1. Przedmiot i cel socjologii polityki.
Socjologia polityki to część teorii socjologicznej, która wyjaśnia zjawiska walki o władzę i sprawowania władzy, gdyż one właśnie stanowią istotę polityki. Socjologia polityki akcentuje duże znaczenie relacji, która istnieje między stosunkami zachodzącymi w dziedzinie władzy politycznej a strukturą i rozwojem społeczeństwa w całości. Uwzględnia związki między polityką a całokształtem życia społecznego, to pewien sposób rozumienia polityki i społeczeństwa i ich wzajemnym związku, traktuje fakty polityczne jako fakty społeczne. Interesuje się, w jaki sposób instytucje polityczne wpływają na środowisko wokół nich, a także wnętrzem instytucji politycznych, czy wpływem środowiska na te instytucje. (np. taką instytucją są partie polityczne, zatem będzie nas interesowało, jaki jest przekrój społeczny w tej partii politycznej, jak partia polityczna będzie starała się zmienić środowisko wokół siebie i rzeczywistość, czy również jak partia polityczna dostosowuje się do wymogów społecznych). Socjologia polityki spokrewniona jest z socjologią, politologią, prawem adminstracji.
Socjologa polityki będzie interesowało, jaki jest odbiór społeczny organów rządzących. Przedmiotem zainteresowania socjologii polityki, jest również: samo zjawisko władzy: co to jest władza, kiedy mówimy o władzy, jak możemy tę władzę definiować, sposoby definiowania władzy, a także powiązania pomiędzy władzą samorządowa a lokalnym biznesem Socjologię polityki będzie również interesowało, w jaki sposób rekrutują się elity polityczne, czy elity polityczne rekrutują się od całego przekroju społecznego, czy jest jakaś grupa uprzywilejowana, w której rekrutuje się dane przywództwo polityczne. Socjologia polityki będzie się również interesowała, jakie grupy interesu są reprezentowane przez jakieś partie polityczne.
Politologa interesuje sam mechanizm władzy oparty o prawo, socjologa polityki stosunek społeczeństwa do tych mechanizmów władzy. Socjologa polityki będzie interesowało np. jaka jest przyczyna małej frekwencji w wyborach i jaki będzie miało to wpływ na władzę.
Część ogólnoteoretyczna socjologii polityki określa społeczne podstawy i społeczne efekty zinstytucjonalizowanej władzy w społeczeństwie. Wchodzą więc tu w grę prawa i hipotezy wyjaśniające zależności genetyczne i funkcjonalne między niepolitycznymi zjawiskami społecznymi a zjawiskami politycznymi.
W części ogólnoteoretycznej socjologii polityki wymieniamy cztery najważniejsze nurty(wg. Wiatra):
1.Socjologia ruchów politycznych i partii politycznych,
2.Socjologia państwa i jego poszczególnych instytucji,
3.Socjologia zachowań politycznych,
4.Socjologia międzynarodowych stosunków politycznych.
2. Teoria elit.
Teoria elit drugi, obok darwinizmu społecznego bardzo ważny nurt w socjologii polityki. Uważa się, że teoria elit już w jakiś sposób zakorzeniła się we wczesnych pracach starożytnych filozofów tj. Platon, Arystoteles, oni mówili o tym, że jednostka jest ważniejsza od mas. Jednym z pierwszych współczesnych myślicieli, którzy mówili o teorii elit był Gustaw Le Bon, który przedstawił negatywną ocenę działań mas, on pierwszy mówił o psychologii tłumu.
Właściwymi twórcami teorii elit byli dwaj uczeni włoscy: Vilfredo Pareto i Gaetano Mosca. Toczył się między nimi spór na temat pierwszeństwa w sformułowaniu teorii elit. Dziś uznaje się pierwszeństwo Mości, mimo że jego teoria uzyskała wielką popularność dopiero pod piórem Pareto.
Mosca twierdził, iż elity są pierwszym aktorem w życiu społeczno-ekonomiczno-politycznym i władza zawsze jest sprawowana przez mniejszość. Niezależnie od tego, jaki będzie najbardziej demokratyczny ustrój, to zawsze za pomocą wpływów, manipulacji władza należy do mniejszości. Władza nie tylko zawsze znajduje się w rękach mniejszości, ale jak mniejszość traci władzę, w wyniku nawet przewrotu, rewolucji, to oddaje władzę innej mniejszości. Mówił o tej mniejszości, jako o klasie panującej, Moska pierwszy nazwał ją elitą. Elita musi stworzyć jakiś program, rozpowszechnić go w społeczeństwie i wtedy przejmuje władzę. Moska zauważył pierwszy, że istnieją dwie tendencje rekrutacji elit. Pierwsza to arystokratyczna, gdzie elita jest zamknięta, hermetyczna, nie odnawia się poprzez rekrutację ludzi z zewnątrz, rekrutuje się poprzez reprodukcję, przekazywana z pokolenia na pokolenie. Druga tendencja to tendencja demokratyczna, kiedy to mniejszość trzymająca władzę rekrutuje się z mas poprzez wyławianie jednostek wybitnych, o cechach psychicznych korzystnych dla władzy. Demokracja wg Mosci funkcjonuje prawidłowo tylko i wyłącznie wtedy, kiedy ma dobrze zorganizowane warstwy rządzące. Elita to nie jest czymś negatywnym, wręcz odwrotnie. Jest to coś nieodzownego, ponieważ nie mogą rządzić wszyscy, musi rządzić mniejszość i ważne żeby ta mniejszość była dobrze zorganizowana.
Vilfredo Pareto cechowało go niezwykle metodyczne podejście do nauki. Zanim opublikował teorię elit, dał się poznać jako wnikliwy komentator polityczny, przeszedł do historii jako twórca dwóch teorii: teorii nieracjonalnego działania i teorii elit. Teoria nieracjonalnego działania nie wchodzi w zakres socjologii polityki, ale nie da się zrozumieć teorii elit bez zrozumienia teorii nieracjonalnego działania, która została stworzona na szali psychologizmu, gdzie na pocz. XX w. uważano psychologię za naukę, która rozwiąże wszystkie problemy. W teorii nieracjonalnego działania V.Pareto uważał, że ludzie działają subiektywnie w sposób w sposób racjonalny, tzn. mają jakieś określone cele, dążą do ich realizacji, ale za tą subiektywną racjonalnością kryje się obiektywna nieracjonalność. To, do czego ludzie naprawdę dążą nie jest tożsame z tym, czego chcą. Pareto uważał, że ludzie działają absolutnie w sposób subiektywny, tylko boją się do tego przyznać, następuje racjonalizacja i motywem działania, o którym mówią jest coś zupełnie innego niż faktyczny motyw. Prawdziwymi motywami były wg V.Pareto rezyduła. Rezyduła to były świadomościowe wyrazy ukrytych popędów, którymi to są instynkt, uczucia, namiętności. To są prawdziwe motywy działań ludzi. Rezyduła są ukryte za derywacjami. Derywacje są to teorie, które usiłują nadać ludzkim działaniom pozory racjonalności. Teoria ta została mocno skrytykowana.
Na podstawie tej teorii, Pareto tworzy teorię elit. Wprowadza na grunt socjologii, pojęcie sytemu, stanu równowagi i odchylenia. Twierdził, że na system społeczny składają się trzy rodzaje elementów, które są współzależne i które oddziaływają na siebie. Pierwszym elementem są warunki fizyczne (zewnętrzne – klimat, flora, fauna, złoża mineralne), drugim – inne niż fizyczne elementy zewnętrzne, wynikające z sąsiedztwa z innym społeczeństwami, oddziaływania innego społeczeństwa, czy też historia ustroju danego państwa, trzecim – elementy wewnętrzne (rezyduła, skłonności, interesy, postawy, myślenia, derywacje które są w danym społeczeństwie). Te elementy są od siebie współzależne. Pareto rozpatrywał system społeczny w stanie równowagi, do którego system zawsze powracał. Pareto odrzucił model społeczeństwa jako organizmu, uważał że społeczeństwo to jest system odziaływujących na siebie części, które przechodzą od jednego do drugiego stanu równowagi. Uważał, że społeczeństwo zawsze jest heterogeniczne, kompletnie się różni, nie tylko płcią, i innymi cechami fizycznymi, ale przede wszystkim zdolnościami, które jak się okazuje są komplementarne. Kluczowym dla tej teorii jest pojęcie elity. Pareto na początku nie używał pojęcia elity, ale klasy panującej. Przejął za Mocą, że społeczeństwo zawsze jest rządzące przez mniejszość i jest to grupa o podobnych interesach ekonomicznych. Elitę definiuje jako najlepszy w danej dziedzinie. Elitą są ludzie, którzy odnieśli sukces w danej dziedzinie. Tezy tej nie da się obalić. Należy ustalić tylko pewną hierarchię, co uznajemy za sukces. Te elity Pareto dzieli na: elity rządzące (mające realny wpływ na władzę) i elity nierządzące (reszta elit społeczeństwa np. lekarze, artyści.) Wg. Pareto, w każdym społeczeństwie, nawet tym najbardziej demokratycznym istniały elity.
Wejście do elit to rezultat odbywającego się procesu, który to zdolniejszych stawiał wyżej w hierarchii, a mniej zdolnych na pozycjach niższych. Pareto był absolutnym zwolennikiem tworzenia się elit. Jest to naturalne i musi tak być, że ci najlepsi odnoszą sukces i sprawują władzę. Lecz w momencie, gdy ci najlepsi przestają pełnić tę funkcję, na ich miejsce przychodzą nowi. Selekcja wg Pareto dokonuje się na podstawie kryterium dochodów. W drugiej kolejności inteligencja, talent, przymioty moralne. Przy czym Pareto uważa, że jeśli ktoś ma inteligencję, talent i przymioty moralne wcześniej czy później będzie miał też dochody. Proces selekcji elit zachodzi w sposób kompletnie nieprzerwany. Teoria elit jest powiązana z teorią rezyduł i derywacji. Co powoduje, że jedni są elitą, a drudzy nie? Jakość, klasa rezydułów, jeśli jedni są ambitni, sprytni, elastyczni. Pareto podkreślał, że ustrój polityczny zależy od charakteru klasy rządzącej. Jeżeli klasa rządząca ma instynkt kombinacji, to wtedy elita rządząca używa przede wszystkim sprytu, zręczności – to rezyduła klasy I. Rezyduła klasy II to jest niechęć do innowacji, podtrzymywanie starych tradycji i skłonność do przemocy, czyli konserwatyści którzy nie chcą zmian, nawet używając siły. Twierdził, że jeżeli władza chce się utrzymać długo, powinna stosować na przemian, wtedy kiedy jest to konieczne stosować strategię lisów, a jeśli jest to konieczne to stosować strategię siły.
Pareto uważał, że krążenie elit jest absolutnie naturalne i musi w społeczeństwie zaistnieć. Jeżeli w społeczeństwie mamy masy, różne elity – to społeczeństwo jest rządzone przez jakąś elitę. Elita rządząca składa się z członków, którzy mają te konieczne rezyduła (przywódcze, ambicji, władzy itp.), którzy mają jednak tendencję do popadania w dekadencję. Naturalne jest, że osoby które długo są w elicie, popadają w dekadencję. Elita rządząca, która chce utrzymać władzę, musi trzymać mocno standardy, elita rządząca powinna się tych osób pozbywać, po to by dbać o kondycję elity. Z mas wybijają się jednostki wybitne, które mają odpowiednie rezyduła do sprawowania władzy. Elita w procesie selekcji przyjmuje je do siebie i w ten sposób elita rządząca zachowuje cały czas najwyższy standard. Pareto mówił: „elita musi dbać o świeżą krew” – odświeżanie krwi. Jest to układ idealny. Jednak elita ma tendencję do zamykania się, do hermetyzacji. Elita rządząca wcale nie chce usuwać, tych którzy przestali spełniać te bardzo wysokie wymogi stawiane przez elitę. Ci, którzy są przy władzy chcą jak najdłużej utrzymać się w elicie. Elita musi być zawsze mniejszością, nie może się rozrosnąć. Zatem jeśli elita nie odrzuca tych członków, nie może przyjmować też nowych. Elita, by mogła prawidłowo funkcjonować, musi dbać o odświeżanie krwi. Zatem osoby, które chcą dostać się do elity, a z wymienionej wcześniej przyczyny nie mają takiej możliwości – zakładają kontrelitę. Co jest głównym celem kontrelity? Głównym celem kontrelity jest stanie się elitą, a więc przejęcie władzy. Prawdziwym motywem – rezyduum jest przejęcie władzy, ale pod rygorem wycięcia z życia politycznego, kontrelita nie może się do tego przyznać. Pareto twierdzi kontrelita musi spełnić trzy warunki: nie może się przyznać, że jej jedynym celem jest przejęcie władzy, trzeba stworzyć ideologię – sztandar ideologiczny, który będzie tłumaczył, dlaczego my powinniśmy pełnić władzę, a nie oni, ta ideologia musi być atrakcyjna dla społeczeństwa, kontrelita musi wiedzieć, czego chce w danej chwili społeczeństwo, do czego dąży. Musi stworzyć ideologiczny program, który będzie odpowiadał masom, ale żeby to zrobić, musi spełnić trzeci warunek, czyli rozpropagować swoją ideologię w dołach społecznych. Spełniając te warunki, kontrelita przejmuje władzę, zajmuję miejsce elity. Jednak, zamiast dbać o świeżą krew, zamyka się hermetyzuje. Z mas wyrasta nowa kontrelita, a jeśli spełnia trzy wymienione wyżej warunki zajmuje miejsce elity i cały proces zaczyna się od nowa.
V. Pareto mówi, że gdyby popatrzeć z dłuższej perspektywy na krążenie elit, proces ten jest constans. Jeśli elita dłużej przytrzyma władzę, bo jest w stanie przez długi okres czasu zrzucać kontrelitę, to wtedy ta zmiana będzie gwałtowniejsza.
Strategie sprawowania władzy: Pareto uważał, że stosowanie siły jest absolutnie obowiązkiem rządzących, pod warunkiem że jest to siła legalna. Ale zdarza się, że jest nielegalna, jest to przemoc prywatna w celu obalenia obowiązujących norm. Pareto stwierdził, że jeżeli ktoś w sposób nielegalny obala władzę, natychmiast stara się zalegalizować swoją władzę. W każdym społeczeństwie mamy do czynienia ze stałym procesem wymiany elit, jednak z różną dynamiką, nazywał to falowaniem społecznym. Od nastawienia elity rządzącej do rekrutacji zależy intensywność tworzenia elit. Zaletą jest by krążenie elit odbywało się łagodnie.
V. Pareto mówił, że nawet w społeczeństwie bardzo podzielonym, o bardzo silnej stratyfikacji, jak np. hinduska też dochodzi, tylko w bardzo zwolnionym tempie do krążenia elit.
Podjęto krytykę teorii krążenia elit, zarzucano ademokratyczność, drugim zarzutem jest to, że ta koncepcja jest aetyczna. Ta koncepcja nie precyzuje, w jakich dziedzinach tworzą się elity
Krytycyzm:
Jeżeli twierdzi, że elitami politycznymi są ci wszyscy, którzy mają pozycję umożliwiającą sprawowanie władzy, to tu jest bardzo duży stopień formalizacji abstrakcji. Neutralność aksjologiczna.
Pareto odrzuca teorię wielkich mężów. Zarzucano mu, że w ogólne nie bierze pod uwagę tego, że na społeczeństwo może odcisnąć piętno pojawienie się jakiejś wybitnej osobowości. V. Pareto twierdził, że jeżeli pojawia się wielka postać, to dlatego że była ona potrzeba. Nie ma czegoś takiego, jak wielcy mężowie. Jest to teoria ryzykowna.
Zarzucano Pareto, że za dużo w jego teorii jest elit szczegółowych.
Ademokratyczność – nie ma sensu żadna demokracja, jeśli chodzi tylko o zdobycie i utrzymanie władzy, o kontrolę społeczną.
Pareto nie ustosunkowywał się do słów krytyki, uważał swoją teorię za nieskończoną.
Dzisiaj wydaje się, że jest możliwe połączenie teorii V.Pareto w demokracji. Dlatego, że zrezygnowano z dążenia do teorii demokracji bezpośredniej i zrozumiano, że demokracja to nie są rządy wszystkich. To są rządy pośrednie. Zatem demokracja to są rządy ludu, poprzez elitę z niego wyłonioną. Jednak obawiano się, że sztuka rządzenia może sprowadzić się tylko i wyłącznie do manipulacji. Nie jest to koncepcja akceptowana przez wszystkich. Stanisław Kozer-Kowalski w swojej książce o społeczeństwie, interpretował cyrkulacje elit jako antyelitalne. Jeżeli przyjmiejmy to, co mówił V. Pareto, to nie decyduje o tym kto jest elitą urodzenie, tylko zdolności (rezydua).
3. Max Weber.
Max Weber jako socjolog polityki. Wkład M. Webera jako socjologa polityki jest niemierzalny. Szczególne znaczenie dla socjologii polityki mają dwa dzieła M.Webera „Polityka jako zawód i powołanie”, „Gospodarka i społeczeństwo”. Max Weber zastanawia się nad tym, co takiego istnieje, co takiego musi zostać spełnione, by mogła istnieć władza; czym takim różni się Europa od pozostałych cywilizacji, że pomino iż w Europie tradycja polityczna jest dużo późniejsza, od tradycji np. azjatyckich (Cesarstwo Chin, Cesarstwo Japońskie), co jest takiego, że Europa Zach. narzuciła swój styl, narzuciła swoją wizję świata, tym wszystkim innym cywilizacjom, to Europa Zach. Stworzyła model nowoczesnego państwa. Państwa o trójpodziale władzy, państwa opierającego się na prawie.
Max Weber dostrzegł, że niemożliwe jest zrozumienie tylko i wyłącznie władzy jako jednego obszaru. Ażeby zrozumieć sferę władzy, należy równocześnie interesować się trzema sferami, nie jest możliwe oddzielenie tych trzech sfer. To jest z jednej strony sfery władzy, z drugiej – sfery gospodarki, i z trzeciej strony – sfery wartości. Nie można rozpatrywać tych sfer osobno, bez odnoszenia się do nich wzajemnie. Max Weber zastanawiał się nad tym, skąd rekrutowali się politycy, zastanawiał się nad grupami społecznymi, z których rekrutowali się politycy. Tymi grupami są: duchowni, arystokracja, szlachta dworska. Były jeszcze inne grupy, np. istniejąca w Chinach, gdzie rozwinął się pogląd, że aby być politykiem, administratorem, trzeba mieć odpowiednią wiedzę. Tą grupą byli humaniści-literaci. Odpowiednikiem humanistów-literatów była grupa istniejąca w Grecji – filozofów. Kolejna grupa jest charakterystyczna tylko i wyłącznie dla Europy, która miała potężne znaczenie dla rozwoju Europy – to są prawnicy. Była to kasta, która narodziła się w starożytnym Rzymie i jest charakterystyczna tylko dla Europy. Działała tylko i wyłącznie po to, by tworzyć i poznawać prawo. Społeczeństwo było oparte na tym prawie, zatem ci którzy byli najbardziej predestynowani do polityki to prawnicy. To wg M. Webera miało ogromny wpływ na tworzenie się nowoczesnego państwa zachodniego. Prawo to po upadku Cesarstwa Rzymskiego było hołubione, bo takim sukcesorem był Kościół, który zaszczepił rzymski model prawa na całą Europę Zachodnią.
Centralnym pojęciem M. Webera jest pojęcie panowania, które wcale nie jest tożsame z władzą. Wg Webera władza to jest przewaga, to jest posiadanie jakiejś przewagi, najlepiej jest to widoczne na przewadze ekonomicznej. Kto ma przewagę ekonomiczną, ten ma władzę. Natomiast w stosunku do władzy istnieje panowanie, czyli pewna relacja pomiędzy władcą a rządzonymi. Panowanie to stosunek w którym rządzący, ma prawo wydać rozkaz i możemy oczekiwać że ten rozkaz zostanie wykonany. Inaczej mówiąc panowaniu zawsze towarzyszy posłuch. Wg M. Webera istnieją dwa fundamenty panowania:
1.przemoc, kto panuje ten ma monopol na przemoc, jest to implikacja dysponowania siłą, jednak panowanie oparte tylko na sile będzie krótkotrwałe, słabe
2.jakaś wartość, która legitymizuje władzę. Musi istnieć jakiś system wartości, na którym opiera się posłuszeństwo.
Max Weber tworzył socjologię w oparciu o tzw. typy idealne. Typy idealne to jest zawieszenie rzeczywistości, typ idealny czegoś, to nie jest typ rzeczywisty. Zawieszenie rzeczywistości to jest tworzenie nowej jakości, na podstawie poznanych empirycznie doświadczeń rzeczywistości. Bierzemy fakty rzeczywistości i tworzymy typy idealne. To zawieszenie istnieje po to, by móc omówić rzeczywistość, która jest dynamiczna. Za pomocą typów idealnych poznajemy mechanizmy tworzące rzeczywistość.
W teorii panowania Max Weber wyróżnia trzy idealne typy:
1. idealny typ panowania to typ panowania tradycyjnego, w którym wartością legitymizującą władzę jest tradycja. Cała władza oparta jest na wierze poddanych, że dana władza zawsze była w posiadaniu tej rodziny, jest i będzie. To jest władza, która istniała w państwach feudalnych, plemionach Afrykańskich czy Płd Amerykańskich. Przykładem panowania tradycyjnego był sułtanizm – model panowania rozszerzonego władcy, gdzie całe państwo to jest rozszerzony dom władcy. Tradycja jest czymś, co legitymizuje władzę i która równocześnie ogranicza władzę. To tradycja decyduje o sposobie sprawowania władzy. Jeśli władca będzie władcą reformatorem i będzie chciał zmienić tradycję, to wtedy delegitymizuje swoją władzę.
2. typ panowania charyzmatyczny – od greckiego charyzma oznacza jakąś moc, jakąś magiczną siłę, która nieważne że obiektywnie nie istnieje, ważne że poddani wierzą w tę siłę. Ważne jest, że istnieje jakiś magiczny elementy, który predestynuje daną osobę do sprawowania władzy. Podobieństwo typu charyzmatycznego do tradycyjnego: wartość władzy jest skupiona w osobie panującego. W typie tradycyjnym władca jest konserwatystą, w typie charyzmatycznym – rewolucjonistą, który używa swojej charyzmy, żeby coś zmienić. Z reguły są to przywódcy, którzy mają jakąś misję do spełnienia i dlatego lud wierzy, że jest to człowiek, który ma prawo nimi rządzić. Władca charyzmatyczny to jest władca, który chce wprowadzić nową jakość. Za takiego charyzmatycznego przywódcę uważa się Lecha Wałęsę, który był prostym robotnikiem, takim jak lud, u którego miał poparcie. Przywódcą charyzmatycznym był też Jan Paweł II, był duchowym przywódcą charyzmatycznym.
W tym typie panowania zachodzi problem sukcesji. Istniały dwa sposoby przekazywania władzy przez władcę charyzmatycznego:
Istnieją jakieś określone kryteria dla nowego przywódcy charyzmatycznego (np. Dalaj Lama uważany za wcielenie Buddy)
Przekazanie władzy, odchodzący przywódca przekazuje władzę drugiemu
Najlepsi spośród uczniów wybierają spośród siebie i na niego spływa charyzma (Kościół katolicki).
Te dwa typy panowania Max Weber tworzy tylko po to, by odróżnić od trzeciego typu, charakterystycznego dla Europy.
3. typ panowania legalnego – to typ prawa, w tym sensie, że zarówno istnienie, zakres, kompetencja władzy, kto tą władzę sprawuje jest ustanowione przez prawa pozytywne.
Cechy charakterystyczne:
istnienie abstrakcyjnych norm, które dopiero w konkretnych przypadkach są aplikowane
wszelkie normy jakie istnieją mogą zostać wprowadzone jako prawo i będą one respektowane przez tych, którzy podlegają władcy
ludzie zajmujący pozycje władzy nie są władcami osobistymi, ale pełnią funkcje ściśle określone przez prawo, które im narzuca jakie mają kompetencje. Z kolei rządzeni są wolnymi obywatelami, którzy nie są winni posłuszeństwa władcom, tylko są winni posłuszeństwa prawu.
Nieodzowny w tym typie panowania jest aparat zarządzania nazywany biurokracją. Biurokracja na pocz. XXw. była uważana za najnowocześniejszy system zarządzania. Ponieważ, jeżeli gdzieś indziej, kto jest kim decydują układy, koneksje, to w przypadku biurokracji obowiązują proste zasady awansu na podstawie kompetencji. To jest typ idealny. Typ rzeczywisty okazała się inny, w którym miały znaczenie właśnie koneksje. Typ idealny biurokracji wg M. Webera – prawo i administracja działają w sposób ciągły, są kierowane za pomocą pewnego zespołu, wg aktualnych zasad, cały proces, władza i odpowiedzialność każdego funkcjonariusza zależy od hierarchii, wszystko należy do urzędu nie do osoby zarządzającej, środki stanowiące o wykonywaniu władzy są własnością organizacji, a cały proces polega na przepływie dokumentów, co jest kwintesencją biurokracji. Bez biurokracji nie możliwy jest system panowania legalnego.
4. Socjologiczne ujęcie władzy.
Podstawowym zagadnieniem socjologii polityki jest władza państwowa, którą możemy określić sześcioma typami definiowania:
1. Typ definiowania behawioralnego, w którym uważa się, że władza jest pewnym typem zachowania, który za pomocą bodźca i reakcji można wpływać na zachowanie innych ludzi.
2. Typ teleologiczny, według tego podejścia władza to spełnianie pewnych celów. Definiujemy władzę poprzez cele, jakim ta władza służy.
3. Typ instrumentalnego definiowania władzy, gdzie władzę rozumie się jako pewną możliwość wykorzystywania różnych instrumentów. W zależności od tego, jakie władza ma te instrumenty, to tak się tą władzę definiuje.
4. Typ strukturalny, który ujmuje władzę poprzez relacje pomiędzy rządzonymi a rządzącymi, gdzie badamy strukturę rządzenia.
5. Definiowanie władzy jako wpływu, gdzie utożsamiamy władzę, jako wpływ. Różni się od behawioralnej tym, że tam jest modyfikacja zachowania przez działanie, tutaj jest na zasadzie modyfikowania, wpływania poprzez różnego rodzaju inne instrumenty, nawet zakulisowe.
6. Typ definiowania konfliktowego, który definiuje władzę jako możliwość dystrybucji dóbr w sytuacjach konfliktowych.
W ujęciu socjologicznym władza to możność rozkazywania w warunkach, w których ten, komu się rozkazuje, winien jest posłuch. Zatem władza nie istnieje bez posłuchu, a posłuch jest zjawiskiem relatywnym. Władza jest możliwością podejmowania decyzji i wpływania na innych. Nie każda władza polityczna jest władzą państwową.
5. Kultura polityczna
Kultura polityczna jest sposobem uprawiania polityki. Często potocznie pojęcie kultury politycznej odnosi się do polityków. Kultura polityczna to pewien dynamiczny konglomerat składający się z tradycji politycznej, ustroju politycznego, systemu politycznego, z świadomości, wiedzy obywateli o polityce (mechanizmy polityczne i sposoby ich działania, wiedza na temat instytucji politycznych i ich kompetencji, sposobie i kulturze uprawiania polityki w danym państwie). Innymi słowy jest to zbiór historyczno-świadomościowo zagadnień dotyczących polityki. Pojęcie kultury politycznej jest niezwykle szerokie. Jest to całokształt sposobu, w jaki poznajemy i tworzymy politykę.
Typologia kultury politycznej wg Almonda:
1.Kultura polityczna parafialna (zaściankowa) – jest to typ, który istniał w okresie średniowiecza w państwach feudalnych w Europie Zach., w Polsce ok. XIXw. Cechuje państwa, które mają niską kulturę demokratyczną tj. niektóre państwa Ameryki Płd. Cechuje się tym, że obywatele nie mają żadnej wiedzy na temat funkcjonowania instytucji politycznych, nie są świadomi mechanizmów politycznych. Wiedzą jedynie, że istnieje jakaś władza, natomiast to, kto rządzi, jakie są mechanizmy wyborów, kto odpowiada za co, jest kompletnie nie znane obywatelom, dla nich rządzący to „oni”. Poziom władzy jest ponad nimi, co cechuje się to kompletną biernością, nieświadomością, brak wpływu, a także świadomości, że mogą mieć wpływ na władzę.
2.Kultura polityczna podporządkowania – tworzył się w Europie Zach. W XVII – XVIIIw. w krajach burżuazyjno-mieszczańskich. To jest typ, w którym ludzie mają świadomość władzy, organizacji państwa, ale nie mają przekonania, że te mechanizmy władzy można zmienić, że mają jakikolwiek wpływ na władzę. Jeśli się organizują, to na poziomie lokalnym, natomiast absolutnie nie wpływają na władzę. Ten typ dotyczy także państw totalitarnych, czy państw autokratycznych. Taki obywatel jest obywatelem biernym, nie szukającym możliwości eksponowania swoich własnych poglądów.
3.Kultura polityczna uczestnicząca – charakteryzuje społeczeństwa rozwinięte demokratycznie, typ tej kultury politycznej najlepiej odpowiada społeczeństwu obywatelskiemu, a więc społeczeństwo, w którym ludzie nie tylko mają świadomość mechanizmów władzy, ale poprzez tradycję, całą historię wiedzą o tym, że są obywatelami danego państwa, a co za tym idzie, ich konkretne działanie, ma przełożenie na władzę. Inaczej mówiąc uczestniczą w rządzeniu, nie tylko poprzez branie udziału w wyborach, ale także poprze współudział w rządzeniu na poziomie lokalnym, ale przede wszystkim potrafią się zorganizować, wiedząc że ich aktywność może wpłynąć na rządzących. Są w pełni świadomi, że nie są tylko trybikiem w mechanizmach władzy, a są świadomym uczestnikiem tej władzy. Typ obywatela uczestniczącego, aktywnego.
6. Legitymizacja władzy
Władza, żeby mogła istnieć musi dochodzić do legitymizacji władzy. Legitymizacja władzy to uznanie władzy za prawomocną. Uznanie, iż ci, którzy pełnią tę władzę, uzyskali ją w sposób prawowity. Władza jest prawowita wtedy, kiedy została otrzymana w sposób prawomocny, jeżeli ktoś ją nabył zgodnie z prawem. Inaczej mówiąc wg reguł, które te normy przewidują. Nie jest tak, że legitymizuje się władzę tylko prawem.
Wg Beethama istnieją trzy poziomy legitymizacji władzy:
Legitymizacja reguł to jest legitymizacja na poziomie prawnym, istnieją zapisy w konstytucji, które regulują, jaki jest ustrój państwa i w jaki sposób zdobywa się władzę, na podstawie konstytucji istnieje ordynacja wyborcza, która również to reguluje. Ale wcale to nie oznacza to demokracji. W monarchii będzie to prawo, które będzie określało sukcesję, czyli kim trzeba być, żeby otrzymać władzę. Istnieją przepisy prawne, które mówią o sposobach otrzymania władzy w sposób legalny. Jest to poziom normatywny. Jest obiektywny.
Legitymizacja na poziomie przekonań – jest subiektywny, oznacza to, że niezależnie od tego jak władza została zdobyta, niezależnie od tego, co władza czyni, obywatele są przekonani o legalności tej władzy. Bywa tak, że przekonania bardzo wielu ludzi prowadza do uznania za legitymizowaną władzy, której podstawy prawne można uznać za wątłe, np. rządy Stalina oparta na despotycznych praktykach i masowym terrorze, a zarazem uważany za prawowity przez tak wielką część obywateli, iż trudno byłoby odmówić mu legitymizacji, podobnie Hitler, którego legitymizacji władzy nie kwestionowano, aż do upadku Trzeciej Rzeszy. Sytuacja odwrotna: w maju 1926r. demokratyczna władze w Polsce utraciła legitymizację w oczach znacznej części społeczeństwa, która nie tylko akceptowała, ale wręcz entuzjastycznie poparła dokonany przez wojska Piłsudskiego przewrót.
Legitymizacja na poziomie masowym – jest subiektywny, władza wtedy jest legitymizowana, poprzez masowe manifestacje, społeczeństwo daje wyraz, że legitymizuje rząd poprzez masowe demonstracje, albo masowy udział w jakichś innych przedsięwzięciach. Gdzie ludzie, poprzez wielotysięczne manifestacje, okazują poparcie, legitymizują władzę. Ten typ legitymizacji jest bardzo często wykorzystywany przez państwa totalitarne, przez różnego rodzaju dyktatury, np. wielkie manifestacje nazistów w Norymbergii.
Jednak poparcie nie jest tożsame z legitymizacją. Legitymizacja nie jest dana raz na zawsze. Może dojść do delegitymizacji władzy. Można stracić legitymizację poprzez przegranie wyborów, ale również poprzez złamanie reguł prawnych. Poza złamaniem reguł prawnych rząd traci legitymizację na poziomie przekonań i zachowań masowych poprzez nieudolność i nieodpowiadanie na potrzeby obywateli. Dochodzi wtedy do delegitymizacji władzy: na poziomie przekonań i manifestowanie braku poparcia dla rządu.
7. Systemy partyjne i partie polityczne.
Systemy partyjne to sposób zorganizowania w systemie politycznym partii politycznych, znaczenia tych partii politycznych, sposobów zdobywania władzy tych partii. System partyjny to całokształt stosunków istniejących między partiami politycznymi, jak również między partiami politycznymi a organami władzy państwowej.
Podział partii (wg Wiatra):
1.Alternatywne to system, w którym wyborcy mogą swoimi głosami wybierać partię polityczną. Inaczej mówiąc istnieje możliwość wyboru między kilkoma, przynajmniej dwoma partiami politycznymi W ramach tej grupy wyróżniamy:
system wielopartyjny (żadna partia nie ma trwałej przewagi, rządy sprawowane są przez zmieniające się pod względem składu koalicje)
System dwublokowy (istnieją liczne partie polityczne, które dzielą się na dwa trwale rywalizujące bloki polityczne)
System dwupartyjny (istnieją wprawdzie mniejsze partie, ale rzeczywista rywalizacja o władzę tocz się między dwiema największymi partiami systemu)
2.Niealternatywne, gdzie nie istnieje rzeczywiście licząca się rywalizacja o władzę między partiami politycznymi, dzieli się na dwa podsystemy partyjne:
system kooperacji partii, charakteryzujący się trwałym zblokowaniem głównych partii politycznych i zanikiem skutecznej opozycji.
System partii porozumienia narodowego (lub partii dominującej ) to system, w którym istnieją inne partie polityczne, ale wiadomą rzeczą jest, że jest jedna partia dominująca, która z różnych powodów utrzymuje całokształt władzy, np. ze względu na religijne wyznanie państwa. Partia ta ma również uprzywilejowaną pozycję, ma monopolizację środków komunikacji masowej, w ten sposób partia polityczna może stać się partią dominującą.
Ograniczone systemy partyjne, w których istnieją różne partie polityczne i toczy się między nimi rywalizacja o wpływy polityczne, ale władza znajduje się w ręku innej siły politycznej – najczęściej wojska – deklarującej się jako niezależna od partii i stojąca ponad nimi;
System partii hegemonicznej, w którym hegemonia jednej partii opiera się na tym, że pozostałe uznają jej szczególną pozycję i uczestniczą w ograniczonym stopniu w sprawowaniu władzy.
System jednopartyjny – monopol partyjny, istnieje tylko jedna partia (np. w byłym ZSRR)
Oczywiście w państwach demokratycznych istnieje tylko podział alternatywny.
Partia polityczna to ustrukturyzowana organizacja mająca wewnętrzny status, której jedynym celem jest zdobycie władzy, zrealizowanie swojego programu i jak najdłuższe utrzymanie tej idei.
Identyczne zadanie ma partia w systemie demokratycznym, tutaj ma jednak tylko jeden środek tzn. poprzez realizowanie swojego programu, odpowiedzenie na zapotrzebowanie lektoratu, utrzymanie swojej władzy.
Obok partii politycznych istnieje ruch polityczny, który ma podobny cel zdobycia i utrzymania władzy. Z reguły ruch polityczny jest zorganizowany wokół jakiejś idei zmian. Ruch polityczny tym się różni od partii, że ma mniejszy stopień zorganizowania, nie ma władzy i struktury hierarchicznej, jest słabo zorganizowany. Z reguły ruch skupia się wokół jakiego przywódcy politycznego. Najbardziej zorganizowaną formą ruchu politycznego jest partia polityczna.
Charakter partii zależny jest od systemu politycznego.
Podział partii politycznych (wg Wiatra):
Podział historyczny – partie polityczne na początku były to tzw. partie koteryjne (kanapowe, klubowe) – tworzące się początkowo w Wielkiej Brytanii, w okresie przełomu XVII/XVIIIw. Składały się z kilkudziesięciu, najwyżej kilkuset osób, związanych z jakąś elitą polityczną, wokół jakiego przywódcy politycznego. Członkowie, to były osoby z wyższych sfer. Były to partie, który istniały w demokracji ograniczonej, gdzie tylko część obywateli miała prawo do wyborów, np. kobiety zdobyły prawo wyborcze dopiero na pocz. XXw. W Wielkiej Brytanii, w Polsce po I wojnie światowej.
W XIXw. Zaczyna tworzyć się partia masowa. XIXw. Przynosi rewolucję w układzie społecznym, zaczęła tworzyć się klasa robotnicza. Ze względu na rozwijającą się industrializację, urbanizację, w efekcie tego społeczeństwo podzieliło się na warstwy, które Marks nazwał klasami. Zaczęły pojawiać się partie polityczne, które zaczęły adresować swe programy do robotników (Wielka Brytania, Francja, Stany Zjednoczone). Były to partie, które swój program kierowały nie do kilku małych grup, nie do poszczególnego lektoratu, tylko do całej klasy społecznej, którą byli robotnicy. Pierwsze patie masowe to partie pracy, czy partie robotnicze odwołujące się do klasy robotniczej. Były to partie, które zaczęły głosić hasła socjalistyczne, hasła poprawy warunków pracy. Okazało się, że partia polityczna, która nie miała pieniędzy (w przeciwieństwie do koteryjnych), poprzez swoją masowość uzyskuje pewną siłę. Takie partie działały na zasadzie jak największej ilości członków, to był ich elektorat, do którego się odwoływali. Była przedstawicielem warstwy społecznej.
Kiedy okazało się, że partie robotnicze mają potężny wpływ na jedną klasę społeczną, spowodowało to kontrreakcję dotychczasowych sił politycznych. Konserwatyści zaczęli tworzyć partie konserwatywne, które odwoływały się do klasy średniej. Tworzyły się partie ludowe, które odwoływały się do warstwy wiejskiej. Okazało się ze warstwy ludowe, robotnicze zaczęły wymykać się również spod wpływu kościoła. Wtedy pojawiły się partie chadeckie chrześcijańsko-demokratyczne, które odwoływały się do społecznych warstw kościoła, do religii. Partie konserwatywne i chrześcijańsko-demokratyczne reprezentowały klasę średnią.
Okazało się, że kto nie ma partii masowej nie istnieje w polityce, partia masowa stała się najważniejszą formułą zdobywania władzy. Elektorat był skazany na partie polityczne, w tamtym okresie czasu partia polityczna mogła być pewna swego elektoratu. Chodziło o to, aby zdobyć dany elektorat chwiejny, który był niewielki. Okazało się, że elektorat jest elektoratem stałym, elektoratem skazanym na partie. Jak klasa społeczna nie miała swojej partii, to nie istniała.
Partie masowe to partie typowo industrialne, partie w których istnieje podział na klasy społeczne.
W Stanach Zjednoczonych rok 1956 był przełomowym. Po raz pierwszy na świecie więcej osób pracowało w usługach, na własny rachunek, w małych przedsiębiorstwach niż w dużych zakładach pracy. W efekcie tego Stany Zjednoczone przeszły z epoki industrialnej w epokę postindustrialną. Proces ten zaczyna się w St. Zjednoczonych i przechodzi do Europy Zachodniej (w latach 60-70tych). W społeczeństwach, które wchodzą w epokę postindustrialną, zaczyna załamywać się podział na warstwy. Warstwa robotnicza zaczyna się kurczyć. Okazuje się, że nie ma już podziału na lewicę (partie reprezentujące klasę robotniczą), prawicę (partie reprezentujący klasę średnią). Następuje rozwarstwienie społeczeństwa. Przestaje istnieć jasny podział. Tworzą się podklasy. Partie polityczne musiały zmienić swoją opcję. Partie masowe przekształcają się w partie wyborcze. Partie wyborcze zaczynają zmniejszać ilość członków, którzy należą do partii, zaczynają przekształcać się w machiny wyborcze. Inaczej mówiąc, partie polityczne, które są małe kadrowo, natomiast stają się prężną machiną w momencie wyborów, tworzą kampanie polityczne. Te partie wyborcze przestają odwoływać się do jednej warstwy. Zaczynają szukać swojego elektoratu w różnych warstwach, zaczynają skupiać się wokół jakiejś idei, zaczynają tworzyć program polityczny, tak, aby odpowiadał potencjalnym wyborcom.
Partie kadrowe, które działają od ok. lat 90tych, które są nastawione na tworzenie kampanii marketingowych, wynajmują firmy public relations. Skupiają się wyłącznie nad zebraniem funduszy na kampanie wyborcze. Odnoszą się do elektoratu, który jest jeszcze bardziej podzielony, jest zniechęcony.
Polska jest na przełomie partii wyborczych i kadrowych.
8. Socjologia państw.
Socjologia polityki zajmuję państwem ze szczególnego punktu widzenia: od strony społecznych uwarunkowań i społecznych efektów funkcjonowania aparatu władzy państwowej. Socjologiczna problematyka państwa obejmuje:
1.Genezę i funkcję państwa
W miarę kształtowania się świeckich koncepcji politycznych zaczęto szukać wyjaśnienia genezy państwa w stosunkach między ludźmi. Uznanie zyskała koncepcja umowy społecznej (Hobbes, Rousseau), w myśl której państwo powstało w drodze przeniesienia na suwerena prawa ludzi do stanowienia o sobie. Umowę społeczną traktowano jako teoretyczne uzasadnienie panowania władcy, a w wersjach radykalnych – praw poddanych do sprzeciwu wobec złego suwerena. W XIX w. wysunięto koncepcję narodzin państwa w wyniku podboju, czym uzasadniano prawo panujących do sprawowania władzy, albo też prawo poddanych do jej zrzucenia. Szczególne miejsce zajęły poglądy Hegla, który w państwie widział wyraz historycznej ewolucji ducha dziejów, widział je jako wspólnotę etyczną.
Ewolucja państwa polegała na stopniowym wyodrębnianiu się wydzielonych instytucji sprawujących władzę, w szczególności siły zbrojnej i aparatu finansowego. Cechy różnicujące ewolucję państw to:
Układ stosunków zewnętrznych, a w szczególności obecność lub brak zagrożenia ze strony sąsiadów.
Wpływ dyfuzji wzorów obcych, stanowiący okoliczność ułatwiającą powstawanie państw.
Skład etniczny ludności. W zależności od tego, czy państwo powstało na obszarze zamieszkałym przez ludność w zasadzie jednolitą lub zbliżoną etnicznie, czy też o dużym zróżnicowaniu etnicznym.
Warunki geograficzne. Mogły być czynnikiem wpływającym na przemiany społeczne i polityczne prowadzące do powstania państwa.
Funkcje państwa: wewnętrzne (państwo jako instrument panowania klasowego); zewnętrzną(istotna w momentach zagrożenia wojennego, co wyraża się nawet w podporządkowaniu cywilnych organów władzy ciałom powołanym do koordynowania obrony narodowej), organizacyjno-gospodarczą, kulturalno-wychowawczą (rola tych dwóch funkcji zależy od tego, jak dalece rozwinięta jest interwencja państwa w te dziedziny życia), narodotwórczą (występuje silnie tam, gdzie państwo poprzedza uformowanie się narodu i podejmuje w tym kierunku świadome działania) Proces powstawania narodu jest, historycznie rzecz ujmując, wtórny w stosunku do procesu powstawania państwa, gdyż państwo jako instytucja istniało zanim uformowały się narody.
Państwo spełnia funkcje wynikające z jego charakteru narzędzia panowania klasowego, ale spełnia też inne funkcje, o charakterze ogólnospołecznym. Ta dwoista natura państwa polega na przenikaniu się klasowych i ogólnospołecznych aspektów państwa w ramach każdej z jego funkcji.
2.Typy i formy państwa w ich związku z ustrojem społeczno-ekonomicznym
W teorii marksistowskiej wyróżnia się typy państwa: niewolniczy (azjatycki i antyczny), feudalny, burżuazyjny, socjalistyczny.
Podstawowe formy władzy państwowej (Almond, Powell, Bebler, Seroka):
1.Tradycyjne monarchie:
Państwa plemienne, bez wyodrębnionego aparatu sprawowania władzy,
Absolutystyczne państwa o strukturze biurokratycznej
Feudalne monarchie
2.Przednowoczesne demokracje
Starożytne i średniowieczne demokracje miejskie,
Stanowe demokracje szlacheckie
3.Nowoczesne demokracje:
Rządy parlamentarno-gabinetowe;
...