Muzykoterapia w pedagogice specjalnej
Za pomocą prostych muzycznych improwizacji próbuje się uzyskać zaufanie chorego i nawiązać z nim kontakt, co ma doprowadzić do prób naśladowania terapeuty choćby w najprostszych czynnościach albo głosowo, albo przy pomocy mało precyzyjnych ruchów na instrumencie.
U osób z lżejszym stopniem upośledzenia, stosując odpowiednie ćwiczenia ruchowe z podkładem muzycznym, stymuluje się świadomość własnego ciała, a następnie przez kształtowanie wrażeń kinestetycznych powoduje się korygowanie elementów koordynacji.
W czasie ćwiczeń rytmicznych dzieci posługują się różnymi środkami pomocniczymi w postaci piłek, obręczy, lasek gimnastycznych i innych przyrządów. Do rozwoju koordynacji małych grup mięśniowych służą instrumenty perkusyjne, które jednocześnie budzą zainteresowanie dźwiękiem, dostarczają wrażeń dotykowych, wzrokowych, ćwiczą orientację w przestrzeni.
Muzykoterapia w autyzmie
L. Kanner, pediatra pochodzenia amerykańskiego, opisał po raz pierwszy w 1943 roku zespół zaburzeń, które określił mianem autyzmu wczesnodziecięcego. Opisał on grupę jedenaściorga dzieci, mających dziwne zachowanie. Były to:
Niezdolność do nawiązania więzi oraz interakcji z ludźmi występująca od początku życia.
Niezdolność do porozumienia się z innymi za pomocą języka.
Obsesja na punkcie niezmienności otoczenia i opór przed zmianami.
Zaabsorbowanie rzeczami (przedmiotami), a nie ludźmi.
Sporadyczne wykazywanie sporych możliwości intelektualnych.
L. Kanner wymienia też inne symptomy autyzmu, takie jak:
Wypadki przedłużającego się kołysania i/lub uderzania głową.
Obsesyjne zainteresowanie tymi samymi zabawkami.
Powtarzanie tej samej zabawy.
Domaganie się, żeby pozostawiono je samo.
Brak współpracy i ruchów antycypacyjnych w trakcie podnoszenia go do góry.
Lekarze stojący przed problemem diagnozy dzieci wyróżnili następujące ogólne wskaźniki autyzmu:
Dziecko, które jest nadmiernie niespokojne bez przyczyny.
Dziecko, które nie jest świadome własnej tożsamości.
Dziecko, które jest zazwyczaj zajęte określonym, jednym przedmiotem.
Dziecko, które kręci się.
Dziecko, które kołysze się.
Dziecko chodzące na palcach.
Dziecko przeciwstawiające się zmianom.
Dziecko, które w ogóle nie mówi.
Dziecko, które wydaje się ciężko opóźnione, ale czasami ma przebłyski normalnej lub wyjątkowej inteligencji.
Autyzm jest powszechnie traktowany jako stan psychotyczny charakteryzujący się głębokim wycofaniem ze środowiska.
Autyzm jest poważnym i długotrwałym zaburzeniem w rozwoju, które występuje u większości przed 36 miesiącem życia, a w nielicznych przypadkach po piątym, szóstym roku życia.
Osoby autystyczne cechuje nieumiejętność uczestniczenia w zabawach o charakterze społecznym oraz upośledzenie zdolności nawiązywania przyjaźni rówieśniczych, przywiązują się do określonego miejsca, nie lubią zmian.
Etapy pracy z dzieckiem autystycznym.
W pierwszym etapie pracy z dzieckiem autystycznym, psychoterapeuta powinien przyjąć postawę oczekiwania i obserwowania. Kontakt nawiązuje się bardzo powoli, indywidualnie z każdym dzieckiem naśladując niektóre formy jego zachowań.
Nauczyciel odwzorowując czynności dziecka staje się przedmiotem jego uwagi. Prowadzi to w konsekwencji do nawiązania kontaktu wzrokowego, daje dziecku poczucie „bycia sprawcą” wzajemnie sprzężonych zachowań. Widząc swoje czynności odbite w czynnościach innego człowieka, dziecko staje się ich świadome; nie są one już tylko reakcjami na aktualny bodziec, lecz stają się gromadzonym doświadczeniem.
Kolejnym etapem oddziaływań psychoterapeutycznych jest umożliwienie dziecku spontanicznego wyrażenia własnych przeżyć w formie bezsłownej lub słownej.
Metody pracy z dzieckiem autystycznym
Psychoterapia indywidualna
Psychoterapia ukierunkowana,
Intensywne podejście behawioralne
Metoda Glenna Domana pozwala wpływać na rozwój dziecka w czterech podstawowych zakresach:
- W zakresie rozwoju biologicznego, czyli fizycznego rozwoju organizmu
- W zakresie rozwoju ruchowego,
- W zakresie rozwoju intelektualnego – przez intensywne programy stymulacji
- W zakresie rozwoju uczuciowego, społecznego
Metoda holdingu - terapia holdingu polega na przytulaniu dziecka przez matkę – nawet wbrew jego woli, często przy gwałtownym oporze. Ma to spowodować odbudowanie więzi matki z dzieckiem poprzez fizyczną bliskość.
Metoda opcji - polega na powtarzaniu przez rodziców czy terapeutów dokładnie tych samych czynności, które wykonuje dziecko; np. gdy dziecko obraca się w kółko, rodzice (terapeuci) obracają się razem z nim
Ułatwiona komunikacja (F/C). Technika ta polega na wspieraniu (podtrzymywaniu) ręki nie mówiącej osoby autystycznej (lub z innym zaburzeniem), aby mogła porozumiewać się z otoczeniem, pokazując litery na zwykłej planszy lub komputerowym urządzeniu zwanym komunikatorem.
Terapia przez muzyczną komunikację jest odpowiednia dla każdego dziecka z autyzmem na każdym poziomie funkcjonowania. Muzyka może zachęcać dziecko do udzielania odpowiedzi, odzwierciedlać różne nastroje, imitować lokalne dźwięki, ponadto podczas sesji tworzy się oparty na ufności silny związek z terapeutą. Dziecko uczy się uczestnictwa w dialogu, zwracania uwagi na aktywność innej osoby.
Terapia przez muzyczną komunikację różni się od tradycyjnej muzykoterapii tym, iż główną intencją terapeutów jest tworzenie związku nie między muzyką a osobą autystyczną, ale między autystykiem, a znaczącą osobą w jego życiu, którą może być jego rodzic, nauczyciel lub terapeuta. Dziecko bierze tu bardzo aktywny udział już od wczesnych miesięcy życia poprzez kontakt wzrokowy, wyciąganie rączek, pozycję głowy i ciała, uśmiechanie się. W ten sposób może ono wyrazić swoje zadowolenie lub nie, może przekazywać społeczną aprobatę lub dezaprobatę.
Pierwszym etapem seansu muzykoterapeutycznego jest muzyka elektroniczna wykorzystywana do odtworzenia akcji bicia serca. W drugim etapie występuje muzyka spokojna, łagodna, a na zakończenie seansu pojawia się ponownie muzyka elektroniczna w postaci dźwięków najbardziej związanych z okresem niemowlęcym, przypominających oddech, cmokanie, czynność serca. Dziecko identyfikuje je z własnym głosem, rozpoznaje jako coś znanego, reaguje na nie, a to już jest droga do nawiązania z nim kontaktu.
Założenia programu:
Prowadzący zajęcia akceptuje wszystkie poczynania dziecka, podejmując próby kontaktu tylko wtedy, gdy nie ma przejawów sprzeciwu (kontakt werbalny, wzrokowy, fizyczny).
Program jest możliwy do realizacji w sytuacji pracy indywidualnej
Zajęcia proponowane mogą być modyfikowane w zależności od reakcji / braku reakcji dziecka
Kolejność ćwiczeń również powinna zależeć od przejawów zainteresowania, choć należy spróbować wprowadzać je w stałej, przyjętej kolejności
Czas poszczególnych ćwiczeń i całych zajęć wyznacza jakość reakcji dziecka.
Program ćwiczeń i zabaw składa się z czterech faz:
Skupienie uwagi na dźwiękach muzycznych i niemuzycznych.
Próby aktywizowania dziecka przez pokaz gry na instrumentach. Jeśli to możliwe, podjęcie dialogowania na instrumentach, polegające na naśladowaniu wydobytych przez dziecko dźwięków.
Śpiewanie piosenek przez prowadzącą i słuchanie piosenek odtwarzanych, wykonanych głosami dziecięcymi. Próby wykorzystania melodii i rytmu do komunikacji. Zalecane jest naśladowanie dziecka, gdy wystuka jakiś rytm lub wyda jakiś dźwięk głosem.
Słuchanie muzyki odtwarzanej i podjęcie prób kontaktu fizycznego. Kołysanie rytmiczne z dzieckiem na kolanach lub na rękach, ale tylko wtedy, gdy nie wykazuje ono postawy odpychającej.
Warunki ćwiczeń:
Dziecko i terapeuta powinni być w oddzielnym pomieszczeniu, w którym są instrumenty i inne przedmioty wydające dźwięki (bezpieczne w użyciu). Zalecane instrumenty: marakasy, kastaniety, pudełko akustyczne, trójkąt, dzwonki chromatyczne i/lub ksylofon, bębenki i tamburyn. Wymagany jest sprzęt do odtwarzania muzyki.
Muzykoterapia w porażeniach i niedowładach
Muzykoterapię wprowadza się do rehabilitacji dzieci z niedowładami i porażeniami znacznego stopnia wymagającymi stosowania tzw. żelaznych płuc (porażenia mięśni oddechowych). Na specjalnych uchwytach instaluje się flety, organki, kastaniety, tak aby umożliwić choremu korzystanie z nich mimo ograniczeń ruchowych. Z kolei dzieci poruszające się na wózkach mogą posługiwać się urządzeniami pozwalającymi im grać na werblach, bębenkach, tam-tamach przy pomocy języka lub brody
Szczególną rolę odgrywa też muzykoterapia w ośrodkach dla dzieci cierpiących na dystrofię mięśniową. Muzyka może tu do pewnego stopnia zapobiec przedwczesnym skutkom bezczynności mięśni. Oddziałuje również silnie na motywację dzieci przez ogólną stymulację, wzmocnienie zainteresowania i podtrzymanie sensu rozrywki.
Metoda Dobrego Startu
Metoda Bon Depart (Dobrego Startu), jest przykładem zastosowania muzykoterapii w rehabilitacji zaburzeń rozwoju psychomotorycznego dziecka. Jest ona metodą z pogranicza różnych form rehabilitacji i znajduje zastosowanie w zajęciach zespołowych dla dzieci 6-letnich wstępujących do szkoły, dzieci opóźnionych w rozwoju psychomotorycznym, źle zlateralizowanych, dysgraficznych, przejawiających zaburzenia charakterologiczne i emocjonalne. Muzyka w powiązaniu z ruchem spełnia w metodzie Bon Depart doniosłą rolę czynnika aktywizującego rozwój fizyczny i psychiczny
Działania muzykoterapeutyczne w mózgowym porażeniu dziecięcym
Podstawowym celem zajęć muzykoterapeutycznych wśród dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym, jak również wśród innych dzieci niepełnosprawnych, jest odkrycie wszelkich, nawet minimalnych możliwości ich rozwoju we wszystkich muzycznych i niemuzycznych dziedzinach działalności. Punktem wyjściowym zdaje się być poprawa obrazu własnej osoby, która korzystnie wpływa na motywację dziecka do doskonalenia umiejętności słuchowych, koordynacji ruchowej, zdolności porozumiewania się itp.
Zajęcia muzykoterapeutyczne powinny dostarczać dziecku wielu przyjemności, niezagrażających doznań emocjonalnych oraz przeżyć estetycznych. Podstawową formą kontaktu jest śpiew i rytmika. Do posługiwania się głosem zachęcać się powinno dzieci przy różnych okazjach, np. przy powitaniu, pożegnaniu.
Bardzo wskazane są ćwiczenia wzmagające poczucie bezpieczeństwa w przestrzeni. Dzieci mogą być zachęcane do wytupania rytmu, wyklepania go dłońmi o kolana, jedną zamkniętą dłonią o drugą itp. Można też ćwiczyć całe serie ruchów następujących po sobie w ustalonej kolejności w parzystym schemacie rytmicznym.
Zasadniczo zaleca się, aby terapeuta znał możliwości ruchowe każdego dziecka i przechodził od prostych ruchów ciała do bardziej złożonych tylko wtedy, gdy dziecko osiągnęło już dany stopień rozwoju.
Nawet wówczas gdy dziecko nie jest zdolne do wykonywania ruchów czynnych, można mu dostarczyć przeżyć przez wykonywanie jego kończynami ruchów biernych. Np. dzieci na wózkach mają bardzo wielką ochotę spróbować swoich sił mimo istniejących ograniczeń, np. wiotkich kończyn, zwłaszcza wówczas, gdy obserwują swoich kolegów biegających czy tańczących po sali.
Zajęcia z muzykoterapii indywidualnej dają dużą szansę poznania reakcji słuchowych i motorycznych dziecka, w odpowiedzi na specjalnie dobrane zadania muzyczne.
Zestaw takich niewerbalnych zadań demonstrowanych na instrumentach muzycznych przez terapeutę zawiera Skala Zachowania Muzycznego O. Skille. Zadania ułożone są w kilka grup obejmując swym zakresem komunikację poprzez rytm, dynamikę, melodię, improwizację, śpiew i ruch. Z reguły dziecko ma wykonać szereg zadań np. kilka uderzeń w określonym rytmie powtórzyć na bębenku lub zagrać na ksylofonie. Podczas swobodnej gry na ksylofonie, którą nagrywamy na taśmę, śledzi się różne aspekty wykonania, które następnie są starannie punktowane. Zmiany w zachowaniu się dzieci podczas kolejnych sesji terapeutycznych należy pilnie obserwować, gromadząc w protokołach takie dane, jak: koncentracja uwagi, zachowanie dziecka, motywacja, sposób porozumiewania się, spontaniczność i wyobraźnia, sugestie co do dalszych zajęć.
Sesje muzykoterapeutyczne powinny mieć przebieg zarówno zmienny, jak i elastyczny wykorzystując każdy przejaw aktywności dziecka i utrwalając minimalne nawet osiągnięcia i próby.
Zalecenia w terapii dziecka niewidomego:
Nie należy ograniczać zbytnio ruchowej aktywności dziecka, zamykać go w domu, nie wypuszczając spod matczynej opieki, gdyż powoduje to czasem brak motywacji u dziecka do uczenia się, co wpływa szkodliwie na jego rozwój intelektualny.
Wtórną konsekwencją izolacji może być lęk przed ruchem, niechęć do poruszania się. Należy zachęcać dziecko do aktywności ruchowej.
Należy zapoznawać dziecko z przedmiotami z najbliższego otoczenia tak, aby poznało zarówno te, które są niegroźne, jak i te, które mogą zrobić mu krzywdę.
Dziecko powinno mieć w ciągu dnia częste przerwy w zabawie, wypoczynek, relaksację, gdyż to zmniejsza napięcie mięśni u dziecka niewidomego.
Rozwijać zainteresowania dziecka poprzez muzykę, taniec. Dziecko tańcząc w parach wchodzi w kontakt społeczny z drugą osobą, dopasowuje swoje ruchy do kierującego.
Rozwijać wrażliwość zmysłową, np. zmysłu wibracyjnego twarzy, słuchu, dotyku, węchu, smaku tak, aby wzbogacać świat wewnętrzny dziecka, aby umożliwić mu wielozmysłowe poznawanie świata, (np. terapia słuchowa - gry, ćwiczenia, terapia Sherborne) przedmiotów i ludzi wszystkimi dostępnymi mu zmysłami.
Zachęcać do kontaktów społecznych np. przy słuchaniu muzyki, terapii ruchem. Wspólne zabawy dodają pewności siebie. Matka może nauczyć swoje dziecko uśmiechu.
Wyrobić estetykę ruchów, gestów, mimiki, ćwiczyć kontrolę mimowolnych ruchów twarzy.
Dbać o to, aby dziecko zaakceptowało siebie takim jakim jest, ze swoimi wadami i zaletami (samoakceptacja).
Wyrabiać u dziecka poczucie większej pewności siebie, a stopniowo niezależności od opiekuna, rodzica.
Rozbudzać sfery wyobrażeniowo-przeżyciowe np. przez ćwiczenie przeżywania ciszy.
Stwarzać mu warunki dla rozwijania ekspresji np. muzycznej - likwiduje to izolację od otoczenia, rozwija inteligencję sensoryczno - motoryczną. Zajęcia plastyczne budzą poczucie kolorów poprzez skojarzenie ich z temperaturą.
Zwracać uwagę na właściwą postawę dziecka i korygować ją .