ZAGADNIENIE 16. CZAS I PRZESTRZEŃ W DZIELE LITERACKIM
M. Bachtin, Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści, w: tegoż, Problemy literatury i estetyki, przekł. W. Grajerski, Warszawa 1982.
* Powiązanie wzajemne stosunków czasowych i przestrzennych, artystycznie opanowanych przez literaturę, nazwiemy czasoprzestrzenią (chronotopem). Terminu tego używa matematyczne przyrodoznawstwo w ślad za Einsteinem. Termin ten w świat literatury przenosimy jako metaforę, chodzi o zawartą w nim ideę nierozerwalnego związku czasu i przestrzeni (czasu jako 4 wymiaru przestrzeni). Czasoprzestrzeń jako formalno-treściowa kategoria literacka.
* Czasoprzestrzeń w literaturze artystycznej jednoczy cechy przestrzenne i czasowe w ramach znaczącej i konkretnej całości. Czas nabiera gęstości, nieprzejrzystości, staje się czymś artystycznie widzialnym; przestrzeń, wciągnięta w ruch czasu, fabuły, historii, nasyca się ich energią. Cechy czasu odsłaniają się w przestrzeni, przestrzeń zaś znajduje w czasie swój sens i miarę. To krzyżowanie się porządków i złączenie cech stanowi o charakterze czasoprzestrzeni artystycznej.
* Można powiedzieć, że czasoprzestrzeń określa gatunki i odmiany gatunkowe, w literaturze określa również literacki obraz człowieka; obraz ten zawsze jest w istotny sposób czasoprzestrzenny.
* W czasoprzestrzeni zawiązywane i rozwiązywane są fabularne węzły. Można powiedzieć, że czasoprzestrzeniom przypada główna rola w kształtowaniu fabuł. Czas zyskuje w nich charakter czegoś zmysłowo naocznego; zdarzenia fabularne konkretyzują się, ucieleśniają. Zdarzenie nie staje się obrazem. Czasoprzestrzeń stwarza podstawę umożliwiającą ukazanie i przedstawienie zdarzeń. Dzieje się tak dzięki szczególnemu zagęszczeniu i konkretyzacji znaków czasu – czasu ludzkiego życia, czasu historycznego – w określonych cząstkach przestrzeni.
* Czasoprzestrzeń stanowi główny punkt odniesienia przy rozwijaniu „scen” powieściowych, podczas gdy inne „łączące” zdarzenia, dziejące się poza daną czasoprzestrzenią, istnieją w formie suchych informacji i powiadomienia. Tak więc czasoprzestrzeń jako wyrazista materializacja czasu w przestrzeni stanowi ośrodek przedstawieniowej konkretyzacji całej powieści. Abstrakcyjne elementy powieści – filozoficzne i społeczne uogólnienia, idee, analizy przyczyn i skutków itp. – ciążą ku czasoprzestrzeni i dzięki niej ucieleśniają się, stają się częścią artystycznego systemu obrazów. Na tym polega przedstawieniowa funkcja czasoprzestrzeni.
* Czasoprzestrzenny jest wszelki obraz w literaturze artystycznej. Czasoprzestrzenność jest istotną właściwością języka jako skarbnicy obrazów. Czasoprzestrzenna jest wewnętrzna forma słowa, czyli te pośredniczące cechy, za pomocą których pierwotne przestrzenne znaczenia są przenoszone na stosunki czasowe.
* Zasady czasoprzestrzenności artystycznego obrazu literackiego jako pierwszy wyraziście sformułował Lessing w Laokoonie. Stwierdza on, że artystyczny obraz literacki ma charakter czasowy. Homer nie opisywał urody Heleny, lecz ukazał ją przez reakcje starców trojańskich. Piękno zostaje włączone w sekwencję przedstawianych zdarzeń, stanowiąc zarazem nie przedmiot statycznego opisu, lecz dynamicznej narracji.
* W ramach jednego utworu i w ramach twórczości jednego autora dostrzegamy wielość czasoprzestrzeni i złożone, specyficzne dla danego utworu, czy też autora, wzajemne relacje pomiędzy nimi, przy czym zazwyczaj jedna z nich jest zakresowo nadrzędna, stamowi dominantę. Czasoprzestrzenie mogą zawierać się jedna w drugiej, współistnieć, przeplatać się, następować po sobie, mogą być porównywane, przeciwstawiane itp. Wspólną cechą tych relacji jest ich charakter dialogowy. Dialog sytuuje się poza światem przedstawionym
* Autorzy, słuchacze-czytelnicy – mogą znajdować się w różnych czasoprzestrzeniach, ale zawsze znajdują się w jednym rzeczywistym i nie zakończonym świecie historycznym. Jest to świat tworzący tekst.
* Pomiędzy światem realnym a światem przedstawionym w utworze przebiega ostra i zasadnicza granica. Jednak światy te są ze sobą powiązane, współdziałają.
* Stosunek autora do różnych zjawisk literatury i kultury ma charakter dialogowy, analogiczny do wzajemnych relacji pomiędzy czasoprzestrzeniami wewnątrz utworu. Autor-twórca znajduje się poza czasoprzestrzeniami przedstawionego przez siebie świata, nie jest po prostu na zewnątrz, lecz jak gdyby na linii stycznej z tymi czasoprzestrzeniami.