· Wykładnia (interpretacja prawa) – proces ustalania właściwego znaczenia przepisów prawnych albo produkt tej czynności
· Przedmiotem wykładni nie są normy, ale przepisy prawa – wykładnia służy wyprowadzeniu norm z przepisów prawa
· Stanowiska nt. wykładni:
o Klasyfikacyjna koncepcja wykładni – Wykładni dokonuje się tylko o tyle, o ile wymagają tego niejasności tekstu – chodzi o usunięcie niejasności; potrzeba dokonania wykładni wynika z:
v Nieuniknionych, naturalnych niejednoznaczności języka naturalnego i języka prawnego, w którym pisane są teksty aktów normatywnych
v Błędów popełnionych przez ustawodawcę, który nie zawsze w sposób precyzyjny posługuje się językiem
v Zamierzonych i świadomie wprowadzonych przez ustawodawcę niejednoznaczności i nieostrości wypowiedzi normatywnych, co ma czasem związek z rozchwianiem jego preferencji aksjologicznych i politycznych, lub bywa rezultatem chęci pozostawienia stosującym prawo większego luzu decyzyjnego albo obywatelom – większej swobody działania
v Ze „starzenia się” regulacji normatywnych, pojawieniu się różnic między regulacją normatywną a rzeczywistością
o Derywacyjna koncepcja wykładni – Wykładni dokonuje się w każdym przypadku ustalenia normy prawnej; wykładnia jest konieczna do wyprowadzenia normy z przepisów
v Wykładnia praw jest konieczna zawsze – nie tylko w przypadkach wymienionych przy okazji koncepcji klasyfikacyjnej
v Jeżeli przyjmiemy rozróżnienie przepisu i normy prawnej to należy przyjąć, że wykładni dokonujemy w każdym przypadku ustalania sposobu zachowania na podstawie przepisów
Teorie wykładni prawaTeoria wykładni statycznej· Wraz z ustanowieniem przepisu ustawodawca nadaje mu określone znaczenie
· Tak długo, jak przepis obowiązuje, obowiązuje jego znaczenie i nie powinno tego znaczenia swobodnie modyfikować
· Zwana też wykładnią subiektywną – bo ustalamy, co ustanowił określony legislator
· Ten typ wykładni służy stabilności prawa oraz pewności prawa i obrotu prawnego
· Z drugiej strony petryfikuje (usztywnia) rozumienie przepisów prawa, co może prowadzić do problemów
Teoria wykładni dynamicznej· Nie wolno wiązać znaczenia przepisów prawnych wyłącznie z wolą historycznego ustawodawcy, bo to prowadzi do konserwowania stosunków prawnych w anachronicznej postaci
· Starym przepisom należy nadawać treść dostosowaną do współczesnych potrzeb
· Zwana wykładnią obiektywną – zmierza do ustalenia praw i obowiązków adresatów prawa, jakie są przewidziane przez prawo tu i teraz obowiązujące, a nie jakie uznawał za właściwe ustawodawca sprzed lat
· Racjonalny ustawodawca raczej nie chce, by dawne przepisy zachowały stare znaczenie, więc milcząco dozwala nadawać im znaczenie nowe
· Trzeba uważać – między nadawaniem nowego znaczenia starym przepisom, a tworzeniem nowego prawa (wykładnia contra legem) jest cienka granica
Teoria wykładni „aktualnego ustawodawcy”· Modyfikacja teorii wykładni dynamicznej – łagodzi jej niedogodności (zarzut nadmiernej dowolności)
· Wskazówką, jaką należy posługiwać się interpretując prawo, są preferencje aksjologiczne, wiedza o rzeczywistości, cele polityczne itp. ustawodawcy czynnego w momencie dokonywania interpretacji
· Współczesna polska nauka prawa skłania się raczej ku dwu ostatnim teoriom – SN w jednym z wyroków (1998) zaproponował, by wykładnia statyczna obowiązywała przede wszystkim w odniesieniu do przepisów uchwalonych niedawno, a wykładnia dynamiczna – przepisów starszych
Założenie racjonalności ustawodawcy· Skoro prawa ma być racjonalne, to i ustawodawca (prawodawca) też
· Ma to ważne znaczenie w procesie wykładni prawa – jako założenie przyjmuje się racjonalność ustawodawcy
· Interpretując prawo zakładamy, że ustawodawca dokonał wyboru celów i ze względu na nie sformułował przepisy prawne – wykładnie przepisów przeprowadza się więc taki sposób, aby w praktyce osiągnąć cele przyjęte przez ustawodawcę
· Założenia racjonalności ustawodawcy nie poddajemy porównaniu z rzeczywistymi faktami (założenie kontrfaktyczne)
Rodzaje wykładni prawaZróżnicowanie wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący (najważniejsze i najczęściej występujące są wykładnia urzędowa i operatywna, w szczególności sądowa)· Wykładnia autentyczna – dokonywana przez podmiot, który przepis ustanowił; zasięg i moc obowiązywania wykładni odpowiada zasięgowi i mocy obowiązywania przepisu (w sensie terytorialnym i hierarchicznym); najczęściej występuje w odniesieniu do aktów wykonawczych wobec ustawy
· Wykładnia legalna – dokonywana przez upoważniony do tego organ państwa; w stosunku do ustaw mogły to robić Rada Państwa PRL (1952-89) i TK (1989-97); obecnie nie ma organu upoważnionego do takiej wykładni, ale można by się zastanowić, czy orzeczenia TK są wykładnią legalną, czy operatywną;
o Wykładnia legalna delegowana (urzędowa) – szczególne upoważnienie do dokonywania legalnej wykładni określonych przepisów przez wskazany organ państwa zawarte w treści aktu normatywnego zawierającego podstawową regulację pewnej dziedziny prawa lub w kacie powołującym taki organ (bywa stosowana w odniesieniu do ratyfikowanych umów międzynarodowych)
· Wykładnia operatywna (wykładnia organów stosujących prawo) – dokonywana na użytek aktów stosowania prawa objętych kompetencją danego organu przez wszystkie organy władzy publicznej (ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej); wiąże organ dokonujący wykładni i podmioty, wobec których prawo jest stosowane; szczególna rola wykładni SN (formalnie nie jest powszechnie wiążąca, ale w praktyce tak ze względu na autorytet SN, a także NSA i TK):
o W przypadku stwierdzenia zasadności kasacji (zarzut sprzeczności z prawem orzeczenia sądu drugiej instancji) przez SN uchyla on zaskarżone orzeczenie (wyjątkowo może je zmienić i orzekać co do istoty sprawy) – sąd, któremu sprawa została przekazana do ponownego rozpatrzenia jest związany wykładnią prawa dokonaną przez SN; inne sądy zaś nie, aczkolwiek wykładnia taka oddziałuje pośrednio na orzecznictwo sądów, gdyż tezy i uzasadnienia orzeczeń są publikowane
o SN może podejmować uchwały, jeżeli uzna, że celowe jest wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie. Uchwały te nie dot. konkretnych spraw; dochodzi do nich na wniosek określonego organu lub jest to odpowiedź na pytanie prawne; nie wiążą one bezpośrednio nikogo, ale zachowanie niezgodne z tak zinterpretowaną normą uznane byłoby za naruszenie prawa J
o SN może podejmować uchwały, gdy przedstawi mu się do rozstrzygnięcia tzw. zagadnienie prawne, budzące poważne wątpliwości w konkretnej sprawie; wiążą one sąd, który takie zagadnienie przedstawił
o Uchwały SN w składach siedmioosobowych zapadające w dwóch powyższych trybach mogą uzyskać moc zasad prawnych, jeżeli SN tak postanowi, zaś zapadające w składzie całej izby SN, połączonych izb lub całego składu SN uzyskują taką moc z chwilą ich podjęcia; wiąże ona wówczas wszystkie sądy, z SN włącznie
o Do 1989 istniały wytyczne SN, które były wiążącą dla sądów wykładnią określonych przepisów
· Wykładnia doktrynalna – dokonywana przez prawników prywatnie wykładnia prawa; nie ma ona mocy dla nikogo wiążącej; jeżeli oddziałuje na organy stosujące prawo, to siłą autorytetu intelektualnego osób jej dokonujących
Zróżnicowanie wykładni ze względu na sposób jej dokonywania (kolejność odpowiada ważności rodzajów wykładni wg doktryny pozytywistycznej)· Wykładnia językowa (językowo-logiczna) – interpretacja przepisów prawnych wg reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych języka prawnego i naturalnego, a także reguł logiki formalnej i prawniczej
· Wykładnia systemowa – ustalanie rzeczywistego znaczenia przepisów ze względu na ich usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego, w całej gałęzi prawa, a także ze względu na zasady systemu prawa lub zasady danej gałęzi prawa; założenie, że racjonalny ustawodawca nieprzypadkowo umieścił przepis tu, a nie gdzie indziej
· Wykładnia funkcjonalna (celowościowa, teleologiczna) – ustalenie znaczenia przepisu zgodnie z domniemanym celem (ratio legis – zamierzony stan rzeczy będący rezultatem stosowania i przestrzegania prawa), jaki chciał osiągnąć ustawodawca stanowiąc ten przepis, gałąź prawa lub cały system prawa
· Wykładnia porównawcza – ustalanie znaczenia przepisów przez porównanie ich z innymi, podobnymi przepisami o ustalonym znaczeniu i wyciąganiu stąd wniosków co do znaczenia przepisów interpretowanych
o W układzie synchronicznym – porównuje się przepisy obowiązujące w różnych (np. narodowych) systemach prawa
o W układzie diachronicznym (wykładnia historyczna) – porównuje się obecne przepisy z podobnymi przepisami niegdyś obowiązującymi
Zróżnicowanie ze względu na wyniki (zakres) wykładni· Wykładnia literalna (dosłowna, ścisła) – występuje, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych rodzajów wykładni wybierzemy to, które zostało ustalone dzięki zastosowaniu reguł znaczeniowych i konstrukcji języka; stosowana gł. w prawie karnym (zasada nullum crimen sine lege poendi – nie ma przestępstwa bez ustawy), gdzie nie można stosować wykładni rozszerzającej
· Wykładnia rozszerzająca – polega na przyjęciu szerszego znaczenia przepisu niż wynikałoby to z interpretacji językowej (literalnej) po porównaniu wykładni językowej z systemową lub celowościową
· Wykładnia zwężająca – przyjęcie węższe rozumienie przepisu, niż wynikałoby to z wykładni literalnej również po porównaniu wykładni językowej z systemową lub celowościową
Reguły interpretacyjne i inferencyjne. Topiki prawnicze· Reguły interpretacyjne pozwalają ustalić właściwe znaczenie przepisów prawa – są częścią zespołu reguł pozwalających na wyprowadzanie norm prawnych z przepisów prawa
· Raczej nie są dziełem ustawodawcy – zostały wypracowane przez naukę i praktykę prawniczą; ich obowiązywanie nie jest narzucone z góry
· Reguły interpretacyjne językowej wykładni prawa:
o Do tekstu przepisu nie wolno niczego dodawać ani niczego odejmować
o Zwrotom języka prawnego nie należy bez wyraźnego powodu nadawać innego znaczenia niż to, które zwroty owe mają na gruncie języka naturalnego
o Jeżeli w danym akcie normatywnym użyty jest specyficzny zwrot (termin) języka prawniczego, należy rozumieć go zgodnie ze znaczeniem nadanym mu w tym języku
o Zwroty jednobrzmiące użyte w tekście aktu normatywnego należy rozumieć tak samo (jednolicie)
o Zwrotów brzmiących odmiennie nie należy interpretować jednolicie, lecz odmiennie
o Wyjątków od reguł ogólnych nie wolno interpretować rozszerzająco
· M. Zieliński proponuje, by podzielić dyrektywy wykładni prawa na zasady (najogólniejsze), reguły i wskazówki (najbardziej szczegółowe)
· Oprócz tego stosuje się:
o Reguły interferencyjne – logiczne reguły wnioskowań prawniczych; rozszerzają granice systemu prawa, bo pozwalają (w imię logicznej spójności) na wyprowadzanie nowych norm z obowiązujących norm prawnych; najczęściej wykorzystywane reguły interferencyjne:
v Jeżeli ktoś jest uprawniony do czegoś „więcej”, uprawniony jest też do czegoś „mniej”
v Jeżeli komuś jest zakazane czynić coś „mniej”, tym bardziej jest mu zakazane czynić coś „więcej”
v Jeśli kogo, i tylko jego, dot. jakiś zakaz lub nakaz zachowania lub gdy zachowanie powinno nastąpić w pewnych warunkach, to innych podmiotów lub w innych warunkach niż wskazane w hipotezie normy zakaz lub nakaz nie dotyczy (wnioskowanie a contrario – z przeciwieństwa)
v Wnioskowanie przez analogię (z podobieństwa) – szczególnie ważne przy usuwaniu luk w prawie; zabroniona w niektórych działach prawa – szczególnie prawie karnym; dwie postacie analogii:
Ø Analogia z ustawy – stosowanie do stanu rzeczy nieuregulowanego przez prawo regulacji dot. stanu podobnego; stosowana gł. w prawie cywilnym
Ø Analogia z prawa – sformułowanie nowej normy, która regulowałaby stan rzeczy objęty luką, na podstawie domniemanych preferencji aksjologicznych ustawodawcy oraz zasad prawa/gałęzi prawa; szczególnie krytykowana przez naukę prawa
v [analogia jest charakterystyczna dla prawa prywatnego, przeciwieństwo – prawa publicznego; z reguły nie występują razem w jednej dziedzinie prawa]
v Wnioskowanie z celu na środki – cel uświęca środki J; istnieje spór w doktrynie, ale można przyjąć, że dla osiągnięcia celu o niekwestionowanej, wysokiej wartości można wykorzystać środki zabronione przez prawo, o ile szkodliwość środka (wartość dobra poświęconego) jest niższa od wartość dobra osiąganego/chronionego (stąd obrona konieczna i stan wyższej konieczności w prawie karnym)
o Topiki prawnicze – prawnicze maksymy, paremie, reguły rozumowania i postępowania wypracowane przez kulturę prawniczą; nazwa pochodzi od toposu – wskazują one miejsce wspólne, gdzie prawnicy spotykają się w sensie intelektualnym JJJ
v Np. w razie wątpliwości należy interpretować na korzyść oskarżonego
1