W 1795 r. Polska została wymazana z mapy Europy. W tym czasie w kraju rozwinęła się ożywiona działalność odrodzeniowa. Przede wszystkim trzeba było zachować świadomość narodową, do czego była potrzebna szkoła polska. Chodziło również o utrzymanie kultury polskiej na poziomie europejskim. Praca naukowa i oświatowa stała się czynem patriotycznym, służącym walce o niepodległość. W 1817 Maksymilian Ossoliński uzyskał zatwierdzenie swej biblioteki zapoczątkowanej w Wiedniu, a Czartoryscy nabyli zbiory rękopisów do historii polskiej, włączając je do swoich zbiorów puławskich. Biblioteka Ossolińskich rozpoczęła swą działalność we Lwowie w 1827, zaś w 1829 Edward Raczyński podarował Poznaniowi swoją bibliotekę. W ruchu naukowym znaczną rolę odegrały towarzystwa naukowe: Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie, Towarzystwo Naukowe Krakowskie, Towarzystwo Naukowe w Płocku, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Lublinie. Działalność naukowa i oświatowa Polaków napotykała na wielorakie trudności, które w każdym z zaborów przedstawiały się różnie i zmieniały się w różnych okresach.
ZABÓR ROSYSJKI
W zaborze rosyjskim pierwszym posunięciem carycy Katarzyny II była likwidacja szkół KEN-u oraz wprowadzenie cenzury książek. Szkoła Główna Wileńska została przekształcona w 1803 r., ukazem cara Aleksandra I, na Imperatorski Uniwersytet z wydziałami: fizyczno- matematycznym, lekarskim, nauk moralnych i teologicznych, literackim i sztuk wyzwolonych. Uczelni nadano szeroką autonomię, zwrócono dawne fundusze edukacyjne oraz podporządkowano jej wszystkie szkoły byłych ziem Rzeczpospolitej przyłączonych do Rosji (8 guberni). Tak powstał Wileński Okręg Naukowy (Kuratoria Wileńska), którego kuratorem został A.J. Czartoryski. Przyjęto, że w każdej guberni będzie przynajmniej jedno 6-klasowe gimnazjum, zaś w każdym powiecie 3-klasowa szkoła powiatowa. W obu typach szkół średnich obowiązywał ten sam program nauczania, wzorowany na szkołach średnich KEN, z dodaniem języka rosyjskiego jako przedmiotu nauczania. Swobodny rozwój szkolnictwa Kuratorii Wileńskiej przerwała wojna w 1812r. po jej zakończeniu, sytuacja w szkolnictwie zaczęła się pogarszać, wprowadzono nadobowiązkową naukę języka rosyjskiego, jako przedmiotu nauczania, a następnie zaczeto ograniczać terytorium Kuratorii Wileńskiej. Ograniczenia te dotknęły także Uniwersytetu Wileńskiego, którego pozbawiono jego kardynalnego prawa nadawania stopni naukowych. W 1821 wyszło rozporządzenie aby profesorowie wileńscy nie rozbudzali patriotyzmu i zainteresowań politycznych wśród młodzieży oraz wychowywali ją w duchu poszanowania istniejącego porządku społecznego.
Obok Wilna sławnym ośrodkiem nauki polskiej był Krzemieniec. Założone przez Czackiego w 1805 r. Gimnazjum Krzemienieckie za główny cel stawiało sobie przygotowanie młodzieży do służby dla kraju i narodu. Pod względem organizacyjnym dzieliło się na 2 stopnie:
- niższy – tworzyły go 4 jednoroczne klasy odpowiadające istniejącym szkołom powiatowym. Nauczano tu głównie języka polskiego, niemieckiego, łaciny, rosyjskiego i francuskiego , w wymiarze po 4 godziny na każdy w każdej klasie. W znacznie mniejszym wymiarze nauczano przedmiotów matematycznych, nauki moralnej i geografii. Uczniowie zdawali egzaminy kwartalne w klasach, zaś dwa razy do roku byli egzaminowani na kursach. Kary szkolne były następujące: areszt i kara cielesna, napomnienie oraz wydalenie ze szkoły.
- wyższy- tworzyły 3 dwuletnie klasy, gdzie dominowały przedmioty matematyczno – przyrodnicze, filozofia z logika, wymowa, maszynoznawstwo, technologia, rysunki. A ponadto nauczano historii Rosji, historii powszechnej z geografia, prawa, literatury polskiej i obcej.
Poza tym przy szkole istniała osobna szkoła malarzy, geometrów, mechaników oraz agronomów. Nauka w liceum była bezpłatna.
Szkolnictwo polskie na ziemiach byłej Kuratorii już w 1834 r. straciło polski charakter. Zamknięto prywatne szkoły średnie, prowadzone przez zakony katolickie, oraz większość pensji żeńskich. Język polski jako wykładowy pozostał tylko w nauczaniu religii. Młodzież polska z konieczności udawała się na studia w uniwersytetach rosyjskich. Po klęsce powstania styczniowego nastąpił ucisk polityczny. Organizowano nowe szkoły rosyjskie, wprowadzono tzw. „szkoły mieszane”. W 1870 r. usunięto polskie książki z bibliotek gimnazjalnych. W programach nauczania pominięto zupełnie historię Polski. Regulaminy szkół zawierały szereg przepisów policyjnych, jak zakaz chodzenia po mieście w określonych godzinach, uczęszczania do teatru, do czytelni. Najbardziej ponury okres wiąże się z A.L. Apuchtinem. Sprowadził on z Rosji całą plejadą działaczy do szkół. Realizował on politykę rusyfikacji z krańcową zawziętością, nieraz bez zezwolenia ministerstwa. Celom rusyfikacji służyły także internaty, zakładane, aby usunąć wpływ polskiego środowiska i domu rodzinnego na młodzież. Zakazano korzystania z prywatnych stancji, a równocześnie zabroniono dojazdów do szkół. Internaty były przeznaczone nawet dla uczniów miejscowych, a pozostawały pod kierownictwem Rosjan.
Rusyfikację szkół ludowych próbowano początkowo przeprowadzić przez nauczanie dzieci czytania i pisania w rosyjskim alfabecie (grażdanka). W ten sposób próbowano przerwać kontakt młodzieży polskiej z polskim piśmiennictwem. W szkołach ludowych nauczano śpiewów rosyjskich: cerkiewnych i żołnierskich, zaś w 1871 nakazano używania rosyjskich podręczników, w roku następnym wprowadzono język rosyjski jako przedmiot nauczania. Polska ludność niechętnie korzystała z tych szkół, stąd też szerzył się analfabetyzm. Ostatnim elementem polskości w szkole pozostała nauka religii w języku polskim. Planowe wynarodowienie Polaków spowodowało kontrakcję społeczeństwa w postaci organizowania nauczania prywatnego i tajnych szkółek. W 1894 r. założono Towarzystwo Tajnego Nauczania. Na prowincjach nauczanie elementarne organizowały tzw. Koła Kobiece Korony i Litwy. Z inicjatywy Konrada Prószyńskiego w środowisku warszawskiej młodzieży studenckiej powstało Towarzystwo Oświaty Narodowej (TON). Członkowie tego stowarzyszenia zobowiązani byli własną aktywnością, rozmową i wiedzą szerzyć wśród mas ludowych naukę czytania po polsku. Do zadań TON należała także troska o zakładanie nowych księgarń i czytelni. W 1833 powstała konspiracyjna organizacja oświatowa – Koło Oświaty Ludowej. KOL rozwijało narodowo – patriotyczną działalność oświatową wśród chłopów. Na poziomie wyższym istotną rolę odegrał Uniwersytet Latający w Warszawie. Była to tajna placówka przenosząca się z miejsca na miejsce.
Dopiero na początku XX w., po klęsce caratu w wojnie z Japonią, zaczęły się zmiany. W 1905 r. wybuchł STRAJK SZKOLNY w Warszawie, który przekształcił się w bojkot szkoły rosyjskiej w całym kraju. Po tych wydarzeniach władze carskie poszły na pewne ustępstwa. Na Uniwersytecie Warszawskim utworzono osobną katedrę literatury i języka polskiego z polskim językiem wykładowym, przywrócono autonomię wyższych uczelni, zezwolono na otwarcie polskich szkół prywatnych z polskim językiem wykładowym, zezwolono uczniom szkół rządowych rozmawiać w szkole po polsku, podniesiono pensje nauczycielom języka polskiego, zezwolono na działalność polskich organizacji kulturalno – oświatowych.
ZABÓR PRUSKI
W zaborze pruskim najszybciej wprowadzono język niemiecki oraz historię Prus do szkół. Zakazano zatrudniania nauczycieli nie znających języka niemieckiego. Już Fryderyk II doprowadził do likwidacji, względnie do obniżenia poziomu nauczania. Po jego śmierci w 1786 r. Berlin przestał interesować się szkolnictwem, ale ludność polska nadal była pozbawiona możliwości kształcenia w języku polski. Dopiero po trzecim rozbiorze zaczęto likwidować szkoły polskie, nakazując forsowną germanizację. Wielu nauczycieli polskich wysłano na studia w pruskich uniwersytetach. W miejsce upadłej w Warszawie Szkoły Kadetów założono niemiecki Korpus Kadetów w Kaliszu. W 1804 r. utworzono Liceum w Warszawie jako wzorową 6-klasową szkołę niemiecką. Władze pruskie usilnie starały się, aby wychować młodzież na dobrych poddanych pruskich.
W drugiej połowie XIX w. w całym zaborze pruskim obowiązywała pruska organizacja szkolnictwa. Pełnym typem szkoły ludowej była szkoła 6-klasowa podzielona na 3 stopnie programowe. W wyniku tego poważnym zmianom uległ zakres i treść nauczania poszczególnych przedmiotów, jak również metody nauczania. Rozszerzono nauczanie języka niemieckiego o 12 godzin tygodniowo – kosztem rachunków, geometrii oraz realiów. Szkoła miała na celu kształtowanie nacjonalizmu, posłuszeństwa i militaryzmu. Obowiązek szkolny obejmował dzieci od 6 do 14 roku życia. Władze bardzo skrupulatnie przestrzegały frekwencji szkolnej i za nieusprawiedliwione dni nieobecności w szkole rodzice byli karani pieniężnie. Władze centralne przekazały germanizacje szkolnictwa ludowego czynnikom lokalnym, które miały wziąć pod uwagę specyficzne, w poszczególnych prowincjach i regencjach stosunki. Generalną zasadą było ograniczenie nauczania w języku polskim. Najradykalniejsze rozporządzenie wydano w regencji opolskiej. Wprowadzało ono niemiecki język wykładowy na wszystkich szczeblach nauczania, język polski pozostał tylko w nauczaniu religii na najniższym szczeblu oraz jako pomocniczy na szczeblu średnim. W regencji wrocławskiej język polski pozostał językiem pomocniczym w nauczaniu wszystkich przedmiotów. Germanizację szkół średnich przeprowadzono w latach 1872 – 1874. Język polski został potraktowany jako pomocniczy jedynie w klasach niższych w gimnazjach katolickich w Poznaniu i Ostrowie.
Zaostrzenie polityki germanizacyjnej przyczyniło się do powstania nowych kół filomackich, powstała samokształceniowa organizacja Adam Mickiewicz w Chojnicach. W 1873 powstało Towarzystwo Filomatów w Brodnicy. W 1886 nakazano likwidację polskich stowarzyszeń studenckich na uniwersytetach pruskich. Zniesiono nauczanie języka polskiego, jako przedmiotu, w szkołach ludowych w całym zaborze pruskim, przy jednoczesnym zwiększeniu wymiaru nauki języka niemieckiego. Niemiecki język wykładowy zaczęto stopniowo wprowadzać do żeńskich szkół prywatnych. W 1900 roku regencja poznańska wprowadziła na II i III stopniu nauczanie religii w języku niemieckim. Zabroniono także używania języka polskiego w szkole. Odtąd na lekcje jeżyka polskiego , jako przedmiotu fakultatywnego mogli uczęszczać jedynie Niemcy. Zabroniono równocześnie prowadzenia tych lekcji przez nauczycieli Polaków. Ludność polska zakazywała dzieciom odmawiania pacierza w języku niemieckim i przyjmowania katechizmów niemieckich. Tak doszło do sławnych strajków najmłodszych dzieci w Miłosławiu, Wrześni, Gostyniu. W stosunku do strajkujących dzieci użyto kar cielesnych.
W Poznaniu powstało Towarzystwo Kobiece Warta, uczące dzieci języka polskiego i historii Polski. W 1905r. z inicjatywy Józefa Kościelskiego, powstała organizacja Straż, która urządzała wykłady, zwoływała wiece, popierała polskie wydawnictwa. Na Uniwersytecie Wrocławskim studenci należeli do Towarzystwa Literacko – Słowiańskiego, Towarzystwa Polskich Górnoślązaków i Towarzystwa Górnośląskiego.
ZABÓR AUSTRIACKI
Reformę szkolnictwa ludowego rozpoczęła Maria Teresa wydaniem Ogólnego Regulaminu Szkolnego, opracowanego przez ks. Jana Ignacego Felbigera. Rozszerzenie oświaty ludowej było ważnym atutem państwa absolutnego, które dążyło do podniesienia sprawności ekonomicznej i siły podatkowej warstw niższych. Według tej ustawy szkoły ludowe dzieliły się na 3 kategorie:
- trywialne- istniejące w każdej parafii, utrzymywane kosztem wsi; z nauką czytania, pisania, rachowania, religii i wskazówek praktycznych w zakresie gospodarowania,
- główne – w miastach obwodowych, z 3 -4 nauczycielami. Oprócz wyżej wymienionych program obejmował początki łaciny, geografii, geometrii i rysunki,
- normalne (wzorowe) – w każdej stolicy kraju, służące kształceniu nauczycieli szkół ludowych.
We wszystkich kategoriach szkół polecono wprowadzenie nowych metod dydaktycznych. Ustawa wyznaczała nauczycielom szkół głównych i normalnych stałe płace z funduszu szkolnego. W Galicji wyrazem polityki germanizacyjnej Józefa II był zakaz wysyłania dzieci do polskich szkół Komisji Edukacji Narodowej. Zabiegi te jednak nie przyniosły jednak większych rezultatów. W 1805 dokonano nowej reformy szkoły ludowej w Austrii przez wydanie tzw. politycznej ustawy szkolnej. Obok zmian programowych, w miejsce zlikwidowanych szkół normalnych, miały być tworzone szkoły realne. Ustawa przewidywała wędrowne szkółki wiejskie w okolicach słabo zaludnionych. Szkółki trywialne były przeznaczone dla ludności miejskiej i wiejskiej pracującej fizycznie, zaś szkoły główne przeznaczone były dla chłopców przygotowujących się do rzemiosł, handlu oraz do szkoły realnej i gimnazjum. W szkołach głównych, w trzech klasach przedmiotami nauczania była religia, czytanie, pisanie, ortografia, rachunki, gramatyka niemiecka, stylistyka praktyczna, początki łaciny. W klasie czwartej nauczano rysunków, geometrii, geografii. W szkołach żeńskich 4-letnich uczono muzyki, malarstwa, gramatyki niemieckiej. W szkołach realnych obowiązywał plan nauczania szkół głównych, ale o szerszym zakresie.
W czasie zaboru ziem polskich przez Austrię funkcjonowało na nich 15 pełnych szkół średnich i 6 niższych, prowadzonych przez różne zakony i Akademię Krakowską. Reformę szkół średnich przeprowadzono w Austrii dopiero w 1777 – wg. projektu Gracjana Marxa, którego głównym celem było opanowanie przez uczniów języka łacińskiego i niemieckiego. W 1811 dokonano nowej reformy systemu szkolnego, szkoły średnie zreformowano wg. planu Franciszka Langa, który wprowadził 2 kategorie gimnazjów: 6-klasowe w miastach uniwersyteckich i 5-klasowe w pozostałych miejscowościach. Wprowadzenie niemieckiego języka wykładowego do gimnazjów spowodowało liczny napływ do Galicji nauczycieli niemieckich i czeskich. Do kategorii szkół średnich w Austrii należały obok gimnazjów tzw. studia filozoficzne będące zakładami pośrednimi między gimnazjami a wydziałami uniwersyteckimi prawa, medycyny i teologii. Były one kontynuacją dawnych jezuickich 2, 3-letnich kursów akademickich. Na 2-letnich studiach filozoficznych wykładano religię, filozofię, metafizykę, matematykę, fizykę, łacinę, na której miejsce wprowadzono język niemiecki. Uniwersytet Lwowski nie stanowił ogniska życia naukowego. Przy narzuceniu planów naukowych i nakazie ścisłego trzymania się obowiązujących podręczników, nie mogły rozwijać się wybitniejsze jednostki. Zasadniczym celem uniwersytetu było kształcenie urzędników i pełnienie misji germanizacyjnej. Po 3 rozbiorze Uniwersytet Lwowski połączono z Uniwersytetem Krakowskim. W okresie Wiosny Ludów, Uniwersytet Lwowski stał się głównym ośrodkiem ruchu rewolucyjnego we Lwowie. Odżyły dawne ideały wolności, młodzież wzięła czynny udział w ruchu niepodległościowym, organizując uzbrojoną Legię Akademicką. Wśród haseł rozbrzmiewały te, które żądały wolności uczenia się i nauczania oraz polskiego jako języka wykładowego.
Uzyskanie autonomii przez Galicję otworzyło nowe widoki dla rozwoju oświaty w kraju. Akcje na rzecz unarodowienia szkolnictwa i jego unowocześnienia prowadziły postępowe grupy społeczeństwa polskiego. Już w 1863 roku Józef Dietl postawił w Sejmie Krajowym wniosek o utworzenie komisji edukacyjnej, która zajęłaby się zorganizowaniem szkolnictwa na nowych zasadach. Wniosek ten został rozpatrzony dopiero w 1866 r., a jego wynikiem stało się utworzenie Rady Szkolnej Krajowej. Do jej kompetencji należał nadzór pedagogiczny, mianowanie nauczycieli, układanie programów, zatwierdzanie podręczników. W 1867 r. została zatwierdzona uchwalona przez Sejm Krajowy ustawa o języku wykładowym w szkołach ludowych i średnich, wprowadzająca język polski jako wykładowy.
Początkowa działalność Rady Szkolnej Krajowej skupiła się wokół podniesienia oświaty ludowej. Rada dążyła do rozbudowy sieci szkół ludowych, postawienia na odpowiednim poziomie seminariów nauczycielskich, podniesienia stanu nauczycielskiego i likwidacji analfabetyzmu. Do szkół ludowych w Galicji uczęszczały dzieci w wieku szkolnym (6-12 lat). Kształcenie kandydatów do zawodu nauczycielskiego odbywało się w 3-letnich seminariach nauczycielskich, które dzieliły się na męskie i żeńskie, utrzymywane były przez państwo. W szkolnictwie średnim ogromną przewagę miały gimnazja nad nielicznymi tego stopnia szkołami zawodowymi i realnymi. Podstawę dydaktyczną w gimnazjum stanowiła łacina i greka.
Obok gimnazjów istniały szkoły realne, których podstawę dydaktyczną stanowiły języki nowożytne i przedmioty matematyczno-przyrodnicze. Nie rozwinęły się one w pełni i nie wpłynęły na zmianę ogólnokształcącego klasycznego profilu szkolnictwa średniego. Przy słabym rozwoju przemysłu i handlu, braku widoków na zatrudnienie z jednej, a przy powszechnym nastawieniu na kształcenie humanistyczne drugiej strony, szkoły realne uchodziły za gorsze w porównaniu z gimnazjum. W Galicji działały dwa uniwersytety, w Krakowie i we Lwowie, które zostały spolszczone w początkach lat siedemdziesiątych i szybko rozwinęły się w ogniska nauki. Pierwszym rektorem spolszczonego Uniwersytetu Jagiellońskiego został filozof Józef Kremer, poruszający w swych dziełach zasadnicze problemy pedagogiki.