego zarządzania sprawami społecznymi
§ Rozwiązywania istotnych zagadnień dotyczących spraw narodu
§ Walki lub współdziałania sił politycznych w zakresie istotnych dla bytu społecznego spraw
III. Relacje między ideologią a celami politycznymi, wartościami
§ Wartości a cele polityczne są zawarte w doktrynach i programach, a niekiedy w ideologiach politycznych
§ Zależności pomiędzy wartościami politycznymi a normami społecznymi normy są próbą rozwiązywania sytuacji, stanowiąc zarazem instrument kontroli społecznej
§ Normy polityczne reglamentują jedynie tę część stosunków społecznych, które dotyczą relacji między wielkimi grupami społecznymi oraz między nimi a małymi grupami i jednostkami
§ Normy moralne = normy kontroli społecznej, które regulują bądź pretendują do regulowania stosunków zachodzących między samymi jednostkami, samymi małymi grupami społecznymi oraz między jednostką i grupą społeczną
§ Wartości polityczne rodzą się w wyniku sytuacji konfliktowych; normy są próbą rozwiązywania tych sytuacji
§ Adekwancja polityczna = to zgodność między wartościami zakładanymi w programach politycznych a zbiorem wartości realizowanych podczas funkcjonowania instytucji je urzeczywystniających
2. S. M. Lipset, Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, Warszawa 1995, roz.15.
3. K. Manhaim, Ideologia i utopia, Lublin 1992, roz. II.
4. F. Ryszka, Nauka o polityce, Warszawa 1984, roz. V.
5. J.J. Wiatr, Socjologia polityki, Warszawa 1999, ss.196 –199.
6. M. G. Roskin i in., Wprowadzenie..., wyd. cyt., roz. 6.
Ideologie polityczne
Czym jest ideologia?
· Ideologia jest w zasadzie planem naprawy społeczeństwa
· Antoine Destutt de Tracy → termin „ideologia” na określenie nowej „nauki o ideach”
· Idee znajdują bardziej konkretne zastosowanie i stają się mniej abstrakcyjne → ideologia zmienia się w ważne spoiwo zespalające ruchy, partie lub grupy rewolucyjne
· Ludziom potrzebna jest ideologiczna motywacja jeśli mają walczyć jak należy i zdobywać się na poświęcenia – muszą w coś wierzyć
Główne ideologie
· Klasyczny liberalizm
o Rok 1776 „rok pierwszej ery ideologii” → amerykańska wojna o niepodległość; Adam Smith – „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów – podwaliny klaszycznej ekonomię liberalnej (prawdziwym bogactwem narodów jest całość dóbr i usług wytwarzanych przez ludzi; interwencja rządu zawsze spowalnia wzrost; sam rynek uregułuje gospodarkę)
o Niewidzialna ręka wolnego rynku = porządkuje i koryguje gospodarkę
o Społeczeństwo powinno być jak w największym zakresie wolne od ingerencji rządu
· Klasyczny konzerwatyzm
o Edmund Burke (koniec XVIII wieku)
§ Wolny rynek za najlepszy system ekonomiczny
§ Ludzie nie są do końca racjonalni
§ Funkcjonujące instytucje nie mogą być z gruntu złe (są wytworem setek lat prób i błędów)
§ Najlepsze należy zachować, czyli zakonzerwować
§ Nie ważne, że nie są idealne, grunt, że działają
§ Zmiany są potrzebne, ale powinny następować stopniowo
· Współczesny liberalizm
o Pod koniec XIX wieku → wolny rynek wcale nie jest samoregulującym się mechanizmem w takim stopniu, jak to sobie wyobrażał Smith
o Konkurencja nie rozwijała się swobodnie → pojawiły się monopołe
o Lata 80. XIX wieku – Thomas Hill Green dokonał rewizji liberalizmu → rząd powinien interwenować, by zapewnić wolność do życia na odpowiednim pozioie
o Rząd ma chronić przed niesprawiedliwym systemem gospodarczym
Koniec ideologii?
· W 1960 Daniel Bell → kontrowersyjna teza, że wielkie debaty ideologiczne zbliżają się do końca
o Rezultatem niepowodzenia komunistycznej tyranii i powstania państwa opiekuńczego było zjawisko = koniec ideologii
o Debata polityczna skupi się na technicznych zagadnieniach dotyczących organizacji państwa opiekuńczego
· W 1989 Francis Fukuyama → wielka debata ideologiczna nie tylko zakończyła się wraz ze zwycięstwem kapitalistycznej demokracji, ale i sama historia może się kończy
o Koniec ideologii oznacza konec historii jako starcia wielkich idei
7. Finley Moses Mores (2000) Polityka w świecie starożytnym. Wyd. Znak Kraków ss. 147-170
8. Andrew Heywood (2006) Politologia, wyd. PWN. Warszawa Roz. 3
9. Jerzy Muszyński (2006) Społeczeństwo informacyjne. Szkice politologiczne. Toruń wyd. Marszałek. ss. 33 -61
10. Heywood Andrew (2007) Ideologie polityczne: wprowadzenie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN,.
Rola idei
· Idee polityczne nie są jedynie biernym odbiciem nabytych interesów czy osobistych ambicji,ale mają także potencjał do inspirowania i kierowania działalnością polityczną a zatem mogą kształtować życie materialne
· Idee są kształtowane przez warunki społeczne i historyczne, w których się rozwijają, a także przez ambicje polityczne, którym służą
· Idee i ideologie wpływają na życie polityczne na wiele sposobów → dostarczają perspektywy, dzięki której świat jest rozumiany i wyjaśniany; ustalają cele, które inspirują działalność polityczną; pomagają kształtować naturę systemów politycznych; mogą działać jako swego rodzaju spoiwo zapewniające grupom społecznym jednoczące je zestawy przekonań i wartości
· Ideologie polityczne są powszechnie wiązane z konkretnymi klasami społecznymi (liberalizm z klasą średnią...) → mogą scalać odmienne grupy i klasy
· Idee polityczne pomagają krzewić ład i stabilność społeczną
Koncepcje ideologii
· David McLellan „Ideologia jest najbardziej nieuchwytnym pojęciem spośród wszystkich funkcjonujących w ramach nauk społecznych”
· Ideologia jest:
o Systemem przekonań politycznych
o Zorientowanym na działanie zbiorem idei politycznych
o Zbiorem idei klasy rządzącej
o Sposobem postrzegania świata właściwymi dla konkretnej klasy bądź grupy społecznej
o Zbiorem idei politycznych, które uosabiją lub wyrażają klasę bądź interesy społeczne
o Zbiorem idei, które szerzą fałszywą świadomość wśród wyzyskiwanych lub uciskanych
o Zbiorem idei, które umiejscawiają jednostkę w konteksćie społecznym i tworzą poczucie przynależności do zbiorowości
o Oficjalnie usankcjonowanym zbiorem idei wykorzystywanych do legitymizacji systemu politycznego bądź reżimu
o Całościową doktryną polityczną, która rości sobie prawo do monopolu na prawdę
o Abstrakcyjnym i wysoce usystematyzowanym zbiorem idei politycznych
· Słowo „ideologia” powstało w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej – Antoine Destutt de Tracy (1796) → ideologia odnosiła się do nowej nauki o ideach; ideologia zostanie uznana za królową nauk
· Karol Marks „Ideologia niemiecka”
o Ideologia jest iluzją i mistyfikacją → buduje nieprawdziwy lub błędny obraz świata („fałszywa świadomość – Engels); pojęcie krytyczne, którego celem jest demaskowanie procesu systematycznej mistyfikacji
o Ideologia jest związana z systemem klasowym → zniekształcenia w ramach ideologii powstają w wyniku tego, iż odzwierciedla ona interesy klasy rządzącej i jej sposób postrzegania społeczeństwa
...