Diagnoza – stwierdzenie określonego stanu rzeczy w danym zakresie.
Obiektami badań, którymi zajmuje się diagnostyka ergonomiczna są układy antropotechniczne i układy socjotechniczne.
Najprostszym układem antropotechnicznym jest układ składający się ze środka technicznego i sterującego nim człowieka, nazywanego operatorem.
Układy socjotechniczne są złożonymi układami, w których można wyróżnić zasoby w postaci osób, środków technicznych oraz prostych układów antropotechnicznych współdziałających ze sobą oraz czasami z operatorem wyższego rzędu (decydentem).
Główną cechą układów socjotechnicznych, odróżniającą je od układów antropotechnicznych, jest uwzględnienie oddziaływań pomiędzy osobami występującymi w tych układach.
Układ antropotechniczny może być obiektem badań zarówno dla diagnostyki medycznej (badania dotyczące operatora), diagnostyki technicznej (badania dotyczące obiektu technicznego), diagnostyki środowiska (badania dotyczące warunków materialnego środowiska pracy) jak i diagnostyki ergonomicznej (badania dotyczące oddziaływań zachodzących między obiektem technicznym, operatorem i środowiskiem pracy).
Diagnoza w odniesieniu do człowieka w procesie pracy dotyczy:
· Stanu zdrowia pracującego człowieka,
· Kosztu biologicznego pracy,
· Cech i możliwości psychofizjologicznych człowieka, tj. przepustowości jego kanałów sensorycznych i motorycznych, która musi być respektowana w budowie i właściwościach środków technicznych, służących pracy.
Diagnoza w odniesieniu do maszyny obejmuje:
· Analizę charakterystyk technicznych i struktury urządzeń z punktu widzenia ich stanu technicznego,
· Metodyki badań diagnostycznych ( planowanie tych badań i sposoby ich realizacji ),
· Techniczne środki realizacji badań diagnostycznych.
Diagnoza w odniesieniu do otoczenia obejmuje:
· Rozpoznanie aktualnych warunków pracy i dotyczy takich parametrów jak hałas, drgania, mikroklimat, zanieczyszczenie powietrza, promieniowanie elektromagnetyczne ( pomiar istniejących stężeń lub natężeń danego czynnika )
· Porównanie otrzymanych wyników z normami higienicznymi określającymi granice tolerancji organizmu ludzkiego na środowiskowe warunki pracy.
Diagnoza ergonomiczna jest to diagnoza, której przedmiotem są relacje zachodzące w układzie człowiek – maszyna – otoczenie.
Celem diagnozy ergonomicznej stanowisk pracy jest zidentyfikowanie elementów systemu, ich wzajemnych relacji oraz analiza i ocena, aby działanie stanowisk przy wykonywaniu określonych zadań przebiegało sprawnie, bez szkody dla człowieka i bez negatywnych zmian w otoczeniu.
Procedury diagnostyczne:
· Ocena obciążenia fizycznego pracą,
· Ocena obciążenia psychicznego pracą
· Ocena antropometryczna obiektów technicznych
· Ocena parametrów materialnego środowiska pracy
· Kompleksowa ocena stanowiska pracy
· Certyfikacja maszyn i urządzeń
Certyfikacja to ocena zgodności wyrobów z odpowiednimi wymaganiami bezpieczeństwa i zdrowia użytkowników, prowadzona przez trzecią stronę przed wprowadzeniem tych wyrobów do obrotu handlowego.
Metody i techniki diagnostyczne
· Metody badań ankietowych,
· Listy kontrolne ( check-list ),
· Metody badań testowych,
· Metody wskaźnikowe,
· Metody punktowo – wskaźnikowe,
· Atestacja,
· Metody analizy sieciowej,
· Metody bilansowe
1. Badania ankietowe polegają na udzielaniu pisemnych odpowiedzi na pytania ( w formie swobodnych wypowiedzi), albo na wyborze niektórych z dołączonych do każdego pytania alternatyw ( możliwości ).
Zalety: metoda prosta i łatwa do opracowania w fazie przygotowania badań
Wady: trudności w wykorzystaniu zebranych informacji, wynikające m.in. z:
• braku uniwersalnego zastosowania raz opracowanej ankiety dla wszystkich stanowisk pracy,
• konieczności opracowania ankiety wg branż,
• różnego stopnia szczegółowości pytań oraz ich niejednoznaczności,
• utrudnionej analizy i wnioskowania, itp.
2. Listy kontrolne są rozszerzoną formą ankiety. Celem tych list jest usystematyzowanie, analiza oraz ocena różnych czynników pracy i wydajności pracy.
Lista Dortmundzka – 10 pytań wstępnych, 155 pytań podstawowych ( oznaczonych literą A ) i 188 pytań szczegółowych ( oznaczonych literą B ).
CET-II ( The Control Ergonomic Test – II ) unowocześniona wersja listy Dortmundzkiej. W skład tej listy wchodzi:
· 11 pytań ogólnych ( oznaczonych cyframi rzymskimi ),
· 68 pytań podstawowych ( oznaczonych literą A i kolejnymi cyframi arabskimi ),
· 138 pytań szczegółowych typu B,
· 99 pytań szczegółowych typu C,
· 45 pytań szczegółowych typu D.
Wszystkie pytania podzielono na sześć grup, dotyczących:
1. Przestrzeni pracy,
2. Metod pracy,
3. Obciążeń czynnikami środowiskowymi,
4. Organizacji pracy,
5. Obciążenia czynnościowego i całkowitego,
6. Wydajności układu.
3. Badania testowe to znormalizowane badanie (normalizacja dotyczy materiałów lub narzędzi pomiaru ) w celu uzyskania informacji o cechach badanego zjawiska.
( ocena stanu organizacji stanowisk roboczych )
Odmianą metod testowych są tzw. arkusze ocen.
Narzędziem stosowanym w badaniach testowych są tzw. karty stanu organizacyjnego stanowisk roboczych. Przez bardziej precyzyjne ukierunkowanie i formułowanie pytań uzyskuje się mniejszą różnorodność i dowolność odpowiedzi
4. Metody wskaźnikowe mają charakter uniwersalny, oparte są na metodach matematycznych, charakteryzują się możliwością bezpośredniego przeprowadzenia porównań.
5. Metody punktowo – wskaźnikowe polegają na jakościowej budowie kryteriów oceny, wykorzystujących wg określonego klucza zestaw ocen punktowych.
Celem metody jest poznanie, analiza i ocena stanu organizacyjnego stanowisk pracy, określenie i zlokalizowanie występujących nieprawidłowości i zakłóceń, wyznaczenie i wskazanie dalszych badań szczegółowych i umożliwienie opracowania projektu usprawnień.
Oceny cząstkowe poszczególnych czynników, jak i ocenę ogólną przeprowadza się zazwyczaj w skali trzystopniowej (może też być pięciostopniowa)
6. Atestacja należy do rzędu podstawowych procedur diagnostyczno – organizacyjnych służących racjonalizacji i modernizacji zakładowego systemu pracy. Polega ona na kompleksowym badaniu i ocenie stanowisk pod względem poziomu: technicznego, organizacyjnego, ekonomicznego, ergonomicznego oraz bhp.
Syntetyczne wyniki procedury atestacyjnej, a szczególnie orzeczenia o skali bezpieczeństwa, opisuje się w dokumencie zwanym atestem.
Celem atestacji jest:
• zbilansowanie stanowisk pracy z zasobami pracy oraz udoskonalenie organizacji na stanowisku roboczym,
• ocena stopnia nowoczesności technologii i konstrukcji wyrobów, stanu technicznego maszyn i urządzeń oraz unowocześniania i poprawy poziomu technicznego wyposażenia stanowisk pracy,
• ocena zużycia i wykorzystania środków trwałych,
• podnoszenie kwalifikacji pracowników,
• ocena warunków i bezpieczeństwa pracy oraz ergonomii,
• likwidacja nieefektywnych stanowisk pracy,
• ocena stanu organizacyjnego przedsiębiorstwa i usprawnianie wewnętrznych struktur organizacyjnych oraz ich funkcji, a także podniesienie poziomu organizacji pracy w przedsiębiorstwie.
7. Metoda analizy sieciowej polega na rejestracji stanu dotychczasowego i wnioskowania przy usprawnianiu organizacji stanowisk roboczych. Wykorzystuje ona siatki powiązań czynności wykonywanych wg zasad obowiązujących w znanych metodach analizy sieciowej (CPM, PERT, itp.)
8. Metoda bilansowa opiera się na technice mierzenia czasu pracy ( normowaniu ), na podstawie którego ocenia się stan organizacji stanowisk roboczych
Poszczególne metody oceny różnią się między sobą:
§ Liczbą ocenianych czynników ergonomicznych – narzuconych zwykle przez autorów metody,
§ Przedmiotem oceny ( wyróżniamy tu metody uniwersalne, mogące znaleźć zastosowanie w różnych układach człowiek – maszyna – otoczenie i specjalistyczne, przeznaczone tylko dla układów ściśle określonych ),
§ Sposobem oceny ( ilościowy, jakościowy, ilościowo – jakościowy ),
§ formą oceny, tj. zbiorem pytań, listą problemów, specjalnie opracowanym arkuszem oceny opartym na zbiorze kryteriów ilościowych, normatywnych,
§ wynikiem oceny ( opisowy, wskaźnikowy ),
§ obszarem oceny (jednostanowiskowy , wielostanowiskowe, itd.),
§ zakresem metody: pełna i częściowa ( wszystkie aspekty układu człowiek – maszyna – otoczenie lub tylko wybrane jego elementy ).