Językoznawstwo ogólne
prof. dr hab. Jolanta Maćkiewicz
Wykład 9
Przyczyny zmian w systemie leksykalnym
Przyczyny pozajęzykowe – trzy typy
Przyczyny wewnątrzjęzykowe – jeden typ
Pozajęzykowe przyczyny zmian w systemie leksykalnym
a) historyczne
b) społeczne
c) psychologiczne
Przyczyny historyczne
Język jest częścią kultury, nie istnieje w izolacji, reaguje na zmiany np. w technice czy instytucjach. Nowe wyrazy wchodzą do systemu (neologizmy lub zapożyczenia) dla nazwania nowych obiektów, np. komputer (mysz – zapożyczenie znaczenia na wzór angielski).
zmiana znaczeń z powodów historycznych:
pióro – pierwotnie: ptasie
metonimia: pióro ptasie służące do pisania
metonimia: urządzenie służące do pisania
chleb – zapożyczenie z języka gockiego (jeden z jęz. germańskich), wyraz zapożyczony jeszcze przez wyodrębnieniem się poszczególnych języków słowiańskich
z tego samego germańskiego rdzenia wywodzi się ang. loaf – bochenek
- znaczenie pierwotne: wszystko, co wyrabiano ze zboża, placki, podpłomyki (bez zakwasu)
- zwężenie znaczenia: pieczywo na zakwasie, które nie jest słodkie, nie jest ciastem / ciastkiem
Archaizmy i neologizmy to zmiany w leksyce, które mają przyczyny historyczne.
Archaizmy: z użycia wyszło mnóstwo wyrazów dotyczących rycerstwa, np. rodzaje zbroi, broni białej, ponieważ nie obcuje się już z tym obiektami. Podobnie wyszły z użycia wyrazy związane z nieistniejącą już organizacją społeczną.
Przyczyny społeczne
Przyczyny społeczne leżą u podstaw przechodzenia wyrazów i wyrażeń z jednej odmiany języka do drugiej. Przejściom tym towarzyszą zmiany znaczeniowe w strukturze lub zakresie.
język etniczny
profesjolekty
odmiana potoczna
odmiana środowiskowa
odmiana myśliwska > język ogólny
stropić – metaforyzacja; języku ogólnym – tylko znaczenie metaforyczne;
gwara aktorska > język ogólny, odmiana potoczna
chałtura – w gwarze aktorskiej: przestawienie grane wyłącznie dla pieniędzy, a przy tym często robione byle jak;
w języku ogólnym: rozszerzenie zakresu znaczeniowego – każda praca dla pieniędzy, na drugim planie – nie najlepiej wykonywana;
język ogólny > terminologie specjalistyczne
jabłko – część masztu (metaforyzacja)
gniazdo bocianie – metaforyzacja
Przyczyny psychologiczne
a) poszukiwanie ekspresywności
b) ksenofobia
c) działanie tabu
Ekspresywność – ludzie odczuwają potrzebę mówienia w sposób ekspresywny, jednak elementy nacechowane szybko się „zużywają”, tracą ekspresywność i są odczuwane jako neutralne. Dlatego poszukujemy wciąż nowych, nacechowanych elementów:
- neologizmy ekspresywne – nie nazywają nowego desygnatu, ale zmieniają nacechowanie
- rozwój struktury znaczeniowej – wykorzystywanie już istniejących wyrazów i dodawanie im nowych znaczeń, najczęściej na zasadzie metaforyzacji; szczególnie predestynowane do tego klasy to:
§ nazwy instrumentów (trąba, bęben, cymbał)
§ nazwy zwierząt (świnia, pies, osioł, gęś, kura)
większość nazw zwierząt odniesiona do ludzi wartościuje negatywnie, ale nie wszystkie (lew, sarna, łabędź). Związane ze zwierzętami:
- czynności – żreć, szczekać, warczeć
- części ciała – morda, łapa
Zjawiska te wiążą się z antropocentryczną wizją świata, najbliższe nam, ludziom, zwierzęta są w tym porządku gorsze.
Ksenofobia – wiąże się z podziałem świata na swoich i obcych oraz postrzeganiem obcych jako gorszych.
Sąsiadów zawsze nie lubi się najbardziej. J
niechęć do wyrazów pochodzących z obcego języka: z nm. żołdak, z ros. sołdat, z fr. palować (mielić językiem)
fr. habler < hiszp. hablar – mówienie napuszone
hiszp. parlar < fr. parter – mielenie językiem
Mówić jak krowa hiszpańska = mówić źle po francusku (określenie francuskie)
Działanie tabu – powoduje stosowanie wyrazów zastępczych (eufemizmów) w wypadkach, gdy nie można mówić wprost lub nazywać rzeczy po imieniu.
przyczyny działania tabu:
1. magiczne (później: religijne)
2. pruderyjność / przyzwoitość
3. kurtuazja, delikatność, uprzejmość
4. przezorność, spryt, roztropność, interesowność
Ad. 1. – magiczne / religijne
a) Nie wolno było wymawiać nazw groźnych zwierząt, żeby się nie pojawiły.
np. Nie wywołuj wilka z lasu.
łac. ursus = niedźwiedź – nie ma kontynuantów tego wyrazu w języku polskim ani w językach germańskich
niedźwiedź – określenie eufemistyczne, mające na celu oswojenie niebezpieczeństwa, pokazanie jego lepszej strony; pierwotnie: miedźwiedź – ten, który je miód; w językach słowiańskich: miodojad; j. germ. i j. ang: bury.
Pierwotny wyraz nazywający misia nie zachował się.
b) Niewymawialnie imienia boskiego.
Bardzo silne tabu u żydów, w językach słowiańskich i germańskich – także liczne eufemizmy i wyrazy zastępcze.
Brak kontynuantów gr. Theos czy łac. Deus w języku polskim.
Bóg – dawca bogactw i pomyślności; ten sam rdzeń, co zbożny i bogaty – pierwotnie wyraz bogaty odnosił się nie tylko do majątku;
Eufemizmy także się „zużywają”, zaczynają być odczuwane nie jako wyrazy zastępcze, ale jako właściwe nazwy, które znów trzeba zastąpić eufemizmem.
np. kiedy wyraz Bóg przestano odczuwać jako eufemizm, pojawił się Pan.
c) Niemówienie o śmierci.
Duże eufemizmów i oswajających związków frazeologicznych
np. żartobliwie: iść do Abrahama na piwo, kopnąć w kalendarz;
metaforyzacja: śmierć jako odejście.
d) Niemówienie o groźnych chorobach.
np. zabieg zamiast operacja (łagodniejsze), stosowanie przez lekarzy niezrozumiałych dla laików łacińskich nazw.
Tabu pierwotne, religijne czy magiczne, istnieje we wszystkich kulturach.
Ad. 2. – pruderyjność, przyzwoitość
a) czynności fizjologiczne
b) pojęcia erotyczne
c) części ciała
Wszystkie wyrazy nazywające toaletę to eufemizmy, choć odczuwane są jako nazwy właściwe:
toaleta – zapożyczenie z j. fr., oznaczała strój zasadniczo kobiecy:
por. elegancka toaleta, robić toaletę (czyli czesać, malować)
później: miejsce wykonywania powyższych czynności, mebel
w wyniku rozwoju struktury znaczeniowej (nie jest to ani metonimia, ani metafora) toaleta zaczęła oznaczać miejsce przeznaczone do innych zgoła czynności…
ślad pierwotnego znaczenia we frazeologizmie: iść przypudrować nos
ubikacja – zapożyczenie z j. nm., wariant austriacki, oznacza każde pomieszczenie;
klozet – zapożyczenie z j. ang., oznacza miejsce zamknięte;
WC – skrót zapożyczony z j. ang., oznacza nowoczesny system spłukiwania;
ustęp – wyraz rodzimy, oznacza miejsce położone na uboczu (metonimia); podobnie: ustronne miejsce;
Wyrazem, który przestał być odczuwany jako eufemizm, jest wyraz dupa, który ma ten sam rdzeń, co dziupla i pierwotnie odnosił się do dziury, otworu. Poprzednim wyrazem, który nazywał wzmiankowaną część ciała była rzyć, zachowana do dziś w gwarze podhalańskiej. Warto przy tym nadmienić, że gwary pograniczne dobrze zachowują archaizmy.
Ad. 3. – kurtuazja, delikatność, uprzejmość (nowsze)
np. sklepy dla puszystych, starszy człowiek zamiast stary, niepełnosprawny zamiast kaleka (neologizm słowotwórczy)
Ad. 4. – przezorność, roztropność, spryt, interesowność (najnowszy typ)
przedstawianie siebie w jak najlepszym świetle
podnoszenie rangi odbiorcy (jeśli to się opłaca), np. przy wymienianiu tytuły pomija się vice-, pro-, zastępca;
Sposoby eufemizowania:
§ nowe wyrazy (neologizmy, zapożyczenia)
§ zmiany znaczeniowe
§ zmiany fonetyczne
Zmiany fonetyczne wiążą się z wiarą, że każda rzecz ma jedną właściwą nazwę, której wypowiedzenie wezwie siłę nieczystą.
np. określenia diabła (wyraz pochodzi z j. gr., do polszczyzny trafił za pośrednictwem łaciny).
o licho
o zły
o kusy = krótki – diabeł ubierał się „po niemiecku” (por. A. Mickiewicz, Pani Twardowska), wierzchnia odzież Sarmaty zasłaniała spodnie, górna część ubioru Niemców była krótka
...