M. Kwiatkowska-Ratajczak, Z perspektywy wartości. O prozie dla dzieci i młodzieży, Poznań 1994
Wstęp:
- wychowawcza funkcja utworów adresowanych do najmłodszych czytelników traktowana bywa z wyraźnym dystansem;
- czy dogmatyzm wynika z uwarunkowań panujących wewnątrz świata wartości, czy też może przyczyn jego istnienia szukać trzeba poza sferą aksjologii?
- czy literatura w ogóle powinna pouczać, czy dydaktyzm jest nieodłącznym przeciwnikiem artyzmu, czy wychowawczy aspekt literatury dla dzieci organicznie łączy się ze swoistą manipulacją bądź jednostronnością?
- omawiana książka jest efektem myślenia o istocie wychowania, lektury prac z zakresu estetyki i filozofii.
Cz. I – Horyzonty pedagogiczne literatury – poglądy, hipotezy, założenia badawcze:
R. 1 – O literaturze i wychowaniu.
Dydaktyzm i pedagogika w obrębie literatury dla dzieci i młodzieży:
- bajka, powiastka;
- problem: literatura czy pedagogika? (K. Kuliczkowska);
- teza: od dydaktyzmu do artyzmu;
- J. Cieślikowski: wszelkie aspekty „oglądu literatury dla dzieci obecnej i tej, którą należałoby postulować , są pedagogiczne”:
· dydaktyzm – a s p e k t analizy na każdym poziomie tekstu, zarówno w jego funkcjach pragmatycznych, jak i estetycznych, oraz jako relację historycznie zmienną
· pedagogiczność – s t r a t e g i a użycia książek i tekstów dla osiągnięcia pożądanych rezultatów (przedmiotem manipulacji może być każdy utwór)
- odżegnywanie się od dydaktyzmu szczególnie w odniesieniu do literatury dla dzieci wydaje się nieporozumieniem.
Wychowanie jako sfera zainteresowań różnych dyscyplin wiedzy:
- T. Kotarbiński: „(...) uchronić młodych od degrengolady, by w nich umocnić dobrą wolę i dzielność”;
- „wychowanie dla literatury” – kształtowanie umiejętności odbioru, pojmowania autonomicznych cech dzieła literackiego;
- „wychowanie literackie” – literatura nie jest celem nadrzędnym procesu wychowawczego, przeciwnie – środki literackiego wyrazu i realizowane przezeń wartości stają się czynnikiem kształtowania osobowości przez rozpoznanie istotnych, rzeczywistych, wychowawczych funkcji sztuki literackiej (marksizm, he he J);
- wychowanie z jednej strony winno służyć uaktywnieniu i rozwijaniu umysłu dziecka, z drugiej wprowadzeniu młodego człowieka w zagadnienia aksjologicznego uniwersum.
Teoria wartości a formacyjna funkcja utworu literackiego:
- najpierw trzeba wiedzieć, czym jest dobro i zło, aby móc wartościować faktyczne postępowanie ludzi. Znajomość wartości łączy się ponadto z wyborem – akceptacją jednych bądź odrzuceniem drugich;
- współczesna atmosfera intelektualna implikuje poszukiwania miejsca człowieka w świecie wartości;
- koncepcja wychowania estetycznego:
· poznawanie specyficznych wartości sztuki, formowanie wrażliwości estetycznej
· rozwijanie dzięki tekstom kultury osobowości człowieka zarówno w sferze intelektualnej, jak i moralno-społecznej
- estetyczna kultura stanowi jakby inny szczebel, podstawę kształcenia osobowości w innych, pozaestetycznych zakresach;
- wprowadzenie w trakcie opisu tekstu zewnętrznych wobec niego zagadnień filozoficznych, pedagogicznych czy psychologicznych nie usuwa z pola widzenia ani jego swoistości, ani też wielofunkcyjności łączącej się z próbami uczestnictwa w obcych sferach życia;
- ważne jest nie to, co uczeń wie o dziele literackim, jak je interpretuje, ale w jakim stopniu dzieło sztuki słowa wpływa na rozwój osobowości ucznia (B. Chrząstowska);
- M. Jędrychowska – n a j p i e r w c z ł o w i e k – przekład wartości kultury na wewnętrzną jakość człowieka.
R. 2 – Inspiracje aksjologiczne – od teorii wartości do teorii człowieka.
Zakres filozoficznej teorii wartości:
- wymienne zwroty: teoria wartości, aksjologia, filozofia wartości, etyka wartości;
- Brentano – uniezależnienie teorii wartości od metafizyki i ustalenia dotyczące empirycznego świata zewnętrznego. Pewne zjawiska mogą zachodzić jedynie w świadomości.
Rola emocji:
- uczucia są nosicielami wartości i zostają poddane porządkującej roli świadomości;
- Meinong: Wartość odkrywamy dzięki prezentacji emocjonalnej, ale musi być ona poprzedzona intelektualnym poznaniem nosiciela wartości;
- wprowadzając dzieci i młodzież w świat wartości przyczynimy się jednocześnie do intelektualnego uchwycenia wartości i ich nosiciela, a zarazem ułatwimy ich emocjonalne odczucie;
- Husserl: wartościowanie należy do dziedziny aktów, wartości natomiast stanowią domenę przedmiotów;
- w aspekcie polonistycznym czytelnik nie tyle kreuje wartości, co odkrywa je w trakcie poznawania utworu;
- Scheler: świat wartości dostępny jest dzięki przeżyciom emocjonalnym;
- Hartmann: to, co ważne w historii myśli, to powtarzalność problemów;
· świadomość pierwotna uznana jest za akt uczuciowy
· świadomość aksjologiczna jest związana z poznaniem myślowym;
- może się zdarzyć tak, iż będziemy reagować na jedne wartości, inne zaś pozostaną poza zasięgiem naszego odbioru. Warunkowane jest to zarówno przez indywidualne właściwości osoby, jak i cechy środowiska czy epoki.
Hierarchia wartości:
- wg Schelera:
· wartości hedonistyczne – najniższy szczebel, doznania zmysłowe
· wartości witalne – wartości utylitarne, wszystko, co dotyczy pomyślności i powodzenia
· wartości duchowe – estetyczne, tzw. obiektywnego porządku prawnego, porządku niezależnego, wartości poznawcze
· wartości religijne – opozycja święty-grzeszny, wartości osoby, w sferze uczuć odpowiadają im stany szczęścia i rozpaczy
- poznawać wartości można tylko w związku ze świadomością ich hierarchicznej struktury;
- Hartmann odrzuca pogląd Schelera uznający jedynie hierarchiczne zależności między wartościami. Twierdzi, iż na każdym poziomie sytuuje się wiele „równych sobie” wartości. Stawia tezę o p r z e s t r z e n n y m z o r i e n t o w a n i u w a r t o ś c i;
- K. Wojtyła: „wartości duchowe, jakkolwiek obiektywnie wyższe, są poniekąd słabsze od wartości materialnych, niższych obiektywnie” (Elementarz etyczny);
- jedynie działanie harmonijnie powiązane z obiektywną hierarchią wartości może być etycznie dobre;
- Tischner: „Mądrość niejedno ma imię” (pluralizm racjonalizmów), „można sformułować zasady etyczne bez odwołania się do Boga i można kształtować moralność człowieka bez pomocy religii”
Osoba i jej znaczenie:
- w teorii Hartmanna wartości moralne są w sposób podwójny związane z osobami:
· przysługują jedynie osobom lub aktom przez nie spełnianym
· moralności możemy mówić wtedy, gdy określona postawa, czyn, akt dotyka bezpośrednio lub pośrednio innych osób;
- fundamentem etyki jest filozofia spotkania;
- Gogacz: „Zastąpiono świat natury celami. Znaczy to, że na miejsce prawdy o tym, czym coś jest, wprowadzono oceny, postulaty, zdania, cele.”
- afirmując znaczenie „ja” teoretycy wartości uzmysławiają, iż wszelkie wytwory kultury są zwróceniem się ku osobom;
- wszelki czyn etyczny wynika z interakcji między trzema czynnikami: najpierw trzeba w i d z i e ć, następnie c h c i e ć, wreszcie m ó c:
· funkcja wychowawcy sprowadzałaby się zatem do roli przewodnika, do roli tego, kto pokazuje określone wartości, a tym samym przyczynia się do spełnienia pierwszego warunku;
· drugi należy przypisać młodemu człowiekowi, to od jego woli zależy, czy zechce poznane wartości urzeczywistnić;
· na spełnienie trzeciego ani wychowawca, ani wychowanek nie mają bezpośredniego wpływu;
Pedagogiczne aspekty etyki wartości:
- emocjonalno-intelektualna percepcja:
· wychowanie musi dążyć do równomiernego kształtowania analogicznych sfer umysłu,
· nawet najmłodsze dzieci nie są przecież „puste” aksjologicznie, są wychowywane w rodzinie preferującej konkretne wartości i te właśnie przejmują od otoczenia,
· Gogacz: „wychowanie intelektu ułatwia wychowanie całego człowieka”,
- hierarchiczne uporządkowanie:
· pokazanie młodym ludziom określonego ładu aksjologicznego,
· może wywierać wpływ na dokonywane wybory i podejmowane decyzje,
· teoria wartości wyjaśnia, dlaczego bardziej ceniona jest prawdomówność, obiektywność, itd. niż wygoda, przyjemność czy też siła fizyczna,
- prymarna rola osoby poznającej i urzeczywistniającej wartości:
społeczeństwo pluralistyczne kreuje najdogodniejsze okoliczności dla wzrostu człowieka w każdym jego wymiarze,
***
Dzieło literackie może włączyć się w proces przeżywania wartości poprzez sam fakt swojego istnienia, umożliwiając rozpoznanie relacji, zależności między nimi.
R. 3 – Preferencje czytelnicze dzieci w wieku szkolnym.
O wyborach i sposobach lektury:
- w tym rozdziale przez trzy strony ciągnęły się tabele.
Między akceptacją tekstu a jakością czytania:
- w uczniowskim odbiorze poznanie emocjonalne wyraźnie górowało nad percepcją intelektualną;
- analizowane utwory (polecę po samych tytułach): Wakacje z duchami, Ten obcy, Kamienie na szaniec, Szatan z siódmej klasy, Kwiat kalafiora, Kłamczucha, Opium w rosole, Księga strachów, Pan Samochodzik i templariusze, Sposób na Alcybiadesa, Niewiarygodne przygody Marka Piegusa,
Hanna Ożogowska, Tajemnica zielonej pieczęci, Głowa na tranzystorach,
Walery Przyborowski, Szwedzi w Warszawie,
Tomek na wojennej ścieżce, Tomek wśród łowców głów,Clive Staples Lewis, Lew, Czarownica i stara szafa, Podróż „Wędrowca do Świtu”, Książę Kaspian,
Katherine Paterson, Most do Terabithii.
Cz. II – Literatura i otwieranie perspektywy aksjologicznej:
- jeśli literatura ma włączać się w proces formowania osobowości, to nie może pomijać horyzontu oczekiwań potencjalnych odbiorców;
- wskazanie elementów utworu zwracających uwagę czytelnika domaga się równocześnie szerszego opisu możliwości ich perswazyjnego oddziaływania, należałoby się przyjrzeć przede wszystkim fabule wraz z inwencją tematyczną, konstrukcji bohatera, sposobowi prowadzenia narracji, stylowi wypowiedzi, kompozycji tekstów ;
- poprzez literackie kreacje pokazywać rozmaite płaszczyzny powiązani człowieka ze światem wartości, prezentować różnorakie obrazy etycznych możliwości;
- z wychowawczego punktu widzenia polonisty istotne jest i uniwersum wartości, i metody jego prezentacji poprzez tekst literacki;
- jeśli nauczyciel rekonstruując wychowawczy wymiar utworu wnikać będzie zarówno w strukturę tekstu literackiego, jak i sposób istnienia w niej wartości etycznych, wtedy być może cel wychowawczy przestanie kojarzyć się z natrętnym moralizatorstwem lub też dość upiorną publicystyką;
- między książkami adresowanymi do młodszych czytelników a przeznaczonymi dla młodzieży rysuje się zasadnicza różnica w sposobie ewokowania treści:
* w pierwszej grupie powieści głównym miejscem skupienia wartości okazuje się fabuła, która spełnia zazwyczaj funkcję kompozycyjnej dominanty świata przedstawionego,
panuje w nich ład korespondujący z obiektywną hierarchią wartości,
szczególnie eksponowane miejsce zajmują prawda i dobro, naturalnym obiektem obserwacji są również wartości hedonistyczne i witalne (dalej są wymieniane przykłady takowych lektur, ich wypisywanie darowałem sobie),
* w tekstach dla młodzieży nie można wyeksplikować wartości wyłącznie na poziomie fabuły, bowiem w prezentację bardziej złożonych zależności między dobrami duchowymi zaangażowana jest cała struktura,
poprzez środki właściwe tekstowi literackiemu może następować w nim swoista sublimacja świata przestawionego na skutek odniesienia do sfery Sacrum.
R. 1 – Układ prosty – fabuła jako dominujące miejsce skupienia wartości.
Dobra podstawowe oraz ich usytuowanie wobec obiektywnej hierarchii wartości:
- J. Cieślikowski: „wychodząc z założenia, że wszystko, co dzieci wzięły od dorosłych, co dla nich dorośli stworzyli, co same wymyśliły i wreszcie, co dorośli dla nich napisali n a j l e p s z e g o, służy przede wszystkim i w pierwszym rzędzie z a b a w i e.
a) Wartości hedonistyczne i witalne:
- jako motywy funkcjonują w literaturze dla najmłodszych zdarzenia i przeżycia dotyczące jedzenia, stroju i wyglądu zewnętrznego, odpoczynku i wygody, połączone wspólnym odczuciem związanej z nimi przyjemności bądź niechęci;
- przyjemność wynikająca z noszenia atrakcyjnych strojów i dbałość o powierzchowność;
- przyjemności związane z wygodą, odpoczynkiem, zmysłowym kontaktem z przyrodą;
- zdarzenia prezentujące wartości witalne – z tą sferą aksjologiczną łączy się umiejętność znoszenia bólu, głodu, dbałość o siłę fizyczną;
- fabuła ukazywana jest jako ciąg zdarzeń wywoływanych przesłankami hedonistycznymi bądź witalnymi;
- prezentacji sfery witalnej jest też podporządkowany opis wyglądu zewnętrznego.
! Wszędzie są podane przykłady, ale darowałem sobie ich wypisywanie...
b) Przygoda jako przyjemność:
- sprowadzenie funkcji przygody do poziomu wartości hedonistycznych (znika nuda)
- eksponowanie niezwykłych zdarzeń i „składanie” obietnicy przeżycia czegoś przyjemnego odbywa się na poziomie elementów metatekstowych: tytuły książek, rozdziałów – Skarb w Srebrnym Jeziorze, Wakacje z duchami, itp.
- działania bohaterów ukierunkowane są na przeżycie miłej przygody;
- zagadnienia związane z czasem – autorzy umieszczają akcję swoich opowieści w miesiącach wakacyjnych;
- wartości hedonistyczne są krótkotrwałe.
c) Relacja między wartościami:
- w powieściach sprowadzających wątek przygodowy do łączącego się z nim odczucia przyjemności, zauważyć można dwoisty stosunek do obiektywnej hierarchii wartości:
Niewiarygodne przygody Marka Piegusa i Wakacje z duchami implikują odbiór ludyczny. Zatrzymując uwagę na tym, co sprawia przyjemność, nie zamazują jednak zależności zachodzących między sferami wartości nie będącymi obiektem bezpośredniej obserwacji.
W trakcie lektury serii o Panu Samochodziku i Tomku Wilmowskim można zaobserwować, że to, co wyższe służy temu, co niższe. Przyjemność jest traktowana nie tylko jako wartość najmocniejsza, ale i najważniejsza.
Utwory Nienackiego, Szklarskiego, Maya ujawniają inny stosunek do wartości poznawczych niż przywołane powieści Bahdaja i Niziurskiego. Wiedza traktowana jest jako warunek umożliwiający uczestnictwo w zdarzeniach fabularnych.
Wewnętrzne zależności w sferze dóbr wyższych:
- w zestawie utworów autentycznie istniejących w obiegu czytelniczym młodszych czytelników, sporą grupę stanowią powieści obyczajowe. Ich fabuła zaś ukierunkowana jest na prezentację dóbr duchowych: zrozumienie istoty prawdomówności, odpowiedzialności, rzetelności, szlachetności, życzliwości, przyjaźni.
a) Prawda a wartości duchowe:
- poznanie prawdziwe umożliwia realizację wszelkich innych dóbr duchowych;
- ukazaniu relacji między prawdą a innymi wartościami duchowymi służy układ fabularny;
- dla procesu wprowadzenia dziecka w świat wartości znaczenie mają przede wszystkim te teksty, w których prawda nie jest dana z góry. Bohater poznaje ją stopniowo w toku rozwoju powieściowych zdarzeń, czego swoistym świadkiem staje się śledzący jego losy czytelnik (Ten obcy);
- kłopoty z rozpoznawaniem zależności między prawdą a całą sferą wartości duchowych ma większość bohaterów w powieściach dla młodych czytelników (Kłamczucha);
- prymarne znaczenie prawdy wobec sfery dóbr duchowych;
- funkcję dopełniającą wymowę fabuły pełnią też epizody – budują tło dla prezentowanych w utworze postaw, przekonań, wartości.
b) Uwarunkowania społeczne i poczucie rzeczywistości:
- relacje miedzy prawdą, kłamstwem a sferą wartości duchowych rozpatrywane są z reguły w perspektywie jednostkowej;
- Tajemnica zielonej pieczęci i Kłamczucha – sygnalizowanie na poziomie fabuły związków między uwarunkowaniami społecznymi a kształtem wartości (niedomówienia, stan wojenny, lata PRL-u);
- Opium w rosole – fabuła dokumentuje przekonanie o zależności zachodzącej między szacunkiem dla prawdy a poczuciem rzeczywistości;
- Musierowicz poprzez kreacje bohaterów oraz schemat fabularny eksponuje znaczenie wrażliwości na rzeczywistość, w swoisty sposób konkretyzuje stwierdzenie Tischnera: „Człowiek został rzucony w świat zarazem realny i idealny i jest odpowiedzialny za to, w jakim zakresie te dwa światy spotykają się ze sobą”.
c) Od emocji i intuicji do zintelektualizowanego obrazu wartości:
- uczucia są nosicielami wartości;
- konstrukcja literacka postaci – jednym z motywów współtworzących obraz bohatera są także jego przeżycia emocjonalne;
- Zenek Wójcik, Marcin Bigoszewski, Stefan Żórawiec, Gabriela Borejko, Kreska – bohaterowie zyskują świadomość wartości najpierw dzięki uczuciowemu zajęciu postawy wobec osób, sytuacji;
- obdarzeni pozarozumowym zmysłem moralnym bohaterowie uboczni prezentowani są jako postacie przykładające właściwą miarę do opisywanych wypadków;
- przeżycie emocjonalne stanowi formę poznania wartości poprzedzającą ich intelektualny ogląd.
d) O znaczeniu wspólnoty:
- w pracach Hatmanna, Schelera, Stróżewskiego, Tischnera, Wojtyły widoczna jest tendencja do uznania samoprojektowania i samospełnienia się osoby poprzez włączenie się w obręb całego świata wartości. Łączy ich przekonanie o związku etyki z otwartością na drugiego człowieka = znaczenie doświadczenia wspólnoty;
- dom to miejsce, gdzie w sposób naturalny odkrywa się sens istnienia, gdzie uczy się wspaniałomyślności wyrażającej się w akceptowaniu ludzi takimi, jakimi są;
- w perspektywie wychowawczej ważne jednak są jednak nie tyle bezpośrednie oceny, co prawdy wynikające z ukazywanych sytuacji fabularnych;
- dom jest jedynym autentycznym miejscem, w którym życie staje się nieustannym tworzeniem (Jeżycjada);
- codzienność w ujęciu Musierowicz jest nieustanną przyjemnością, mimo wykonywania prozaicznych czynności;
- szkoła ukazywana jest jako grupa mająca z natury rzeczy największą szansę pogłębienia i rozszerzania wartościotwórczego doświadczenia wspólnoty (Sposób na Alcybiadesa, Szatan z siódmej klasy):
· obserwując układ zdarzeń, czytelnik może się przekonać, iż zadanie (dojrzewanie moralne, formowanie własnych możliwości w konkretnej wspólnocie) szkoła może spełnić wówczas, gdy tworzą ją ludzie – uczniowie i nauczyciele – potrafiący nawiązać kontakty osobowe;
· uczniowie dostrzegają niezwykłość nauczycieli, a nauczyciele widzą niepowtarzalność uczniów;
· w obu powieściach nauczyciele postępują sprawiedliwie, ale i zachowania uczniów cechują się rzetelnością;
· wolność, swoboda, niezależność wtedy stają się cnotami, gdy urzeczywistniająca je osoba potrafi świadomie odpowiadać za nadawany im kształt – w przeciwnym razie wartości te nie służą człowiekowi ani grupie, w której żyje;
e) Komizm a aksjologia:
- odejście od usankcjonowanego tradycją obyczaju wzniosłego mówienia o dobrach aksjologicznych;
- komizm chroni przed patetycznością i rezonerstwem uczącym zamiast cnót raczej konwenansów;
- humor neutralizuje wzniosłość, stanowi obronę przed napuszeniem i górnolotnością.
R. 2 – Układ złożony – kreowanie obrazu wartości poprzez całokształt struktury tekstu
Patriotyzm jako problem aksjologiczny:
- z pojęciem ojczystego kraju ściśle łączy się szacunek dla świata wartości i ukierunkowanie działań na ich realizację;
- ojczyzna jest miejscem urzeczywistnienia różnorodnych dóbr – począwszy od hedonistycznych a skończywszy na najwyższych ideałach;
a) Historia i prawda o ludziach (Kamienie na szaniec):
-– obraz patriotycznych zachowań młodych...