Zdr Publ 2008;118(2):132-137
Original Article
BARBARA WOYNAROWSKA
1
, JOANNA MAZUR
2
, ANNA KOWALEWSKA
1
Organizacja żywienia uczniów
w szkole a profi laktyka nadwagi
i otyłości
Organization of pupils’ nutrition
at school and prevention
of overweight and obesity
Streszczenie
Abstract
Wstęp.
Posiłki spożywane w szkole są ważnym elementem
zdrowego żywienia i zapobiegania nadwadze i otyłości.
Cel.
Celem pracy była diagnoza dotycząca infrastruktury
i organizacji żywienia uczniów w szkołach podstawowych
i gimnazjach w Polsce oraz podejmowanych w szkołach
działań dla zmniejszenia spożycia przez uczniów słodyczy,
słodkich napojów i słonych przekąsek oraz zwiększenia
spożycia owoców i warzyw.
Materiał i metoda
. Analizowano dane uzyskane od dy-
rektorów 200 szkół podstawowych i gimnazjów ze wszystkich
województw. Narzędziem badawczym był anonimowy kwe-
stionariusz ankiety, opracowany w ramach serii 2005/2006
międzynarodowych badań nad zachowaniami zdrowotnymi
HBSC (Health Behaviour in School-aged Children: A WHO
Collaborating Cross-national Study).
Wyniki.
W większości szkół znajdowała się stołówka
(77%) i sklepik szkolny (83%); pomieszczenia do spożywa-
nia posiłków tylko w 55% szkół w pełni zaspokajały potrzeby
szkoły. Uczniowie mogli kupić lub otrzymać codziennie:
słodkie napoje (w ok. 70% szkół), słodycze (ok. 65%), buł-
ki, chleb i kanapki (69%), mleko i czekoladę z mlekiem
(ok. 15%), jogurt lub kefi r (22%), wodę inną niż z kranu
(50%). Większość (82%) szkół miała możliwości przygoto-
wania ciepłego posiłku, ale korzystała a niego tylko część
uczniów. Drugie śniadania organizowano we wszystkich
klasach tylko w 19% szkół. Co trzecia szkoła nie podejmo-
wała żadnych działań dla zmniejszenia spożycia słodkich
produktów i słonych przekąsek i zwiększenia spożycia owo-
ców i warzyw.
Wnioski.
Organizacja posiłków szkolnych dla wszystkich
uczniów pozostaje w Polsce problemem wciąż nierozwią-
zanym. Szkoły w niedostatecznym stopniu włączają się do
działań w zakresie zapobiegania nadwadze i otyłości u dzieci
i młodzieży.
Introduction.
School meals are an important component
of healthy diet and prevention of overweight and obesity.
Aim.
The aim of the study was to diagnose the situation
concerning infrastructure and organization of pupils’ nu-
trition at elementary and secondary schools in Poland and
their activities for decreasing consumption of sweets, soft
drinks and salty snacks and for increasing consumption of
fruits and vegetables.
Material and methods.
Data obtained from
headmas-
ters of 200 elementary and secondary schools located in
all regions were analyzed. The anonymous questionnaire
prepared in the frame of 2005/2006 international study
on health-related behaviour HBSC (Health Behaviour in
School-aged Children: A WHO Collaborating Cross-na-
tional Study), was the research tool.
Results.
School canteen and school shop existed in major-
ity of schools (respectively in 77% and 83%) but only in 55%
of schools locations for food consumption met the needs.
Every day pupils could get or buy: sweet drinks (in about
70% schools), sweets (65%), rolls, bread and sandwich (69%)
milk or chocolate milk (15%), yoghurt or kefi r (22%) and
water other than tab water in 50% of schools. In the major-
ity of schools (82%) there were facilities for preparation of
hot meals (lunch) but only small part of pupils made use of
that. School breakfast was organized in all classes only in
19% of schools. One in three of schools did not undertake
any activities related to healthy nutrition of pupils.
Conclusions.
Organization of school meals for all pupils,
as well as participation of schools in overweight and obesity
prevention in Poland are not satisfactory.
Słowa kluczowe
: stołówki szkolne, dostępność produktów
spożywczych, posiłki dla uczniów, polityka szkoły, profi lak-
tyka nadwagi i otyłości
Key words
: school canteens, food availability, school meals,
school nutrition policy, overweight and obesity prevention
1
Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania, Wydział Pedagogiczny, Uniwersytet Warszawski
2
Samodzielna Pracownia Badań nad Zdrowiem Młodzieży, Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży, Instytut Matki
i Dziecka w Warszawie
Zdr Publ 2008;118(2)
133
Istnieje wiele powodów, dla których każda szkoła powin-
na być zainteresowana żywieniem wszystkich uczniów:
• Zgodnie z zasadami racjonalnego żywienia, dziecko
powinno spożywać posiłek co 4 godz. Posiłek szkolny
stanowi więc nieodłączny element zdrowego żywienia,
gdyż uczeń przebywa w szkole, w zależności od etapu edu-
kacji, 4-8 godz. Zbyt długie przerwy między posiłkami
powodują uczucie głodu, które jest przyczyną pogorsze-
nia samopoczucia (różnorodne dolegliwości, obniżony
nastrój, rozdrażnienie), aktywności, koncentracji uwagi
i dyspozycji do nauki oraz zwiększają ryzyko urazów
[1-2];
• Duża część uczniów rozpoczyna naukę na czczo.
W 2006 r., w reprezentatywnej grupie uczniów, w dniach
szkolnych, nie zjadało w domu pierwszego śniadania ni-
gdy lub spożywało je rzadko (tylko 1 lub 2 dni) – 21,5%
uczniów klas V szkół podstawowych i 27,3% uczniów klas
III gimnazjów [3];
• W czasie pobytu w szkole, a zwłaszcza podczas zajęć
ruchowych, w wyniku pocenia, dziecko traci ok. 0,3-0,5
l wody na godzinę. Odwodnienie zaburza funkcje komó-
rek o.u.n. i może być przyczyną chorób ujawniających
się w dalszych latach życia (np. zaparcia, kamica układu
moczowego i dróg żółciowych);
• Od 2002 r. każda szkoła jest zobowiązana do realizacji
ścieżki edukacyjnej „edukacja prozdrowotna”, której
elementem jest edukacja żywieniowa [4]. Posiłki szkol-
ne oraz asortyment produktów w sklepikach szkolnych
i automatach znajdujących się w szkole, tworzą kontekst
dla tej edukacji.
Nowym wyzwaniem dla szkoły jest epidemia nadwa-
gi i otyłości w następstwie nieprawidłowości w żywieniu
i zbyt małej aktywności fi zycznej. Szacuje się, że związa-
ne z otyłością choroby (układu krążenia, cukrzyca, udar
mózgowy, nowotwory itd.) są na świecie przyczyną około
60% ogółu zgonów, a w 2020 r. odsetek ten wzrośnie do
73% [5]. W krajach Europy zachodniej odsetek dzieci
otyłych zwiększył się z około 10% na początku lat 80. do
20% w końcu lat 90. XX wieku [6]. W Polsce, w 2005 r.
nadwaga i otyłość występowała u 13% młodzieży w wieku
13-15 lat, o ponad 2% więcej niż w 1995 r. [7] i należy się
spodziewać dalszego wzrostu tego odsetka. Na potrze-
bę udziału szkoły w propagowaniu zdrowego żywienia
i aktywności fi zycznej oraz umożliwieniu uczniom ich
praktykowania w czasie pobytu w szkole zwrócono uwagę
w wydanych w ostatnich latach dokumentach międzyna-
rodowych [5, 6, 8, 9] oraz w programach i zaleceniach
w Polsce [10, 11].
dy)
1
. W serii tej w szkołach, w których badano uczniów,
przeprowadzono ankietę dotyczącą: środowiska fi zycznego
szkoły oraz strukturalnych i organizacyjnych aspektów funk-
cjonowania szkoły, związanych z zapewnieniem uczniom
zdrowego żywienia i aktywności fi zycznej. Dane te będą
wykorzystane do analizy związków między zachowania-
mi zdrowotnymi uczniów, a warunkami środowiska szkol-
nego.
Narzędziem badawczym był międzynarodowy kwestiona-
riusz
(School Level Survey Questionnaire)
, opracowany przez
grupę roboczą pod kierunkiem O. Samdal i wsp. [12]. Został
on zaadaptowany do warunków polskich oraz uzupełniony
kilkoma pytaniami, z kwestionariusza zastosowanego w 2002
r. [13]. W niniejszym opracowaniu wykorzystano odpowiedzi
na pytania dotyczące następujących zagadnień:
• Infrastruktura dla żywienia uczniów w szkole:
− dostęp do: stołówki szkolnej, sklepiku szkolnego,
sklepu w pobliżu szkoły, automatów ze słodyczami,
napojami, ciepłymi napojami, mlekiem,
− stopień, w jakim pomieszczenia do spożywania posił-
ków zaspokajają aktualne potrzeby szkoły;
• Dostępność wybranych napojów i produktów żywnościo-
wych, które uczniowie mogą kupić lub otrzymać w szkole:
mleko chude, mleko tłuste, czekolada z mlekiem, słodkie
napoje gazowane, soki owocowe, woda (inna niż z kranu),
chleb, bułki, kanapki, owoce, warzywa, słodycze, zapie-
kanki, pizza, chipsy i inne słone przekąski;
• Posiłki szkolne:
− wydawanie obiadów lub innych ciepłych posiłków
– liczba uczniów korzystających,
− organizacja drugich śniadań (napój przygotowany
w szkole oraz kanapki własne uczniów lub przygoto-
wane w szkole), spożywanych wspólnie w klasach lub
innych pomieszczeniach,
− liczba uczniów otrzymujących bezpłatne posiłki
w szkole;
• Działania podejmowane w szkole dla propagowania i za-
pewnienia uczniom zdrowego żywienia:
− działania w celu: zmniejszenia spożycia przez uczniów
w czasie pobytu w szkole: słodyczy, słodkich napojów
gazowanych; słonych przekąsek; zwiększenia spożycia
owoców i warzyw,
− realizacja w ostatnich 3 latach projektów i programów
dotyczących żywienia,
− organizacja w ostatnich 3 latach szkoleń (warsztaty,
konferencje, kursy lub inne formy doskonalenia) dla
pracowników szkoły w zakresie żywienia.
Badania przeprowadzono w okresie marzec-maj 2006 r.
Zastosowano ankietę pocztową przesłaną do dyrektora
szkoły, w której znajdowała się klasa wylosowana do badań
uczniów. Zasady doboru próby uczniów omówiono w od-
rębnej publikacji [3].
Analizie poddano dane z ankiet wypełnionych przez
200 dyrektorów lub wicedyrektorów szkół podstawowych
i gimnazjów ze wszystkich województw (Tabela 1). Stanowiło
to 81,3% ogółu szkół (N=246), w których przeprowadzono
badania HBSC. Zwrócono ogółem 229 ankiet (93,1% ogółu
wysłanych), ale z analizy wyłączono ankiety dotyczące zespo-
Celem pracy była diagnoza dotycząca infrastruktury
i organizacji żywienia uczniów w szkołach podstawowych
i gimnazjach w Polsce, oraz podejmowanych w szkołach
działań dla zmniejszenia spożycia przez uczniów w czasie
pobytu w szkole słodyczy, słodkich napojów i słonych prze-
kąsek i zwiększenia spożycia owoców i warzyw.
MATERIAŁ I METODA
Badania wykonano w ramach kolejnej serii (2005/2006)
międzynarodowych badań nad zachowaniami zdrowotnymi
młodzieży szkolnej HBSC (Health Behaviour in School-
aged Children: A WHO Collaborating Cross-national Stu-
1
Międzynarodowym Koordynatorem badań HBSC jest prof. Candace
Currie (Uniwersytet w Edynburgu); kierownikiem badań w Polsce jest od
2004 r. dr Joanna Mazur (Instytut Matki i Dziecka).
134
Zdr Publ 2008;118(2)
łów szkół. W badanej grupie znalazły się szkoły o różnej licz-
bie uczniów. Najliczniejszą grupę (36,5%) stanowiły szkoły
o liczbie uczniów 301-500. Szkoły małe (100 i mniej uczniów)
stanowiły 5,1%, duże (powyżej 900 uczniów) 3,6%.
Dostępność dla uczniów wybranych napojów
i produktów żywnościowych
W większości (ponad 70%) szkół uczniowie nigdy nie
mogą kupić lub otrzymać mleka lub napoju mlecznego.
Częściej dostępny jest jogurt lub kefi r – w prawie 60%
szkół, w niektórych dniach lub codziennie. Odwrotna jest
sytuacja w przypadku słodkich napojów gazowanych, na-
pojów i soków owocowych, które w około 70% szkół były
dostępne codziennie. Tylko w połowie szkół uczniowie mogli
codziennie napić się wody, innej niż z kranu w umywalni.
Dostępność analizowanych napojów była podobna w obu
typach szkół (Tabela 3).
W większości (69,3%) szkół uczniowie mogli kupić lub
otrzymać codziennie chleb, bułki lub kanapki (Tabela 3).
Owoce były dostępne codziennie tylko w 21% szkół, nigdy
nie były one dostępne w 33,5% szkół. Jeszcze gorsza sytuacja
dotyczy warzyw – codziennie oferowało je uczniom 15,6%
szkół, nigdy – 54,8% szkół. Równocześnie w ponad 65%
szkół codziennie uczniowie mogli kupić różnego rodzaju
słodycze (ciasto, ciastka, czekolada, cukierki) a w 58,8%
szkół chipsy i inne słone, tłuste przekąski. Asortyment
analizowanych produktów spożywczych był podobny w obu
typach szkół, poza owocami, które częściej były dostępne
codziennie w gimnazjach (p<0,05).
TABELA 1. Liczba badanych szkół według typu i lokalizacji szkoły.
Typ szkoły
Ogółem
Miasto
Wieś
Szkoły podstawowe
68
47
21
Gimnazja
132
94
38
Razem
200
141
59
W opracowywaniu wyników wykorzystano program EPI
Data v. 3.1. (wprowadzanie danych) i program SPSS v. 12
(analiza danych). Istotność różnic między szkołami podstawo-
wymi i gimnazjami badano za pomocą testu Chi-kwadrat.
WYNIKI
Infrastruktura dla żywienia uczniów w szkole
W większości badanych szkół znajdowała się stołówka
szkolna (77%) i sklepik szkolny (83,5%), a w prawie 2/3 szkół
w pobliżu znajdował się sklep, z którego uczniowie mogli
korzystać przed lub po lekcjach. Zdaniem badanych dyrek-
torów, tylko w 55,3% szkół pomieszczenia do spożywania
posiłków zaspokajały aktualne potrzeby szkoły, a w 16,8%
nie zaspokajały ich wcale. Automaty ze słodkimi napojami
gazowanymi posiadało 12% szkół, a tylko w kilkach pro-
centach szkół były automaty z ciepłymi napojami i mlekiem
oraz słodyczami.
Infrastruktura dla żywienia uczniów była podobna
w szkołach podstawowych i gimnazjach, poza stołówką
szkolną, która istotnie częściej znajdowała się w szkołach
podstawowych (Tabela 2).
TABELA 3. Napoje i produkty żywnościowe, które uczniowie mogą kupić
lub otrzymać w szkole (% szkół).
Napoje i produkty żywnościowe Ogółem
Szkoły
Gimnazja
podstawowe
Mleko chude
(do 2% tłuszczu)
codziennie
17,7
20,9
16,0
w niektórych dniach
15,2
16,4
14,5
nigdy
67,1
62,7
69,5
TABELA 2. Obiekty i automaty w szkole, do których mają dostęp
uczniowie kiedy chcą kupić coś do zjedzenia lub wypicia oraz stopień
w jakim pomieszczenia do spożywania posiłków zaspokajają aktualne
potrzeby szkoły (% szkół).
Mleko tłuste
(powyżej 2% tłuszczu)
codziennie
9,5
7,4
10,7
w niektórych dniach
10,6
11,8
9,9
nigdy
79,9
80,8
79,4
Ogółem
Szkoły
Gimnazja
Jogurt, kefi r
codziennie
podstawowe
Obiekty
stołówkaszkolna
21,6
14,7
25,2
77,0
*
86,8*
72,0
w niektórych dniach
37,7
48,5
32,1
nigdy
40,7
36,8
42,7
sklepikszkolny
83,5
79,4
85,6
(dostępny przed i po lekcjach)
Automaty
z napojami (np. coca-cola,
inne napoje gazowane, sok
73,5
66,2
77,3
Czekolada z mlekiem
codziennie
16,2
16,4
16,0
w niektórych dniach
9,1
11,9
7,6
nigdy
74,7
71,6
76,4
12,0
11,8
12,1
Słodkie napoje gazowane, napoje owocowe
codziennie
pomarańczowy)
zesłodyczami
69,7
65,2
72,0
6,5
8,8
5,3
(np. batoniki, słodkie wafl e)
z ciepłymi napojami
w niektórych dniach
10,1
10,6
9,8
6,5
4,4
7,6
nigdy
20,2
24,2
18,2
(np. kawa, herbata)
z mlekiem (np. mleko, kakao,
8,0
czekolada z mlekiem)
8,8
7,6
Soki owocowe
(100% soku)
codziennie
70,4
61,2
75,0
w niektórych dniach
14,1
17,9
12,1
Stopień, w jakim pomieszczenia
do spożywania posiłków zaspokajają
aktualne potrzeby szkoły
w pełni
nigdy
15,5
20,9
12,9
55,3
57,4
54,3
Dostęp do zimnej wody, innej niż z kranu w umywalni
codziennie
50,3
46,2
52,3
częściowo
27,9
29,4
27,1
w niektórych dniach
4,5
6,0
3,8
wcale
16,8
13,2
18,6
nigdy
45,2
47,8
43,9
* różnica szkoła podstawowa/gimnazjum p< 0,05
Dokończenie tabeli 3 na str. 135
sklep w pobliżu szkoły
Zdr Publ 2008;118(2)
135
Dokończenie tabeli 3 ze str. 134
Chleb, bułki, kanapki
codziennie
TABELA 4. Organizacja posiłków szkolnych (% szkół).
Ogółem
Szkoły
Gimnazja
69,3
61,3
73,5
podstawowe
w niektórych dniach
9,5
14,9
6,8
Możliwość spożycia obiadu lub
82,0
88,2
78,8
nigdy
21,2
23,8
19,7
innego ciepłego posiłku w szkole
Uczniowie korzystający z obiadów
lub innych ciepłych posiłków
1)
do 15% uczniów
Owoce
codziennie
21,0
11,8
*
25,8*
w niektórych dniach
45,5
55,9
40,2
20,9
***
3,6***
30,9
nigdy
33,5
32,3
34,1
16-25% uczniów
27,5
21,4
30,9
Warzywa
codziennie
26-50% uczniów
37,9
51,8
29,9
15,6
14,7
16,0
powyżej 50% uczniów
13,7
23,2
8,2
w niektórych dniach
29,6
35,3
26,7
Organizacja drugich śniadań
(spożywanych wspólnie w klasach
lub innych pomieszczeniach)
we wszystkich klasach
nigdy
54,8
50,0
57,3
Ciasto, ciastka wafl e, herbatniki, desery
codziennie
19,1
***
32,4***
12,2
68,3
58,2
73,4
w niektórych klasach
22,6
39,7
13,7
w niektórych dniach
18,1
23,9
15,2
wcale
58,3
27,9
74,1
nigdy
13,6
17,9
11,4
Uczniowie korzystający
z bezpłatnych posiłków
2
)
do 5% uczniów 15,4
*
5,1* 21,6
6 -15% uczniów 40,4 39,0 41,2
16-25% uczniów 25,0 33,9 19,6
powyżej 25% uczniów 19,2 22,0 17,5
1) Odsetek szkół, w których wydawane są te posiłki (N=153, szkoły podstawowe 56, gim-
nazja 97)
2) Odsetek szkół, w których uczniowie otrzymują bezpłatne posiłki (N=156, szkoły
podstawowe 59, gimnazja 97)
różnice szkoła podstawowa/gimnazjum *** p<0,001 * p<0,05
Zapiekanki, pizza
codziennie
27,8
17,9
32,8
*
w niektórych dniach
11,1
7,5
13,0
nigdy
61,1
74,6
54,2
Czekolada, cukierki
codziennie
63,8
53,7
*
68,9
*
w niektórych dniach
14,1
11,9
15,2
nigdy
22,1
34,4
15,9
Chipsy i inne słone, tłuste przekąski
codziennie
58,8
50,7
*
62,9
*
w niektórych dniach
14,1
10,5
15,9
w czasie pobytu w szkole produktów niekorzystnych dla
zdrowia – słodyczy (64,1%), słodkich napojów gazowanych
(70,2%) i słonych przekąsek (69,7%). Podobna sytuacja doty-
czy działań dla zwiększenia spożycia przez uczniów w szko-
le owoców i warzyw, podjęto je odpowiednio w 74,3%%
i 68,2% szkół. Działania takie podjęło więcej szkół pod-
stawowych niż gimnazjów. Tylko w kilku procentach szkół,
które podjęły takie działania, istniały w tej sprawie ustalenia
na piśmie (Tabela 5). Nie dysponujemy jednak danymi, na
czym polegały te działania.
W ostatnich 3 latach tylko w 38,3% szkół realizowano
projekty lub programy dotyczące żywienia. Szkolenia dla
pracowników szkoły (warsztaty, konferencje, kursy lub inne
formy doskonalenia) w zakresie żywienia, organizowano
tylko w 37,5% szkół, częściej w szkołach podstawowych
(47,1%) niż w gimnazjach (32,6%). Były to głównie szkolenia
dla pracowników stołówki, tylko w 13% szkół uczestniczyli
w nich nauczyciele lub dyrektorzy.
nigdy
27,1
38,8
21,2
* różnica szkoła podstawowa/gimnazjum p< 0,05
Posiłki szkolne
Możliwość spożycia obiadu lub innego ciepłego posiłku
w szkole istniała w 82% szkół. Z posiłków tych, w prawie
połowie szkół, korzystało tylko do 25% uczniów; w 23,2%
szkół podstawowych i 8,2% gimnazjów ciepły posiłek spo-
żywało więcej niż połowa uczniów (Tabela 4).
Drugie śniadania (tzn. napój przygotowany w szkole
oraz kanapki własne uczniów lub przygotowane w szkole,
spożywane wspólnie w klasach lub innych pomieszczeniach)
organizowało 41,7% szkół, w tym tylko 19,1% we wszyst-
kich klasach. Ten rodzaj posiłku szkolnego był częstszy
w szkołach podstawowych niż w gimnazjach (p<0,001)
– tabela 4.
Bezpłatne posiłki dla uczniów wydawano w 78% szkół.
Odsetek uczniów korzystających z tej formy pomocy był
zróżnicowany, najliczniejsza była grupa szkół (55%) wydają-
ca te posiłki dla 15% lub mniej uczniów; w co piątej szkole
posiłki te spożywało więcej niż 25% uczniów. Odsetek
uczniów korzystających z bezpłatnych posiłków był większy
w szkołach podstawowych niż w gimnazjach (Tabela 4).
DYSKUSJA
Prezentowane wyniki dotyczą 200 szkół podstawowych
i gimnazjów, zlokalizowanych na terenie całego kraju. In-
formacji o infrastrukturze i organizacji żywienia uczniów
udzielali dyrektorzy szkół, a więc osoby, które powinny
posiadać pełne dane w tym zakresie.
Infrastruktura (stołówka, sklepik) umożliwiająca ucz-
niom zakupienie (a w przypadku uczniów z rodzin ubogich
otrzymanie) posiłku lub jakiegoś produktu do zjedzenia,
istnieje w ponad 2/3 szkół, ale tylko nieco więcej niż po-
łowa dyrektorów uznała, że pomieszczenia do spożywania
posiłków zaspokajają w pełni potrzeby szkoły. Odsetek
szkół, w których jest stołówka, był większy niż wynika to
Działania podejmowane w szkole w celu propagowania
i zapewnienia uczniom zdrowego żywienia
Dyrektorzy szkół podali, że większość szkół podjęła
jakieś działania dla zmniejszenia spożycia przez uczniów
136
Zdr Publ 2008;118(2)
TABELA. 5. Działania podjęte w celu poprawy jakości żywienia – zmia-
ny spożycia przez uczniów w czasie pobytu w szkole niektórych pro-
duktów (% szkół).
część uczniów w 33,7% szkół podstawowych i gimnazjów
[16]. Zwiększa to ryzyko odwodnienia, zwłaszcza w ciepłej
porze roku i przy obowiązujących 4 lekcjach wychowania
fi zycznego w tygodniu.
Nadal nierozwiązana jest kwestia posiłku szkolnego dla
każdego ucznia. Możliwość spożycia obiadu lub innego
ciepłego posiłku istniała w 82% badanych szkół, ale tylko
w 14% szkół spożywała je więcej niż połowa uczniów. Tylko
w co trzeciej szkole podstawowej i w co dziesiątym gimna-
zjum organizowano drugie śniadania we wszystkich klasach.
W porównaniu do 2002 r. zwiększył się o 9 punktów pro-
centowych odsetek szkół podstawowych, w których drugie
śniadanie spożywali uczniowie wszystkich klas [13]. Badania
ankietowe uczniów w analizowanych szkołach wykazały, że
w dniu badania nie spożyło w szkole drugiego śniadania lub
obiadu 19,5% uczniów klas V szkół podstawowych; 27,2%
uczniów klas I i 29,1% klas III gimnazjów [3]. Tę słabą stronę
działalności opiekuńczej szkoły potwierdzają inne dane.
W 2006 r., według GIS, obiady wydawano w 60,1% szkół
podstawowych i gimnazjów, śniadania w 19,8% [16]; według
danych GUS z różnych form posiłków korzystało 40,9%
uczniów w szkołach podstawowych i 24,8% w gimnazjach.
Wskazuje to, że znaczny odsetek uczniów jest w szkole
głodnych. Wśród uczniów szkół podstawowych i gimnazjów
w Warszawie, którzy nie jedli w szkole drugiego śniadania
(33% badanych), ponad 80% nic nie jadło i nie piło w cza-
sie wielogodzinnego pobytu w szkole [17]. Opisana wyżej
sytuacja jest efektem braku zrozumienia znaczenia posiłku
szkolnego ze strony władz oświatowych, nauczycieli, rodzi-
ców i uczniów. Nie znaleziono żadnego dokumentu wyda-
nego w tej sprawie w ostatniej dekadzie przez Ministerstwo
Edukacji Narodowej.
Bezpłatne posiłki dla uczniów wydawano w 78% szkół
dla różnej grupy uczniów. W porównaniu z danymi z 2002
r. zwiększyły się odsetki szkół, w których korzystało z bez-
płatnych posiłków 16% lub więcej uczniów [13]. Jest to efekt
działań wielu organizacji pozarządowych oraz przedsię-
biorstw organizujących akcje dożywiania uczniów z ubogich
rodzin. W powszechnym przekonaniu jest to główne zadanie
szkoły w zakresie żywienia uczniów.
Mimo powszechnie dostępnych w mass mediach informa-
cjach o narastającej częstości nadwagi i otyłości, co trzecia
szkoła nie podjęła żadnych działań dla zmniejszenia spo-
życia słodyczy, słodkich napojów oraz słonych przekąsek
(dostępne codziennie w ok. 70% szkół) oraz zwiększe-
nia spożycia owoców i warzyw (dostępne codziennie tylko
w 21% i 15,6% szkół). Tylko kilka procent szkół określiło na
piśmie zasady dotyczące tych działań. W ostatnich 3 latach
projekty i programy dotyczące żywienia realizowano w nieco
więcej niż 1/3 szkół, a nauczyciele sporadycznie uczestniczyli
w szkoleniach w tym zakresie. Należy wyrazić nadzieję, że
pewne efekty przyniesie wdrożony w 2007 r. w gimnazjach
program edukacyjny „Trzymaj formę”, współorganizowany
przez GIS i Stowarzyszenie Polska Federacja Producentów
Żywności (www.trzymajforme.pl).
Ogółem
Szkoły
Gimnazja
podstawowe
Podjęte działania w szkole w celu zmniejszenia spożycia
Słodyczy
istnieją ustalenia na piśmie
3,0
*
7,4*
0,8
istnieją ustalenia słowne
61,1
61,8
60,8
nie podjęto żadnych działań
35,9
30,8
38,4
Słodkich napojów gazowanych
istnieją ustalenia na piśmie
4,0
*
8,8*
1,5
istnieją ustalenia słowne
66,2
63,3
67,7
nie podjęto żadnych działań
29,8
27,9
30,8
Słonych przekąsek
(np. chipsy, paluszki)
istnieją ustalenia na piśmie 4,0 5,9 3,1
istnieją ustalenia słowne 65,7 69,1 63,8
nie podjęto żadnych działań 30,3 25,0 33,1
Podjęte działania w szkole w celu zwiększenia spożycia
Owoców
istnieją ustalenia na piśmie
8,5
*
14,9*
5,3
istnieją ustalenia słowne
65,8
65,7
65,9
nie podjęto żadnych działań
25,7
19,4
28,8
Warzyw
istnieją ustalenia na piśmie
9,1
*
14,9*
6,1
istnieją ustalenia słowne
59,1
62,7
57,3
nie podjęto żadnych działań
31,8
22,4
36,6
* różnica szkoła podstawowa/gimnazjum p< 0,05
z danych GUS, według których w 2006 r. stołówkę posiadało
49% szkół podstawowych i 29% gimnazjów [14]. Automaty
z produktami spożywczymi znajdowały się tylko w 6-12%
szkół, najczęściej były w nich słodkie napoje gazowane.
Najczęściej dostępnymi produktami dla uczniów w czasie
pobytu w szkole są w większości szkół (ok. 70%) słodkie
napoje gazowane, różnego rodzaju słodycze oraz chleb, bułki
i kanapki. Nigdy nie mogą otrzymać albo kupić mleka lub
czekolady z mlekiem uczniowie w ponad 70% szkół, a jo-
gurtu lub kefi ru – w około 40% szkół. Jest to szczególnie
niepokojące, gdyż spożycie mleka i produktów mlecznych
w Polsce pozostaje wciąż na bardzo niskim poziomie, po-
krywa zaledwie połowę średniej, zalecanej dziennej dawki
wapnia, co zwiększa ryzyko rozwoju osteoporozy [15]. Szcze-
gólnie duże zapotrzebowanie na wapń jest u nastolatków; do
18 roku życia kształtuje się ok. 80% szczytowej masy kości.
Od września 2004 r., za pośrednictwem Agencji Rynku Rol-
nego, szkoły mogą korzystać z unijnego programu Wspólnej
Polityki Rolnej „Dopłaty do spożycia mleka i przetworów
mlecznych w placówkach oświatowych”. Codziennie może
otrzymać 0,25 l. mleka bezpłatnie każdy uczeń szkoły pod-
stawowej, a po obniżonych cenach każdy uczeń gimnazjum;
obniżone są także ceny na mleka smakowe, jogurty natu-
ralne (www.arr.gov.pl; www.mleko.com). Uzyskane wyniki
badań wskazują, że dyrekcje szkół nie korzystają z tych
możliwości, a być może o nich nie wiedzą.
Niepokojącym zjawiskiem jest to, że tylko w połowie szkół
uczniowie mają codziennie dostęp do wody pitnej, innej niż
woda z kranu w umywalni. Z danych Głównego Inspektora-
tu Sanitarnego (GIS) wynika, że napój otrzymywała tylko
WNIOSKI
1. Organizacja posiłków szkolnych dla wszystkich uczniów
pozostaje w Polsce zadaniem wciąż niezrealizowanym
i można szacować, że w czasie wielogodzinnego pobytu
w szkole co trzeci uczeń nic nie je i nie pije. Główne wy-