Nauka o polityce
ĆW XIII.
XIII. Partie polityczne i systemy partyjne1. Ruch polityczny
2. Krystalizacja ruchów politycznych
3. Pojęcie partii i systemu partyjnego.
4. Klasyfikacje partii i systemów partyjnych.
5. Funkcje partii politycznych.
6. Parlamentarna i pozaparlamentarna płaszczyzna funkcjonowania partii politycznych.
· Ruch polityczny – dążenie do opanowania wszelkich sfer życia , a przede wszystkim zdobycia, utrzymania i sprawowania władzy politycznej. Innymi słowy ruch polityczny to dążenie do zdobycia władzy lub wywierania wpływu na władzę.
o Teoria ruchów politycznych kształtuje się na pograniczu historii, , oraz cybernetyki społecznej. Z reguły przez termin „ruch” rozumie się zbiorowe dążenie ludzi do realizacji wspólnych celów”, Jest to bardzo ogólne, a tym samym niezbyt precyzyjne określenie.
o Na gruncie przez ruch polityczny rozumie się także:
§ zespół organizacji (często grup o różnym stopniu sformalizowania) prowadzących działalność w wielu państwach i odznaczających się określonymi wspólnymi cechami, przede wszystkim w sferze założeń i celów,
§ organizację, która funkcjonuje w jednym państwie, ma ogólnokrajowe kierownictwo, określoną strukturę organizacyjną, więzi formalne oraz zasady i cele działania; taką jest , utożsamiana z reguły z ruchem politycznym.
· Rodzaje ruchów politycznych
o spontaniczne, pozbawione organizacji i z reguły krótkotrwale
o zorganizowane dość luźno i na ogół krótkotrwale
o dobrze zorganizowane dla osiągnięcia określonego celu doraźnego
o dobrze zorganizowane, o wysokim stopniu trwałości
· Stadia rozwoju ruch politycznego
o tworzenie się przesłanek ruchu – jego źródłem może być indywidualne przeświadczenie o potrzebie zmiany istniejącej rzeczywistości, co stanowi szczególnie istotną motywację przy tworzeniu spontanicznego ruchu oddolnego; jeżeli impuls do tworzenia ruchu politycznego pochodzi od ośrodków władzy (w tym momencie motywacją nie jest chęć zmiany istniejącej rzeczywistości), wtedy mamy do czynienia z oddziaływaniem propagandowym
o artykulacja dążeń – może się ona przejawić w postaci „manifestu programowego” lub publicznych wystąpień przywódców (animatorów) ruchu
o – pozyskanie członków i sympatyków ruchu — innymi słowy jest to budowanie pozycji ruchu w państwie i społeczeństwie; od wielkości poparcia uzależniona jest realizacja celów ruchu politycznego
o rozwinięta działalność polityczna – następuje wprowadzenie w życie „manifestu programowego” poprzez wpływanie na władzę lub dążenie do jej przejęcia; siła ruchu, stawiane cele, stopień zorganizowania oraz układ sił politycznych przesądzają o trwałości tego stadium
o zamieranie – ruchy polityczne, których cele zostały zrealizowane lub ich realizacja jest niemożliwa, znikają ze sceny politycznej; bardzo często stadium to udaje się opóźnić dzięki stawianiu nowych celów, zmianom organizacyjnym lub personalnym
1. M. Chmaj, W. Sokół, M. Żmigrodzki, Teoria partii politycznych, Lublin 1999.
Pojęcie i geneza partii politycznych
· Trzy typy definicji:
1) Unitarne – autorzy podkreślają tylko jeden element, mający służyć za podstawę wyodrębnienia partii spośród innych organizacji; elementem może być:
a) Program lub doktryna – np. Edmund Burke „partia jest zespół ludzi krzewiących wspólnym staraniem sprawę narodową”
b) Struktura wewnętrzna – np. Maurice Duverger „partia jest wspólnotą o określonej strukturze wewnętrznej”
c) Zamierzony cel – „partie są to zbiorowości zorganizowane dla utrzymania i zdobycia władzy”
2) Poprzędnie złożone – określają partie jako organizacje o określonej strukturze, które dążą do posiadania wpływu na władzę lub już taki wpływ posiadają; wpływ ma charakter pośredni
§ Np. McDonald „partia jest to grupa ludzi skupiona wokół określonego interesu, który stara się popierać i którego znaczenie uogólnia w ideach”
§ Niebezpieczeństwo zatarcia różnicy pomiędzy partią i grupą nacisku
3) Nadrzędnie złożone –najpełniej okreslić charakter i istotę partii jako organizacji o określonym programie i strukturze wewnętrznej, zmierzającej do zdobycia władzy w państwie metodami nierewolucyjnymi
§ Wiesław Skrzydło „partia polityczna jako zorganizowana grupa osób, dobrowolnie zrzeszonych, wyznających podobne zasady polityczne wyrażone w programie, który stanowi podstawę działalności zmierzającej do zdobycia lub utrzymania władzy w państwie i zrealizowania tą drogą swoich interesów
§ Definicja Maxa Webera „partie jako stowarzyszenia oparte ne dobrowolnej rekrutacji, których celem jest zapewnienie w ten sposób szans uzyskania władzy w ramach związku, a aktywnym członkom uzyskania dzięki temu szansy zrealizowania rzeczowych lub osobistych korzyści, bądź też obu.”
· Najtrefniej partie są określane w definicjach nadrzędnie złożonych – „partia polityczna to wyspecjalizowana organizacja społeczna, posiadająca określony program będący podstawą do uzyskania szerszego poparcia społecznego i tą drogą do zdobycia władzy lub uzyskania wpływu na władzę.” → elementy składowe:
a) Organizację – partie posiadają określoną organizację wewnętrzną
b) Program – programy polityczne stanowią wyraz określonych interesów ekonomicznych, politycznych, i nieraz także ideologicznych; jest to formalny wyraz uświadomienia sobie przez partię jej obiektywnej sytuacji, kierunków i możliwości działania w zakresie przekształcania struktury społecznej, ekonomicznej i politycznej państwa
§ Na treść programów politycznych składają się poglądy dotyczące:
1) Ustroju ekonomicznego, zasad i form produkcji, cyrkulacji i wymiany
2) Zasad i form organizacji życia społecznego jako systemu motywacji uzasadniających oraz usprawiedliwiających decyzje i działania polityczne
3) Rozwiązywania istotnych zagadnień dotyczących spraw narodu
4) Budowy systemu instytucji publicznego zarządzania sprawami społecznymi
5) Walki lub współdziałania sił politycznych w zakresie spraw istotnych dla bytu społecznego
c) Poparcie społeczne – poparcie może mieć dwie główne formy: czynną (gdy do partii wstępują najaktywniejsi jej zwolennicy i poprzez swoje uczestnictwo wpływają na zwiększenia roli partii w życiu politycznym kraju) i bierną (zachodzi podczas wyborów)
d) Władzę – partia dąży do jej zdobycia lub do uzyskania wpływu na władzę
§ Wróblewski wyszczególnił kategorie władzy:
a) Władza polityczna w znaczeniu węższym, należąca do partii, która zwyciężyła w wyborach
b) Władza państwowa, która przysługuje podmiotowi wskazanemu konstytucyjnie, a którego zakres społeczny określają normy prawne
c) Władza publiczna, będąca jednocześnie kategorią prawną i socjologiczną
Geneza
· Koncepcja Maxa Webera: trzy zasadnicze etapy w rozwoju partii politycznych:
a) Partie jako koterie arystokratyczne
b) Partie jako kluby polityczne
c) Nowoczesne partie masowe
· 5 zasadniczych etapów rozwojowych:
a) Partii jako ugrupowań o strukturze rodowej – zaczęły powstawać już w starożytności
Ø Klasycznym przykładem jest Rzym w okresie poprzedzającym II wojnę punicką
Ø Rządząca państwem nobilitas walczyła pomiędzy sobą o wpływy i urzędy
Ø Ugrupowania tworzone przez nobilów były tzw. factiones, łączące kilka rodów pod przewodnictwem jednego rodu odgrywającego rolę kierowniczą
Ø Ugrupowania nie miały określonego programu politycznego
b) Partii jako ugrupowań arystokratycznych – także w Rzymie; u schyłku republiki rzymskiej ukształtowały się 2 przeciwstawne ugrupowania: popularzy (wyrażny program polityczny, ukierunkowany na reformy o charakterze politycznym, gospodarczym i społecznym; nastawione antysenacko) i optymaci (obrońcy interesów senatu; luźna grupa; przynależność nie miała charakteru formalnego i wyrażała pewne sympatie polityczne)
Ø Partie angielskie wigów i torysów – powstały w okresie restauracji Stuartów oraz tzw. Chwalebnej Rewolucji z 1689r.
o Wigowie = stronnicy szkockich dysydentów Kościoła anglikańskiego, przeciwnicy króla Jakuba II.; główna siła opozycyjna; dzięki ich działaniom doszło do pozbawienia króla władzy oraz powolania na jego tron Marii i Wilhelma Orańskiego
o Torysi = z reguły katolikami; ugrupowanie uzyskało przewagę w parlamencie po 1660r.
c) Partii klubowych – zaczęły powstawać na przelomie XVIII i XIX wieku; 3 nowe elementy: rozbudowana formalna organizacja, większa rola platformy programowej oraz nie miały charakteru stanowego
d) Partii masowych – w momencie upowszechnienia się prawa wyborczego; zrzeszanie coraz większej liczby członków oraz coraz większym sformalizowaniem struktur organizacyjnych; na rozwój wpływały formułowane wtedy ideologie i doktryny polityczne, z których partie te czerpały inspiracje w formułowaniu swoich programów; w tym okresie wykształciły się ruchy polityczne: konserwatywny, liberalny, chrześcijańsko-demokratyczny, socjalistyczny i komunistyczny
e) Partii masowej integracji – ich powstanie wynika przede wszystkim ze zmian, jakie zachodziły w Europie Zachodniej po 1945r.
Ø Moshe Maor – dwa procesy:
1) Umocnienie się grupy ścisłego kierownictwa → wiąże się z postępującym zmniejszaniem się roli członków partii w procesie wyłaniania kandydatów na stanowiska kierownicze oraz z pojawianiem się tendencji do pośredniego wyłaniania przywódców
2) Degradację roli indywidualnego członka w tworzeniu jej programu
· Geneza partii politycznych w Polsce: 3 okresy:
I. Rzeczypospolitej szlacheckiej – zazwyczaj miały postać konfederacji wojewódzkich lub generalnych; były to związki szlachty oparte na strukturze rodowej; posiadały obieralne władze złożoną z marszałka konfederacji posiadającego konsyliarzy, regimentarzy; naczelnym organem konfederacji była rada walna, która pochodziła z wyborów przeprowadzanych przez sejmiki konfederackie; podstawą konfederacji była dobrowolność związku oparta na indywidualnym przystąpieniu umocnionym przysięgą; konfederacje stanowiły element korygujący wady ustroju, aktywizujący szlachtę
Ø Np. obóz egzekucyjny – za panowania Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta
Ø W czasach saskich:
a) Obóz hetmański – wokól rodzin magnackich (Potoccy, Braniccy); miał charakter zachowawczy (nie podważyć pozycję magnaterii; szeroka działalność propagandowa wśród drobnej szlachty; występował jako protektor i obrońca „złotej wolności”
b) Obóz królewski – łączył się z polityką dynastiiWettynów; stanowił grupę związaną ściśłe z tronem, popierając plany króla wzmocnienia jego władzy i rozszerzenia posiadłości dynastii
c) Familia Czartoryskich – głosiło hasła reformy stosunków gospodarczych, centralizacji władzy państwowej, usprawnienia administracji oraz wzmocnienia sił zbrojnych
II. Kształtowania się ugrupowań parlamentarnych – od schyłku XVIII wieku; w 1791r. powołano Zgromadzenie Przyjaciół Ustawy Rządowej 3 Maja (celem były dalsze prace ustawodawcze, mające na celu zreformowanie Rzeczypospolitej)
Ø Kaliszan = grupa posłów kierowana przez braci Niemojowskich; legalna opozycja sejmowa; atakowali politykę i projekty rządowe; efektem było odrzucenie przez izbę poselską głównych projektów ustaw
Ø Stańczycy = w Galicji; powiązana politycznie z Hotelem Lambert; od 1866 wydawałi listy „Teka Stańczyka”
III. Powstania masowych partii politycznych – lata 80. – 90. XIX. stulecia → ruchy: robotniczy, narodowy, chreścijańsko-demokratyczny, ludowy
Klasyfikacja partii
Kryteria klasyfikacji
· Klasyfikacja Maxa Webera:
1) Partie patronażu, nastawione na zdobycie władzy dla przywódcy i obsadzenie głównych stanowisk administracyjnych przez swoich członków
2) Partie interesu = program świadomie artykułuje określone interesy grup społecznych (klas), które stanowią ich bazę w dążeniu do realizacji tych interesów
3) Partie światopoglądowe, nastawione głównie na abstrakcyjne zasady, których podłożem są programy zbudowane w oparciu o określony światopogląd, np. religijny czy filozoficzny i które dążą do realizacji wypływającego z danego światopoglądu modelu ustrojowego
· Klasyfikacja partii politycznych według trzech kryteriów:
a) Organizacyjnego
o M. Duverger – 3 rodzaje partii:
i. Partie kadrowe = ugrupowania o luźnej strukturze organizacyjnej, aktywizujące się jedynie w czasie kampanii wyborczych; cechą charakterystyczną jest to, że tworzące je osoby są zainteresowane zdobyciem za pośrednictwem takich partii lukratywnych stanowisk w administracji centralnej lub lokalnej
ii....