Materiały do ćwiczeń z prawa karnego
Przykład: Andrzej. T. miał orzeczony zakaz prowadzenia pojazdów. Policja złapała go gdy pewnego dnia odwoził kolegę po imieninach do domu. Miał 1, 2 % alkoholu we krwi. Jego zachowanie realizowało znamiona dwóch typów czynów zabronionych: opisanego w art. 178 a (jazda po pijanemu) i w art. 244 k.k.
Dwa możliwe podejścia decydujące o przyjęciu jedności przestępstwa:
a) kryterium prawne (normatywne) – o wielości przestępstw decyduje wielość naruszonych norm sankcjonowanych
b) kryterium naturalistyczne (ontologiczne) – o wielości przestępstw decyduje wielość czynów
Idealny zbieg przestępstw: przyjmuje się, że sprawca popełnia tyle przestępstw, ile typów czynów zabronionych zostało zrealizowanych przez zachowanie sprawcy (w podanym przykładzie sprawca popełniłby dwa przestępstwa). Występuje w:
1) art. 8 k.k.s. - Jeżeli ten sam czyn będący przestępstwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym wyczerpuje zarazem znamiona przestępstwa lub wykroczenia określonego w przepisach karnych innej ustawy, stosuje się każdy z tych przepisów.
2) art. 10 § 1 k.w. - Jeżeli czyn będący wykroczeniem wyczerpuje zarazem znamiona przestępstwa, orzeka się za przestępstwo i za wykroczenie, z tym że jeżeli orzeczono za przestępstwo i za wykroczenie karę lub środek karny tego samego rodzaju, wykonuje się surowszą karę lub środek karny. W razie uprzedniego wykonania łagodniejszej kary lub środka karnego zalicza się je na poczet surowszych.
Powyższe regulacje mają charakter wyjątkowy. Polski ustawodawca tradycyjnie stoi bowiem na stanowisku, że przestępstwo jest zjawiskiem świata zewnętrznego, czymś zachodzącym w rzeczywistości, a nie jedynie zjawiskiem normatywnym. Podstawą prawnokarnego wartościowania prowadzącego do ustalenia przestępstwa jest zawsze realne ludzkie zachowanie się, stanowiące pewne continuum.
Zbieg przepisów
Ze zbiegiem przepisów mamy do czynienia w sytuacji, w której ten sam czyn w znaczeniu naturalnym (ten sam kompleks uzewnętrznionych ruchów, ten sam fragment ocenianego zachowania) realizuje znamiona dwóch lub więcej typów czynów zabronionych opisanych w przepisach kodeksu karnego (zob. przykład powyżej).
Stosunki logiczne jakie mogą zachodzić między zbiegającymi się przepisami ustawy:
a) stosunek zawierania – nie może zachodzić
b) stosunek wykluczania się – zbieg pozorny
c) stosunek krzyżowania – zbieg rzeczywisty (właściwy lub niewłaściwy)
Stosunki merytoryczne przesądzające potrzeby natury polityczno-kryminalnej, zmierzające do oddania przez kwalifikację prawną czynu jego zawartości kryminalnej (stopnia bezprawia).
Pozorny zbieg przepisów
Ten sam czyn jedynie na pierwszy rzut oka wydaje się realizować znamiona więcej niż jednego typu czynu zabronionego, ale w istocie z uwagi na fakt, że oba przepisy naruszają tę samą normę sankcjonowaną zachodzi pomiędzy nimi stosunek wykluczania się zakresów ich desygnatów i nie zachodzi żaden zbieg.
Część doktryny przyjmuje, że pomiędzy typami zasadniczymi a uprzywilejowanymi (kwalifikowanymi) zachodzi taki stosunek jak pomiędzy lex generalis i lex specialis, i że znajduje zastosowanie zasada lex specialis derogat legi generali Jednakże za Wolterem przyjąć należy, iż pomiędzy zakresami typów podstawowych a zmodyfikowanych zachodzi stosunek wykluczania. Zakres desygnatów przepisu określającego typ podstawowy dopełnia zakres desygnatów typów zmodyfikowanych w ten sposób, że typ podstawowy sankcjonuje wszystkie naruszenia normy sankcjonowanej, których nie obejmują swoim zakresem typy zmodyfikowane. Nie można zatem zasadniczo jednym zachowaniem zrealizować znamion typu zasadniczego i uprzywilejowanego (nie ma zatem żadnego zbiegu przepisów, bo zachowanie sprawcy realizuje znamiona tylko jednego z typów)
Przykłady: matka zabija dziecko w trakcie porodu i pod wpływem jego przebiegu (realizuje znamiona tylko art. 149, nie realizuje znamion 148)
Zbieg rzeczywisty – gdy zachodzi logiczny stosunek krzyżowania się pomiędzy zakresami znamion typów czynów zabronionych, które realizuje zachowanie sprawcy
a) - zbieg niewłaściwy (pomijalny) – gdy wprawdzie zachowanie realizuje znamiona dwóch lub więcej typów czynów zabronionych, jednakże stosunek merytoryczny istniejący pomiędzy nimi zezwala na zastosowanie jednej z dwóch reguł wyłączania wielości ocen (mają one charakter celowościowy – teleologiczny a nie logiczny )
· zasada subsydiarności (lex primaria derogat legi subsydiarne) – zbieg właściwy nie zachodzi wtedy, kiedy jeden z przepisów ma charakter pomocniczy, tzn. ma zastosowanie tylko wtedy, kiedy nie stosuje się innego przepisu. Wyróżnia się tzw.
· subsydiarność ustawową – gdy wskazanie przepisu pomocniczego następuje w ustawie przez wprowadzenie tzw. klauzuli subsydiarności (np. art. 231§4 k.k.); wykluczenie kumulatywnej kwalifikacji następuje więc przez wyraźną wypowiedź ustawodawcy.
· Klauzula subsydiarności może mieć charakter:
· bezwzględny – jej zastosowanie nie jest uzależnione od sankcji przewidzianych w zbiegających się przepisach
· względny - jej zastosowanie jest uzależnione od tego czy przepis pierwotny ma surowszą od przepisu subsydiarnego sankcję karną
· subsydiarność milcząca (ustala doktryna i orzecznictwo): Charakter subsydiarny (milczący) mają:
a) przepisy określające formę stadialną tego samego typu czynu zabronionego w stosunku do przepisów określających formę bardziej zaawansowaną na drodze przestępczej
b) przepisy określające narażenie dobra na niebezpieczeństwo i naruszenie tego dobra o ile spełnione są warunki:
· tożsamości dobra,
· tożsamości przedmiotu bezpośredniego działania i
· tożsamości strony podmiotowej czynu zabronionego
c) przepisy określające typ abstrakcyjnego narażenia na niebezpieczeństwo w stosunku do typu konkretnego narażenia na niebezpieczeństwo o ile spełnione są warunki:
· tożsamości dobra,
· tożsamości przedmiotu bezpośredniego działania i
· tożsamości strony podmiotowej czynu zabronionego
· zasada konsumpcji (lex consumens derogat legi consumptae)– przepis, który traktujemy jako konsumujący jest skonstruowany w ten sposób, że w realizację jego znamion wkalkulowano w zasadzie te elementy decydujące o ładunku społecznej szkodliwości, które wiążą się z realizacją znamion typu który podlega skonsumowaniu; (dokonujemy oceny zasadniczo in concreto). przyjmuje się, np. iż sprowadzenie powszechnego niebezpieczeństwa konsumuje sprowadzenie indywidualnego niebezpieczeństwa, znęcanie się konsumuje naruszenie nietykalności cielesnej
b) zbieg właściwy – gdy nie można zastosować jednej z dwóch wskazanych powyżej reguł wyłączania wielości ocen; gdy dla oddania zawartości kryminalnej czynu konieczne jest podanie w kwalifikacji wszystkich zbiegających się przepisów- wtedy znajduje zastosowanie reguła wyrażona w art. 11 § 2 i 3 k.k. Zob. podany na początku przykład: dla oddania zawartości bezprawia zachowanie Andrzeja T. należy zakwalifikować, jako przestępstwo określone w art. 178 a i art. 244 w zw. z art. 11 § 2 k.k.
Przyjęte w doktrynie metody rozwiązywania zbiegu przepisów:
1. Eliminacyjny zbieg przepisów: przyjęty przez kodeks karny z 1932 r.; sprawca popełnia jedno przestępstwo kwalifikowane na podstawie przepisu przewidującego najsurowszą karę (w podanym przykładzie sprawca popełnia przestępstwo kwalifikowane na podstawie art. 244 k.k.). Przykładowo w art. 9§1 k.w. - Jeżeli czyn wyczerpuje znamiona wykroczeń określonych w dwóch lub więcej przepisach ustawy, stosuje się przepis przewidujący najsurowszą karę, co nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu środków karnych na podstawie innych naruszonych przepisów).
2. Kumulatywny zbieg przepisów:
Przyjęty w kodeksie karnym z 1969 r. i 1997 r.; w przypadku zbiegu przepisów sąd, zgodnie z art. 11 § 2 k.k., skazuje za jedno przestępstwo na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów; celem tej konstrukcji jest adekwatne ukazanie w kwalifikacji prawnej zawartości kryminalnej czynu (jego społecznej szkodliwości). Przepis ten daje podstawę do stworzenia ze wszystkich typów czynów zabronionych, które realizuje zachowanie sprawcy, jednego typu czynu zabronionego zbudowanego ze znamion typów czynów zabronionych podlegających łączeniu. W przypadku, gdy jeden typ był umyślny a drugi nieumyślny, strona podmiotowa zbudowanego dla konkretnego przypadku typu czynu zabronionego jest umyślno – nieumyślna (przykład. A. jechał po pijanemu i spowodował wypadek drogowy ze skutkiem śmiertelnym; jazda po pijanemu jest przestępstwem umyślnym, spowodowanie wypadku nieumyślnym, A. odpowie za przestępstwo umyślno - nieumyślne jazdy po pijanemu i równoczesnego spowodowania wypadku (zakładamy, że jazda po pijanemu i spowodowanie wypadku to jest ten sam czyn, inaczej SN w postanowieniu z dnia 28 marca 2002 r. , sygn. akt I KZP 4/02))
Sąd skazując za takie przestępstwo wymierza karę na podstawie przepisu przewidującego karę najsurowszą (art. 11 § 3 k.k., w przykładzie podanym na początku opracowania na podstawie 244 k.k.), przy czym przyjmuje się, iż w sytuacji, w której dolna granica zagro...