34
Małgorzata kuć
Katolicki Uniwersytet Lubelski Wydział Zamiejscowy w Tomaszowie Lubelskim
zagrożenia nazwać po imieniu – świadomość ZAGROŻEŃ
sposobem przeciwdziałania wiktymizacji
Wprowadzenie
Rozwój cywilizacji (w tym zwłaszcza postęp techniczny) powoduje komplikowanie życia we wszystkich jego wymiarach. Ma on zarówno znaczenie pozytywne dla rozwoju człowieka i całych społeczeństw jak i negatywne, powiększa bowiem obszar występujących zagrożeń. Granica pomiędzy sferą tzw. klasycznych zagrożeń (wykazujących historyczną ciągłość, tradycyjne utrwalenie) a sferą wolną od nich stopniowo zaciera się i wypełnia nowymi kategoriami zagrożeń, budząc uzasadnioną wątpliwość na temat różnicy pomiędzy zagrożeniem a jego brakiem, zdrowiem a chorobą, dobrem a złem. Tempo zmian, jakie następują w tej sferze często nie idzie w parze z przystosowaniem człowieka do nowych wymagań, jakie są ich konsekwencjami, co z kolei prowadzi do licznych zaburzeń zdrowia fizycznego i psychicznego. W wielu wypadkach są one bardziej konsekwencją występującego strachu i lęku przed zagrożeniami niż - samych bezpośrednich skutków wystąpienia zagrożeń.
Pojęcie zagrożenia, klasyfikacja i skutki zagrożeń
Jakkolwiek pojęcie zagrożenia jest intuicyjnie zrozumiałe, to jednak brak jest w tym zakresie powszechnej zgodności stanowisk. Na gruncie literatury nie jest ono jednoznacznie interpretowane. Węższa definicja zagrożenia wyjaśnia je odwołując się do kategorii sytuacji trudnych. Zgodnie z nią zagrożenie ma miejsce wtedy, gdy „(…) w człowieku rodzi się obawa o utratę wysoko cenionych wartości, z własnym życiem na pierwszym miejscu”. W tym kontekście zagrożenie rozumiane jest jako sytuacja uświadamiana przez podmiot. W szerszym znaczeniu „(…) zagrożenia obejmują także sytuacje, które nie są przez podmiot uświadamiane”. W definicji Małego Słownika Języka Polskiego „zagrozić”, „zagrażać”, to tyle co grożąc czymś postraszyć, zapowiedzieć coś pod groźbą; stwarzać stan niebezpieczeństwa, stawać się groźnym, niebezpiecznym dla kogoś. „Niebezpieczeństwo” natomiast to stan, sytuacja, położenie grożące czymś złym, zagrażające komuś.
W grupie zagrożeń wyróżnia się zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne. Do zagrożeń zewnętrznych zalicza się zagrożenia, których źródłem są: przyroda, wytwory ludzkiej cywilizacji, inny człowiek lub ludzie. Wśród zagrożeń przyrodniczych wymienia się: trzęsienia ziemi, susze, powodzie, huragany. Pomimo, że są to zagrożenia tradycyjnie wpisane w historię doświadczeń człowieka i ludzkości, to ciągle brak jest wystarczająco skutecznych środków ograniczających negatywne skutki tych zagrożeń. W tym zakresie postępuje także proces różnicowania tych zagrożeń i większej ich nieprzewidywalności, który jest wynikiem ingerencji człowieka w środowisko naturalne. W takiej sytuacji przyroda zagraża człowiekowi coraz bardziej. Wielokrotnie w/w zagrożenia są częścią dalej idących zmian klimatycznych, przekraczających tolerowane przez organizm wielkości. Powodują one konieczność uruchomienia przez organizm dodatkowych mechanizmów obronnych celem optymalnej percepcji zmienionej rzeczywistości. Skutkiem tego jest osłabienie organizmu, zmniejszenie jego wydolności, a tym samym - spadek odporności w obliczu zagrożeń innego rodzaju. Do zagrożeń zewnętrznych nieprzyrodniczych zalicza się skutki ludzkiej cywilizacji takie jak: zanieczyszczenia wody, powietrza, gleby, hałas, promieniowanie. Są one wynikiem rozwoju przemysłowego, komunikacji, wprowadzania do środowiska substancji, których, z jednej strony jakość, z drugiej - ilość, stanowi istotny czynnik zagrożenia.
Do kategorii zagrożeń zewnętrznych należą również zagrożenia ekonomiczne i społeczne, do których zalicza się: „(…) bezrobocie, niedostatek i ubóstwo, degradację ekonomiczną i socjalną jednostek, rodzin, grup zawodowych i społeczności lokalnych, kryzys edukacji, nauki, zdrowia, mieszkalnictwa, środowiska naturalnego”. Ta grupa zagrożeń wykazuje związek z zaburzeniami w hierarchii wartości. Swoisty kult wartości materialnych, preferowanie konsumpcyjnego stylu życia, komfortu i przyjemności przy jednoczesnej degradacji i częstym pomijaniu wartości innego rodzaju, kształtują postawy i zachowania roszczeniowe i egoistyczne, przyczyniając się do powstawania i nasilenia w/w zagrożeń. Wśród zagrożeń o charakterze społecznym szczególnie groźne są te, które zaliczane są do patologii rodziny, należą do nich: sieroctwo społeczne, narkomania, alkoholizm, przestępczość w rodzinie, zaniedbania zdrowotne, opiekuńcze i wychowawcze. Szczególne niebezpieczeństwo, jakie się z nimi wiąże wynika z tego, że świadczą one o załamaniu podstawowej struktury tradycyjnie odpowiedzialnej za prawidłowy proces wychowawczy młodego pokolenia, przeciwdziałający narastaniu zagrożeń w tym obszarze.
Specyficzną grupą zagrożeń są zagrożenia występujące w miejscu pracy (nieprawidłowe relacje na linii przełożony - podwładny, np. mobbing, pracownik - pracownik; patologia systemowych rozwiązań organizacji w tym również jej związków z otoczeniem), w szkole (m.in. przemoc starszych uczniów wobec młodszych, dostępność narkotyków) z ich wewnętrznym zróżnicowaniem.
Wśród zagrożeń zewnętrznych, których źródłem jest człowiek lub inni ludzie szczególnie istotne miejsce zajmuje zagrożenie przestępczością. Wiąże się ono ze wzrostem przestępczości w ogóle oraz z pojawieniem się nowych rodzajów przestępstw. Jak podaje B. Hołyst, w większości państw wzrasta liczba takich przestępstw jak: przestępstwa z użyciem przemocy, które dokonywane są w sposób zorganizowany i z premedytacją, w celu osiągnięcia znacznych korzyści materialnych albo z motywów politycznych; przestępstwa przeciwko mieniu; tzw. przestępstwa „białych kołnierzyków”, które obejmują: oszustwa, defraudacje, korupcje, przestępstwa „komputerowe”. Duże zagrożenie wiąże się również z przestępczością nuklearną, która oznacza „(…) wszelką nielegalną działalność związaną z prawdziwymi, bądź rzekomo radioaktywnymi substancjami”. Oddzielne miejsce zajmuje kategoria zagrożeń działaniami o charakterze terrorystycznym, związana z różnymi rodzajami przestępstw.
Nowe rodzaje przestępstw zajmują istotne miejsce w klasyfikacji zagrożeń nie tylko z uwagi na skutki, jakie mogą wywołać (zarówno w płaszczyźnie naruszenia istotnych wartości jednostki, grupy, interesu państwa, społeczności międzynarodowej) ale również ze względu na dużą trudność stworzenia skutecznych mechanizmów przeciwdziałania tym zagrożeniom. Element „nowości”, jaki jest w nich zawarty, dotyczący związków pomiędzy sprawcą, ofiarą i szkodą, traci oczywistość, pewien zakres bezpieczeństwa, jaki dotyczy relacji dających się przewidzieć na podstawie tradycyjnych typologicznych ustaleń. To wpływa na zwiększenie „ciemnej liczby” przestępczości dokonanej, skomplikowanie działań wykrywczych, a tym samym - utrudnienia na etapie przeciwdziałania tego typu zagrożeniom.
Wśród zagrożeń wewnętrznych wyróżnia się: samobójstwa, skłonność do autoagresji, uzależnienia, choroby i zaburzenia psychiczne, ale również; stres (zwłaszcza silny i przedłużający się - chroniczny). Granica pomiędzy tą grupą zagrożeń a zagrożeniami zewnętrznymi nie zawsze jest wyraźna. Można wskazać zależności zagrożeń wewnętrznych od zagrożeń zewnętrznych i odwrotnie, co może utrudniać jednoznaczną ich klasyfikację.
Szkody materialne, krzywdy moralne, zaburzenia w psychice, które objawiają się m.in. spadkiem koncentracji uwagi, zaburzeniami myślenia, drażliwością, labilnością nastroju stanowią typowy katalog skutków składających się na pokrzywdzenie tj. doznanie krzywd i szkód w wyniku jakiegoś zdarzenia, określane mianem wiktymizacji. Dość wyraźnie podkreślaną konsekwencją zagrożeń są tzw. choroby cywilizacyjne, zarówno somatyczne jak i psychiczne, będące wynikiem ingerencji współczesnego człowieka w środowisko naturalne.
Oddzielne miejsce w analizie skutków zagrożeń zajmują sytuacje kumulowania zagrożeń, w których negatywne oddziaływanie ma źródło nie w jednej kategorii zagrożeń, ale w dwu lub więcej. W zależności od rodzaju i ilości zagrożeń, skutki, jakie mogą wywołać ulegają intensyfikacji. W obliczu złożoności życia (zarówno w kategorii jego uwarunkowań wewnętrznych - endogennych: biopsychicznych, jak i uwarunkowań zewnętrznych - egzogennych: środowiskowych) kumulowanie zagrożeń nie należy do zjawisk wyjątkowych. To z kolei rodzi zwiększone wymagania zarówno wobec profilaktyki występowania zagrożeń jak i sposobów przeciwdziałania ich skutkom.
Skutki zagrożeń zależą zarówno od rodzaju zagrożenia, jego nasilenia oraz indywidualnych uwarunkowań podmiotu, na który działają. W tym kontekście szczególne znaczenie uzyskuje pojęcie potencjału wiktymogennego, który oznacza „(…) taki system cech jednostki, grupy, makrostruktury społecznej, organizacji instytucjonalnej, organizacji państwowej oraz cech warunków życia, który prowadzi do powstawania zagrożenia”. W grupie tych cech wyróżnia się: cechy biologiczne osób, np. obniżona sprawność fizyczna, wiek; cechy psychiczne takie jak: obniżona sprawność mechanizmów obronnych, agresywność; cechy społeczne np. status społeczny i ekonomiczny (wysoki - motywuje do przestępstwa perspektywą szybkiego zysku; niski - rodzi przekonanie o bezkarności czynu).
W grupie skutków zagrożeń można wskazać na tzw. bezpośrednie skutki zagrożeń, tj. skutki, jakie wprost wynikają z zagrożenia oraz tzw. skutki pośrednie (uprzednie i następcze). Skutki pośrednie o charakterze uprzednim to strach, obawa, lęk przed zagrożeniem, które nie musi dojść do skutku, następcze natomiast związane są ze zjawiskiem stygmatyzacji - społecznego naznaczenia (napiętnowania) ofiary zagrożenia, które pozostaje w związku ze staniem się ofiarą zagrożenia, a określane są mianem tzw. wiktymizacji wtórnej. W grupie skutków zagrożeń wewnętrznych istotne miejsce zajmują: obniżenie zdolności do samokontroli, które prowadzi do poważnych konsekwencji w sferze postępowania; obniżenie samooceny, która powoduje spadek zainteresowania życiem rodzinnym, pracą zawodową.
Istotne miejsce w analizie zagrożeń zajmuje poczucie zagrożenia, na które wywiera wpływ „(…) dynamika i zakres zmian politycznych, społecznych i gospodarczych, w tym - kryzysu państwa i gospodarki, walki o władzę, odejścia elit władzy od głębszych wartości, braku racjonalnej i długofalowej polityki społecznej opartej na uniwersalnych wartościach i sprawiedliwości, równości szans, spolegliwości i solidarności, dobru wspólnym, a więc takich, które mają największe znaczenie dla jednostek w procesie identyfikacji z normami postępowania i z systemem wartości małych grup”. Poczucie zagrożenia wpływa na zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa, im jest wyższe, tym zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa jest mniejsze i odwrotnie. Poczucie zagrożenia wzrasta, gdy występujące zagrożenia są w sposób nieuzasadniony, nadmiernie, nazbyt często traktowane jako osobiste (odnoszące się do reagującej jednostki).
Rola świadomości w profilaktyce zagrożeń
Świadomość zagrożeń stanowi istotny czynnik działań zapobiegawczych zorientowanych na uniknięcie bądź redukcję zagrożeń. Jest ona definiowana jako „(…) wewnętrzny, subiektywny stan zdawania sobie sprawy z czegoś, stan czuwania”. Świadomość zagrożeń jest istotnym elementem profilaktyki zagrożeń, której zadaniem jest nie dopuścić do zagrożenia. Przypisanie jej wiodącej roli w zapobieganiu wiktymizacji, zakłada nie tylko utożsamienie jej z aktywnością poznawczą, której rezultatem będzie prawidłowa identyfikacja zagrożeń (w oparciu o zdobytą wiedzę na ich temat), ale również zaangażowanie emocjonalne, czujność w kierunku odpowiednio wczesnej ich identyfikacji, oceny i reakcji na nie. W tym zakresie istotne jest adekwatne dopasowanie środków przeciwdziałania do rodzaju i rozmiarów zagrożenia.
Mając na uwadze obszary, do jakich odnoszą się oddziaływania profilaktyczne można wyróżnić następujące rodzaje świadomości: indywidualną (jednostkową), grupową i społeczną. Każda z nich ma określone zadania w profilaktyce zagrożeń, odznacza się pewną specyfiką ale z drugiej strony - występują pomiędzy nimi istotne związki. Podstawowy związek to zależność świadomości jednostkowej od świadomości grupowej i społecznej, szczególnie widoczny w obszarze przeciwdziałania zagrożeniom w grupie dzieci i młodzieży, które z natury mają mniejszą świadomość zagrożeń a tym samym - są bardziej narażone na ich oddziaływania. Z tego względu, to właśnie tej grupy wiekowej powinny dotyczyć szczególnie intensywne oddziaływania w kierunku świadomości zagrożeń.
Istnieje grupa tzw. tradycyjnych zagrożeń, która jest dostatecznie dobrze wbudowana w świadomość na wszystkich jej poziomach; jednostkowym, grupowym, społecznym. Stanowi ona stały element świadomości społecznej przekazywany w procesie wychowania kolejnym pokoleniom, przez co zostaje dość dobrze utrwalona w świadomości jednostkowej. Ta grupa zagrożeń przynależy do świadomości w sposób tak oczywisty, że określa się taką świadomość jako „intuicyjną świadomość zagrożeń”, naturalnie wbudowaną w psychikę jednostkową i społeczną. Taki stan rzeczy jest jednak bardziej wynikiem nie intuicji ale przekazu kulturowego (tzw. społecznego dziedziczenia).
Świadomość zagrożeń polepsza zarówno ich percepcję jakościową (identyfikację zagrożenia) jak również ilościową (identyfikację rozmiarów zagrożenia: jak dużo?, nasilenia: jak bardzo? i bezpośredniości: jak blisko?).
Rolę świadomości w zapobieganiu wiktymizacji należy rozpatrywać zarówno w znaczeniu zadaniowym i emocjonalnym. Jakkolwiek pozytywne znaczenie czynnika emocjonalnego nie budzi wątpliwości, co zostało wyżej wspomniane, to jednak należy szczególnie zaakcentować potrzebę zadaniowej percepcji zagrożeń. Jest ona możliwa przy pełnym uświadomieniu przyczyn zagrożeń, ich przejawów oraz sposobów przeciwdziałania. Reakcja emocjonalna na zagrożenie, występująca w tzw. wariancie negatywnym, utrudniającym prawidłową reakcję na zagrożenie, objawia się częściej i jest silniejsza, gdy świadomością objęte są jedynie przejawy zagrożeń; i przeciwnie - występuje rzadziej i jest słabsza, gdy świadomość dodatkowo obejmuje przyczyny zagrożeń i sposoby przeciwdziałania im. „Świat nazwany do końca” tj. opisany - jest bezpieczniejszy nie tylko w płaszczyźnie świadomości, (która zakłada adekwatną do zagrożeń reakcję), ale również w rzeczywistości, która dostarcza przykładów takich reakcji.
Istotna rola świadomości w profilaktyce zagrożeń polega również na uruchomieniu twórczej inicjatywy w kierunku poznania zagrożeń, ich źródeł i możliwych sposobów przeciwdziałania. Ważne jest wskazanie na dopuszczalny i preferowany element inicjatywy poszczególnych jednostek w tym zakresie, współdziałanie obywateli z organami, które tradycyjnie stoją na straży bezpieczeństwa i porządku.
Podsumowanie
Znaczenie świadomości w przeciwdziałaniu wiktymizacji należy rozpatrywać w kontekście potrzeby edukacji na rzecz bezpieczeństwa....