Ząb – wykład
ROZWÓJ ZAWIĄZKÓW ZĘBOWYCH:
1. tworzenie zawiązków zębowych
● ektoderma (szkliwo) + mezenchyma (miazga, zębina, cement)
● proces histomorfogenezy tkanek zęba jest kontrolowany przez wzajemną indukcję nabłonkowo-mezenchymalną
● rozpoczyna się w 3-4 tygodniu życia płodowego (powstają łukowate zgrubienia na szczęce i żuchwie – tzw. pierwotna listewka zębowa – komórki te wywodzą się z komórek grzebienia nerwowego
● 5-6 tydzień: pierwotna listewka zębowa wytwarza pączki szkliwne (zawiązki zębów mlecznych w stadium pączka)
● zawiązek zębowy, a pod nim zagęszczenie komórek neuromezenchymalnych
● stadium czapeczki:
- pączek szkliwny przybiera postać kolbki
- zawiązek zęba ma kształt czapeczki i jest połączony z listewką zębową za pomocą szypuły – tu zaczyna ona zarastać tkanką łączną; zostają tylko niewielkie ilości komórki nabłonkowej = ciałka nabłonkowe Malasseza (mogą one być przyczyną torbieli)
- mezenchyma tworzy „woreczek zębowy” i brodawkę zębową (z niej-miazga)
- narząd szkliwotwórczy (po stronie wypukłej – nabłonek zewnętrzny, po stronie brodawki – nabłonek wewnętrzny (z niego-preameloblasty))
- nabłonek gwieździsty = siateczka szkliwa = nabłonek szkliwotwórczy
● różnicowanie narządu szkliwotwórczego:
a) stadium listewki zębowej pierwotnej
b) powstanie listewki zębowej przedsionkowej i wtórnej
c) powstanie właściwych narządów szkliwotwórczych (pęków szkliwnych)
d) stadium czapeczki
e) stadium dzwonu
2. histogeneza zębiny i szkliwa
STADIUM DZWONU
○ komórki są zdolne do produkcji zębiny i szkliwa
○ narząd szkliwotwórczy ma kształt korony zęba
○ komórki gwieździste (połączenia desmosomalne)
○ komórki strefy pośredniej – 2-3 warstwy podłużnych komórek, pośredniczą w przekazywaniu subsancji; rola reparacyjna dla ameloblastów (komórki macierzyste)
○ nabłonek zewnętrzny – jedna warstwa komórek sześciennych leżąca na blaszce podstawnej; kontakt z naczyniami krwionośnymi; odżywianie zęba; w nabłonku tym występują liczne mikrokosmki, pęcherzyki i mitochondria
○ pętla szyjki = „zawiązek” szyjki
○ pochewka Hertwiga – wyznacza korzeń zęba (tylko nabłonek zewnętrzny i wewnętrzny; brak strefy pośredniej, dlatego też nie ma tu produkcji szkliwa)
○ woreczek zębowy – z dwóch warstw (zewnętrzna – włókien kolagenowych i wewnętrzna – komórkowa)
○ zębina i szkliwo zaczynają się tworzyć na „guzku zęba” (późniejszym brzegu siecznym)
CYKL ŻYCIOWY AMELOBLASTÓW
♥ młode formy znajdują się najniżej (są jeszcze niezróżnicowane) → faza morfogenetyczna (ukształtowanie linii szkliwno-zębowej, polaryzacja)
♥ faza różnicowania – komórki zaczynają wpływać na komórki zębiny; ameloblasty stają się wyższe, zmienia się polaryzacja; aparat Golgiego wędruje w dół
♥ faza wydzielnicza – tworzy się płytka odontoblastyczna; tworzą się wypustki Tomesa (faza późna); tworzy się praszkliwo; są tu amelogeniny i enameliny; mineralizacja w całości po utworzeniu praszkliwa (nukleatorami są fosfoproteiny)
♥ faza komórek dojrzałych – ameloblasty ściśle związane ze szkliwem (ameloblasty o gładkiej powierzchni i ameloblasty o pofałdowanej powierzchni); resorpcja produktów ameloprotein; przekazywanie Ca²+ (białko zależne od witaminy D)
♥ faza ochronna – podobna do nabłonka narządu szkliwotwórczego (ochrona szkliwa przed resorpcją z tkanki łącznej) – adipocyty upodabniają się komórek gwiaździstych tworząc zredukowany narząd szkliwotwórczy, który chroni szkliwo przed resorpcją i przed odkładaniem się na nim cementu; warstwa wewnętrzna (pierwotna blaszka szkliwna) i warstwa zewnętrzna (wtórna blaszka szkliwna = nabłonek gwiaździsty ulegają fuzji tworząc oszkliwie
♥ faza desmoliyczna– zredukowany nabłonek szkliwotwórczy indukuje zanik tkanki łącznej pod nabłonkiem jamy ustnej, co ma znaczenie w wyrzynaniu się zębów
♪ wypustki Tomesa – ulegają mineralizacji; mają funkcję szkliwką
♪ w miarę odkładania szkliwa, ulega redukcji narząd szkliwotwórczy (ponieważ wnikają kapilary)
1. ♪ mezenchyma indukuje formowanie się listewki zębowej
2. ♪ narząd szkliwotwórczy indukuje zmiany w brodawce zębowej (proliferacje komórek i wzrost liczby naczyń)
3. ♪ w stadium dzwonu – komórki nabłonka wewnętrznego narządu szkliwotwórczego indukują różnicowanie się odontoblastów
4. ♪ prazębina indukuje działalność sekrecyjną adameloblastów (niezbędne do amelogenezy)
♪ zębina włóknista – włókna spiralne (Kocha) i włókna kolagenowe (powstają później)
♪ mineralizacja – zawsze dotyczy powierzchownych warstw (globularnie); pęcherzyki macierzy są ośrodkami kalcyfikacji (tworzą jądra pierwotne); fosforyny wiążą wapń, działają na początku mineralizacji
♪ listewka zębowa – z listewki drugorzędowej powstaje zawiążek stałego trzonowca (dojęzykowo); inicjuje powstanie zawiązków zębów; ok. 5 lat; zęby mleczne (5-6 tydzień życia płodowego) i zęby stałe (10-12 tydzień życia płodowego); powstanie zawiązków zębów stałych (6. – 17. tydzień życia płodowego; 7. – pół roku po urodzeniu; 8. – ok. piątego roku życia)
3. tworzenie cementu i ozębnej (modelowanie korzenia)
4. wyrzynanie zębów
ZĘBINA:
→ pierwotna (rozwojowa) – powstaje w rozwoju zęba, regularna budowa kanalików
→ wtórna – od strony jamy zęba, odkładana nieregularnie (nieregularne kanaliki ze skrętami, miejsca bez kanalików) – stanowi o utrudnienie dla drobnoustrojów;
- typ fizjologiczny (bezobjawowa)
- typ patologiczny (wynik działania bodźców mechanicznych, chemicznych, próchniczych – odkładanie w miejscu działania bodźca; jeszcze bardziej nieregularna
→ zębina trzeciorzędowa (bodźce działające bezpośrednio na miazgę zęba, przez długi czas (np. leczenie zachowawcze, próchnica) – odkłada się w komorze zęba (tzw. mosty zębinowe) = uszkodzenie odontoblastów (tworzą je fibroblasty – typ włóknisty zębiny; dopiero potem - zębina kanalikowa (tworzona przez odontoblasty)
→ zębina miażdżycowa
POWSTANIE KORZENIA:
- biorą udział elementy narządu szkliwotwórczego
- pochewka Hertwiga wpukla się w dół od pętli szyjki (nadaje jej kształt)
- w skład pochewki Hertwiga wchodzą: nabłonek zewnętrzny, nabłonek wewnętrzny; brak komórek strefy pośredniej (nie ma produkcji szkliwa)
- nabłonek wewnętrzny indukuje boczne wiązki do zróżnicowania się odontoblastów, które produkują zębinę w części korzeniowej – w miarę jej tworzenia pochewka traci kontakt z zębiną i pochewka zanika; zosają pozostałości – komórki nabłonkowe Malesseza, które:
a) kształtują przestrzeń ozębnej
b) zapobiegają resorpcji korzenia
c) w procesie wymiany zębów wydzielają prostaglandyny stymulujące resorpcję kości
d) mogą być związkiem patologicznych zmian – torbiele lub guzy zębopochodne w obrębie zęba
- zębina korzenia wchodzi w kontakt z woreczkiem zębowym
- indukcja zębiny na komórki woreczka zębowego:
1. komórki różnicują się w cementoblasty (produkują one substancję międzykomórkową cementu)
2. odkładanie włókienek kolagenowych
3. mineralizacja włókienek (kryształy hydroksyapatytu)
4. cementoblasty zostają przetransformowane w cementocyty (produkują one cement komórkowy = OSTEOCEMENT – pokrywa on cement włóknisty)
5. na powierzchni cementu (precementu) występują cementoblasty, które odkładają nowe warstwy cementu
6. wbudowywanie nowych włókienek kolagenu w procesie powstawania cementu
7. cementoblasy mogą tworzyć cementniaki (owalne lub okrągłe twory zbudowane z blaszek) – mogą tworzyć cement zrostowy, powodować uczucie bólu
8. cement odkładany jest przez całe życie
9. gruby cement HIPERROFICZNY, powstaje w wyniku: hipercementozy (jako odpowiedź na duże naciski), hipertrofii (poprawia czynność zęba – funkcjonalne), hiperplazji (na zębach martwych)
10. cement odżywiany jest głównie przez ozębną, ale także przez jamę zęba
11. cementocyty kierują swoje włókna w stronę zębnej
WIĘZADŁA OZĘBNEJ:
-) powstają z włókien woreczka zębowego
-) woreczek – włókna formują osłonkę wokół zawiązka zęba (równolegle do zawiązka)
-) zmiana układu włókien kolagenowych (z równoległego)– spowodowana tym, że włókna są wbudowywane do cementu (włókna Sharpey’a) i w ścianę zębodołu
-) najpierw powstają więzadła skośne (są najliczniejsze, biegną od ściany zębodołu do cementu; ich liczba zwiększa się w procesie wyrzynania zęba)
-) wytwarzanie więzadeł na szyjce zęba (więzadło pierścieniowe i wyżej położone, biegnące prostopadle więzadło cementowo – dziąsłowe)
-) więzadło wierzchołkowe – po wyrznięciu zęba, pojawia się więc jako ostatnie – wachlarzowate – między nimi często występuje tkanka limfoidalna (tkanka Blacka – podobna do węzła chłonnego, grudki chłonnej; może powstać ropień okołokorzeniowy)
ŚCIANA ZĘBODOŁU:
● tkanka kostna grubowłóknista zamieniana na blaszkowatą (ta pierwsza pozostaje jednak w miejscach implantacji zagęszczonych włókien kolagenowych)
● powstaje z woreczka zębodołu
● między beleczkami znajduje się szpik kostny zębowy
● kość blaszkowata zbita – lamina dura – znajduje się w zębodole (jest narażona i wrażliwa na urazy w momencie żucia; mocno perforowana - ma liczne kanały Haversa z naczyniami krwionośnymi) – pierwsza warstwa
● beleczki kostne na kształt klina (kość podporowa zębodołu), obejmują blaszkę zbitą, zapobiegają wtłaczaniu się jej wgłąb zębodołu; zbudowane z tkanki gąbczastej
● przebudowa wyrostków zębowych ma miejsce całe życie
WYRZYNANIE ZĘBÓW = ERUPCJA:
1. ruch przederupcyjny zawiązków
♥ ruchy narządu szkiwotwórczego (przemieszczanie zawiązków związane z ich kształtowaniem się)
♥ kształtowanie się zawiązków
♥ powstanie korony zęba
♥ przebudowanie tkanki kostnej otaczającej ząb (intensywne!)
2. wyrzynanie wewnątrzkostne
○ przesuwanie zęba z otaczającej tkanki kostnej w kierunku błony śluzowej
○ powstaje korzeń zęba
○ krypty kostne = zębodoły
○ resorpcja kości nad zębem (koroną)
○ kościotworzenie w okolicy korzenia
○ kanał erupcyjny (wiodący) – wypełniony tkanką łączną woreczka zębowego; za postanie toru wyrzynania odpowiada także narząd szkliwotwórczy
♠ zęby mleczne – na bazie kości
♠ zęby stałe – na bazie zębów mlecznych
♠odontoklasty – resorpcja tkanek twardych zęba
♠ oddziaływanie parakrynowe (EGF – naskórkowy czynnik wzrostu z krwi wiąże się z receptorami narządu szkliwotwórczego; TGFβ – (transformujący) – wydzielany przez komórki woreczka; hemotaktyczny dla makrofagów i monocytów; IL-1 – przez narząd szkliwotwórczy do CSF1 – czynnik ten stymuluje makrofagi, różnicując ich prekursor do wytwarzania osteoblastów);
♠ OSTEOPOROZA = marmurowatość kości – brak czynnika CSF1, brak zębów
- Formowanie toru wyrzynania, powstawanie korzenia, wzrost kości wyrostka zębodołowego są ze sobą skoordynowane, ale nie zsynchronizowane:
a) kiedy wzrost korzenia wyrównuje tempo formowania toru erupcji kość wyrostka zębodołowego w dnie krypty – nie formowana
b) kiedy wzrost korzenia wyprzedza formowanie toru wyrzynania – kość wyrostka zębodołowego resorbowana przystosowawczo
c) kiedy wzrost korzenia jest wolniejszy od formowania toru wyrzynania – kość odkłada się na dnie krypty
- Enzymy proteolityczne – produkowane przez komórki narządu szkilwotwórczego (działają one na nieaktywne enzymy narządu aktywując je
- Woreczek zębowy:
-) kolagenozy
-) metaloproteazy (MMPs) – degradują one:
- błony podstawne naczyń krwionośnych umożliwiając migrację jednojądrowych prekursorów osteoklastów z krwi
- połączenia komórkowe – macierz mitochondrialna (reorganizacja podczas powstania więzadła zębnego i połączenia szkliwno-nabłonkowego)
- składniki macierzy międzykomórkowej (reorganizacja i ustalenie nowych połączeń między komórkami oraz komórka-macierz)
- wiązanie czynników wzrostowych z elementami macierzy międzykomórkowej (np. na drodze enzymatycznej odcięcia CSF1 od macierzy następuje aktywacja ego czynnika)
3. stadium kontaktu z jamą ustną (przechodzenie zębów przez błonę śluzową pokrywającą wyrostki zębodołowe – powstanie przyczepu nabłonkowego
► gdy guzki zębowe osiągają kresy zębodołowe
► zredukowany nabłonek szkliwotwórczy powoduje degradację tkanki łącznej nad koroną
► korona zbliża się do błony śluzowej; przechodzenie zęba przez błonę śluzową
► zredukowany nabłonek szkliwotwórczy wydziela enzymy proteolityczne – umożliwiają one fuzję zredukowanego nabłonka szkliwotwórczego i nabłonka jamy ustnej (melanocyty) – powstają liczne przyczepy szkliwno - nabłonkowe
4. Wyrzynanie przedokluzyjne
♪ Początek: moment pojawienia się guzków zębowych w jamie ustnej; koniec: zwarcie zębów obu szczęk
♪ 1-10μm na dobę
♪ wzrost korzeni
♪kościotworzenie podstawy wyrostków zębodołowych i przegród międzykomorowych
Po osiągnięciu płaszczyzny zwarcia:
♪ wyrznięcie korzenia
♪ pogrubienie blaszki zbitej kości zębodołu
♪ dojrzewanie więzadła ozębnowego (wzrost liczby fibroblastów)
♪ korona kliniczna – rozmiary korony anatomicznej
5. Postokluzyjne wyrzynanie się zębów
♦ kompensowanie przez apozycyjny przyrost cementu
♦ ruch zębów w kierunku prawidłowego zgryzu z powodu ścierania guzków zębów, które dążą do okluzji
Okluzja – zwarcie zębów guzkami i bruzdami
WADY WRODZONE ZĘBÓW:
1. NIEDOROZWÓJ SZKLIWA (ubytki na powierzchni szkliwa w postaci rowków lub plamek; wywołane niedoborami pokarmowymi lub przyjmowaniem tetracyklin, np.w czasie ciąży)
2. ...