Temat 3.7. Plantacyjna uprawa drzew i krzewów szybko rosnących
Źródło: Zabielski Stanisław. 1998. Plantacyjna uprawa drzew i krzewów szybko rosnących. Wydawnictwo AR w Poznaniu: 68ss. ISBN 83-7160-093-3
SPIS TREŚCI (s. 74)
Wstęp
1. Pojęcia i definicje
2. Drzewa szybko rosnące
2.1. Drzewa rodzime
1. Topola
2. Wierzba
3. Brzoza
4. Modrzew
5. Świerk
6. Olsza
2.2. Drzewa obce
1. Jedlica zielona
2. Sosna Weymutha
3. Sosna wydmowa
4. Sosna promienista
5. Świerk sitkajski
6. Jodła olbrzymia
7. Modrzew japoński
8. Modrzew eurojapoński
9. Żywotnik olbrzymi
10. Eukaliptusy
3. Zakładanie i prowadzenie plantacji
3.1. Wybór powierzchni, przygotowanie terenu i gleby
3.2. Materiał sadzeniowy
3.3. Rodzaje plantacji i ich zakładanie
3.3.1. Rodzaje plantacji, cykl produkcyjny
3.3.2. Więźba sadzenia
3.3.3. Sadzenie drzew
3.4. Pielęgnacja gleby
3.5. Pielęgnacja drzew
3.6. Cięcia rozluźniające
4. Ochrona plantacji
5. Eksploatacja plantacji, produktywność i wykorzystanie drewna
WSTĘP
Genezą plantacyjnej uprawy drzew gatunków szybko rosnących było stale wzrastające zapotrzebowanie na surowiec drzewny i powiększająca się dysproporcja między zapotrzebowaniem a możliwościami produkcyjnymi tych lasów, których eksploatacja jest ekonomicznie uzasadniona.
Szybko wzrastające zużycie drewna w świecie obrazują dane FAO zamieszczone w informacji GUS (Leśnictwo 1995). I tak, tylko w ciągu lat 1980-1990 pozyskanie grubizny wzrosło na świecie z 2929 do 3521 mln m3, to jest o 20%. Konsekwencją tego jest bardzo zjawisko stałego kurczenia się powierzchni lasów na kuli ziemskiej.
Kraje uprzemysłowione, by ograniczyć import drewna, szukają możliwości zwiększenia produkcji tego surowca na swoim terenie. Istnieją podstawy by przypuszczać, że z wielu powodów, o których będzie jeszcze mowa, udział masy drzewnej uzyskanej z plantacji, a zatem i ich powierzchnia, będzie wzrastać. W 1980 r. szacowano ją na 6,8 mln ha w skali światowej, a do 2000 r. ma wzrosnąć 2-3-krotnie (ARBATOWSKI i ZAŁĘSKI 1991).
Lasy, w tradycyjnym tego słowa znaczeniu, coraz bardziej są dostrzegane w swej pozaprodukcyjnej roli. Na przykład, w Stanach Zjednoczonych stwierdzono, że wartość wpływu lasu na środowisko jest wielokrotnie większa niż produkowanego drewna. Także w Europie coraz częściej słyszy się o potrzebie propagowania lasu zbliżonego do naturalnego.
Przed paru laty powstało we Francji międzynarodowe stowarzyszenie „Pro silva", którego celem jest przekonywanie specjalistów, a także szerszej społeczności, o konieczności zmiany stanowiska w stosunku do lasu i jego roli proekologicznej.
Innym powodem zwiększania produkcji masy drzewnej na plantacjach jest rozwój techniki przerobu tej masy, możliwości jej wielorakiego wykorzystania, a przy tym wzrost rentowności samych plantacji dzięki postępowi w pracach związanych z ich zakładaniem i prowadzeniem.
Najdawniej uprawianym na plantacjach rodzajem drzewa szybko rosnącego do produkcji drewna jest topola. We Włoszech uprawiano ją już w początkach XIX w., następnie upowszechniła się we Francji i innych krajach zachodniej Europy. W Polsce pierwsze plantacje topoli zaczęto zakładać w okresie międzywojennym, a gorącym jej propagatorem był Leon Mroczkiewicz, późniejszy profesor Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu.
Bardziej intensywny rozwój plantacyjnej uprawy topoli rozpoczął się w kraju w 1948 r., po podjęciu przez resort leśnictwa decyzji o tzw. akcji topolowej. W 1952 r. ustalono pierwszy krajowy dobór topoli i określono perspektywiczny plan rozwoju uprawy tego rodzaju.
Docelową powierzchnię plantacji do 2000 r. ustalono na 50 tys. ha. W okresie początkowym planowano zakładanie 2000 ha plantacji rocznie. Plany te okazały się jednak zbyt wygórowane i wykonanie ich nie przekraczało 50%, w następnych dziesięcioleciach jeszcze zmniejszając się.
Ogółem założono w kraju kilkanaście tysięcy hektarów plantacji. Przy znacznym ich rozdrobnieniu - na terenie poszczególnych OZLP było od 400 do 2300 ha - oraz przy centralizacji przemysłu drzewnego zapotrzebowanie, lub raczej wykorzystanie drewna topolowego, było bardzo znikome. Można się spodziewać, że obecnie, po zmianie ustroju państwa i w konsekwencji dynamicznego rozwoju sektora prywatnego, sytuacja na rynku drzewnym zmieni się i zapotrzebowanie na drewno topolowe będzie wzrastać.
Zagadnienie uprawy plantacyjnej gatunków drzew leśnych (szybko rosnących) w sferze planowania zaczęło pojawiać się już w latach pięćdziesiątych, przy czym na okres 1956-1975 przewidywano założenie w Polsce 27 tys. ha takich plantacji, a w latach 1970-1990 miało ich już być 100 tys. ha. Docelowo do 2000 r. planowano założenie 300 tys. ha plantacji (SZCZUKA 1973).
Plany te, podobnie jak w przypadku topoli, okazały się równie mało realistyczne. Do 1978 r. założono jedynie 3333 ha plantacji, a w kolejnych latach ich powierzchnia tylko nieznacznie wzrosła (GIERŻDA 1982). Z nowszych danych (ARBATOWSKI i ZAŁĘSKI 1991) wynika, że obecne plany rozwoju uprawy plantacyjnej do 2010 r. na gruntach porolnych przewidują dwa warianty:
· pierwszy - 190 tys. ha,
· drugi - 730 tys. ha. Ten wydaje się być zupełnie nierealny.
Pierwsza instrukcja zakładania i prowadzenia plantacji leśnych drzew szybko rosnących została wydana przez Naczelny Zarząd Lasów Państwowych dopiero w 1975 r.
O plantacjach prowadzonych w tzw. minirotacjach (przede wszystkim wierzbowych), które na szeroką skalę zakłada się obecnie zwłaszcza w Skandynawii, w Polsce zaczyna się dopiero mówić, a sporadycznie tylko można spotkać wzmianki na ten temat w prasie fachowej.
1. POJĘCIA I DEFINICJE
Istnieje wiele pojęć specyficznych dla omawianego sposobu produkcji drewna, które dla leśnika nie zawsze będą jednoznacznie zrozumiałe, gdyż są stosowane dopiero od niedawna.
Plantacja - (od łacińskiego słowa plantatio sadzenie roślin) - obszar zajęty przez uprawę jednego gatunku. W przyjętej u nas terminologii używany jedynie w odniesieniu do nasadzeń powstałych przy stosowaniu klonowego materiału sadzeniowego.
Uprawa plantacyjna - termin stosowany wtedy, gdy do jej założenia używa się sadzonek pochodzenia generatywnego, a więc mniej jednorodnych niż pochodzenia wegetatywnego.
Klon (ang. i franc. clone) - potomstwo jednego osobnika uzyskane przez mnożenie wegetatywne.
Kultywar (ang. i franc. cultivar) - od słów łacińskich cultivo, varietas - odmiana uprawowa, klonowa, wyselekcjonowana do celów gospodarczych. Nie jest to więc odmiana w znaczeniu botanicznym.
W celu uporządkowania nazewnictwa odmian uprawowych na Międzynarodowym Kongresie Nomenklatury Roślin Uprawnych w Utrechcie w 1961 r. ustalono poprawną formę pisowni.
Kultywarom należy zatem nadawać nazwy, a nie ograniczać się tylko do ich numeracji, jak to wiele instytutów badawczych robiło. Nazwę kultywaru podajemy pismem prostym (antykwą) poprzedzoną skrótem „cv" lub między apostrofami. Pełna nazwa odmiany uprawowej, na przykład topoli 'Robusta' powinna brzmieć: Populus x euramericana cv. Robusta. Określeniem „euramericana" nazwano topole pochodzące ze skrzyżowań topoli czarnej europejskiej i czarnej amerykańskiej. (P. nigra L. x P. deltoides Marsch.)
Gatunek szybko rosnący - według definicji KRAJSKIEGO (1961) - jest to taki gatunek drzewiasty, który w cyklu produkcyjnym nie przekraczającym 40 lat daje większą produkcję masy drzewnej niż sosna zwyczajna. ROHRIG (1978) określa jako szybko rosnące te gatunki drzew, które w 30-letnim cyklu produkcyjnym osiągają przeciętny przyrost roczny masy drzewnej powyżej 9 m3/ha, a w 50-letnim cyklu 12 m3/ha.
Możemy wyróżnić cztery zasadnicze źródła pozyskania surowca drzewnego, które odpowiadają czterem formom jego produkcji:
1) lasy,
2) semiplantacje,
3) plantacje i uprawy plantacyjne,
4) zadrzewienia.
Zarówno produkcja drewna w lesie, jak i definicja pojęcia las nie wymagają w tym miejscu komentarza. Termin semiplantacja nie przez wszystkich specjalistów jest uznawany i stosowany, jednak jego wprowadzenie wydaje się właściwe.
Na przykład, monokultura sosnowa, wysadzona w regularnej więźbie, pielęgnowana na międzyrzędziach w okresie uprawy, nawożona, której trzebież może być prowadzona w sposób schematyczny, a część drzew podkrzesywana, odbiega już tak znacznie od tradycyjnego pojęcia lasu, że powinna, w przytoczonym podziale zajmować odrębne miejsce. Stanowi formę przejściową między lasem a uprawą plantacyjną drzew.
Plantacje i uprawy plantacyjne odróżniają od semiplantacji jeszcze intensywniejsze sposoby ich prowadzenia, od przygotowania gleby i jej pielęgnacji poczynając, na indywidualnej pielęgnacji drzew kończąc. Więźba sadzenia jest tu z reguły luźniejsza, całkowicie regularna, a systematyczne przerzedzenia nie mają wiele wspólnego z pojęciem trzebieży.
W formie plantacji właściwych prowadzi się w Polsce w zasadzie gatunki nieleśne (np. topole), a w formie upraw plantacyjnych gatunki drzew leśnych, w których przypadku nie dysponujemy materiałem sadzeniowym pochodzenia klonowego.
2. DRZEWA SZYBKO ROSNĄCE
Omówione zostaną przede wszystkim rodzaje i gatunki drzew, które już są lub mogą być w przyszłości uprawiane w kraju oraz najważniejsze z uprawianych za granicą. Opis będzie dotyczyć krótkiej charakterystyki botanicznej i wymagań siedliskowych tych gatunków.
Do pierwszej grupy należy zaliczyć przede wszystkim: brzozy, modrzewie, olszę czarną, świerk pospolity, topole, wierzby, a z gatunków introdukowanych jedlicę zieloną, jodłę olbrzymią, sosnę Weymoutha, modrzew japoński i eurojapoński i świerk sitkajski.
Do drugiej grupy należą między innymi: sosna wydmowa, sosna promienista, żywotnik olbrzymi i eukaliptusy.
2.1. DRZEWA RODZIME
Topola
Zaliczanie wszystkich opisanych topoli do gatunków rodzimych jest „nadużyciem", gdyż najczęściej są to ich krzyżówki z gatunkami obcymi, jednak powszechnie w Europie uprawiane.
Topola - rodzaj Populus L., należy do rzędu Salicales, rodziny Salicaceae. Jest drzewem wyłącznie dwupiennym, wiatropylnym. Rodzaj obejmuje około 40 gatunków i setki kultywarów uprawianych prawie na całej półkuli północnej między 30° a 60° szerokości geograficznej.
Z uwagi na znaczną liczbę gatunków i odmian (kultywarów), systematycy podzielili rodzaj Populus na sekcje. W literaturze fachowej najczęściej spotyka się pięć sekcji, z których jedna dzieli się dodatkowo na dwie podsekcje (tab. l). Rozróżnianie tak wielkiej liczby odmian nie jest łatwe.
Opracowano szereg kluczy do ich oznaczania, a niemieckie placówki badawcze posługują się systemem kart perforowanych, na które nanosi się po kilkadziesiąt cech dla każdego z kultywarów. Mimo to ich określenie bywa nadal trudne.
W praktyce nie uprawia się dużych liczb kultywarów, gdyż na ogół obowiązują ...