Renesans i humanizm
Charakter epoki
Istota renesansu
Terminu renesans używamy na określenie epoki w rozwoju kultury, charakteryzującej się odrodzeniem (po francusku renaissance – odrodzenie) zainteresowań dorobkiem starożytności greckiej i rzymskiej. Po podboju Bizancjum przez Turków napłynęło stamtąd do Italii wielu uczonych i artystów, zapoczątkowując powszechną fascynację kulturą antyczną. We Włoszech renesans w pełni rozwinął się w XV wieku, chociaż o jego symptomach można mówić już w wieku XIV. Na przełomie XV i XVI wieku stał się zjawiskiem ogólnoeuropejskim.
Istota humanizmu
Dla renesansu charakterystyczny był prąd umysłowy zwany humanizmem (od łacińskiego humanus – ludzki). Jego istotą było zainteresowanie doczesnością i człowiekiem, traktowanie człowieka jako istoty zdolnej samodzielnie kierować swoim losem. W życiu społecznym nastąpiło złamanie monopolu duchowieństwa jako pośrednika między Bogiem a ludźmi – taką rolę zaczęli odgrywać także filozofowie, pisarze i ludzie sztuki. W myśli politycznej pojawiły się rozważania na temat roli wybitnych jednostek w historii.
W sztuce nastąpił zwrot ku naturze, przejawiający się w kulcie piękna ludzkiego ciała, w pojawieniu się w malarstwie pejzażu i portretu psychologicznego.
Racjonalizm i empiryzm
W naukach przyrodniczych zwyciężyła teoria heliocentryczna Mikołaja Kopernika, uświadamiająca, iż Wszechświat jest nieskończenie skomplikowany, a Ziemia wcale nie zajmuje w nim pozycji uprzywilejowanej.
Jako metody badawcze upowszechnił się racjonalizm i empiryzm, przy czym traktowano je nie jako metody konkurencyjne, wykluczające się nawzajem, lecz jako dwa uzupełniające się sposoby interpretowania rzeczywistości.
W renesansie dominował „duch mieszczański” – miasta stały się centrum rozwoju społecznego, w decydujący sposób wpływały na kształtowanie się mentalności, obyczajowości, a nawet mody.
Studia humanistyczne
· wraz z zainteresowaniem człowiekiem zaczęła rozwijać się na uniwersytetach filologia – rozumiana jako studiowanie języków starożytnych (greki, łaciny i hebrajskiego), literatury antycznej oraz zgłębianie historii tamtej epoki; wśród autorów starożytnych szczególną popularnością cieszyli się Cyceron, Wergiliusz, Horacy, Owidiusz, Tacyt
· spośród filozofów antycznych wielkie zainteresowanie budził Platon, którego nieznane rękopisy zostały przywiezione do Italii przez uczonych bizantyjskich w roku 1423; władca Florencji Kosma Medyceusz założył w swym mieście centrum studiów platońskich
· popularną dyscypliną uniwersytecką stało się także prawo rzymskie, którego rozwój miał duże znaczenie dla kształtowania się nowożytnych państw z rozwiniętą administracją i ugruntowanym w prawie podziałem na stany
· wynalezienie druku przez Jana Gutenberga z Moguncji w Niemczech spowodowało, że słowo pisane przestało być własnością nielicznej warstwy duchowieństwa i możnowładztwa; w roku 1455 Gutenberg wydrukował Biblię w nakładzie dwustu egzemplarzy; jego wynalazek rozprzestrzenił się w II połowie XV wieku we Włoszech, a następnie w całej Europie; największym ośrodkiem wydawniczym była drukarnia Aldo Manucjusza w Wenecji
Sztuka renesansowa
Funkcjonowanie sztuki w epoce renesansu opierało się na mecenacie, czyli popieraniu i finansowaniu artystów przez ludzi bogatych, dla których tego typu inwestowanie miało duże znaczenie prestiżowe. Do czołowych mecenasów należeli przedstawiciele florentyńskiego rodu Medyceuszy, a szczególnie Wawrzyniec Wspaniały (1449-1492) i papież Leon X (1513-1521).
· Leonardo da Vinci (1452-1519) działał głównie we Florencji i Mediolanie; do jego najwybitniejszych dzieł malarskich zaliczane są Gioconda, Madonna w grocie, Święta Anna Samotrzecia i Ostatnia wieczerza, będąca wielkim freskiem w kościele Matki Boskiej Łaskawej w Mediolanie
· Rafael Santi (1483-1520) działał w Rzymie jako malarz i architekt papieski; słynne są jego Madonny oraz portrety Leona X i Juliusza II; jego watykańskie freski charakteryzowały się harmonijną kompozycją przestrzenną
· Michał Anioł Buonarotti (1475-1564) pracował głównie w Rzymie, był malarzem i rzeźbiarzem; jego najwybitniejszym dziełem są freski w Kaplicy Sykstyńskiej, a także rzeźby Pieta i Mojżesz
· Tycjan (1490-1576) tworzył najpierw w Wenecji, gdzie się urodził, a później na dworze cesarza Karola V jako jego nadworny malarz; malował znakomite portrety oraz sceny religijne i mitologiczne
Myśl społeczna Odrodzenia
Erazm z Rotterdamu (1467-1536)
· atakował stan moralności: demoralizację kleru, jego ciemnotę i brak pobożności; swoje przemyślenia na ten temat zawarł w pamflecie Pochwała głupoty (ok. 1511)
· twierdził, że doskonałość etyczną uzyskuje się dzięki rozumowi i wiedzy; był wyznawcą tezy Sokratesa, że wiedza jest tożsama z cnotą; uważał, że tylko człowiek rozumny może postępować naprawdę etycznie, gdyż przewiduje następstwa swych czynów w przeciwieństwie do ludzi bezrozumnych, kierujących się emocjami; był przekonany, że droga do odbudowy społeczeństwa wiedzie przez oświecenie umysłów
· był zwolennikiem irenizmu – prądu poszukującego wspólnego credo różnych religii, głoszącego potrzebę powszechnego pokoju religijnego oraz propagującego zasadę wolności i tolerancji religijnej
· był zdeklarowanym pacyfistą – uważał, że wojny zawsze wszczynają monarchowie w interesie utrzymania bądź poszerzenia swej władzy, lecz ich skutki dosięgają przede wszystkim zwykłych ludzi
· zdaniem Erazma najlepszą formą ustrojową była republika, oparta na demokracji bezpośredniej – na wzór starożytnych Aten; wśród organizmów politycznych mu współczesnych cenił system władzy panujący w kantonach szwajcarskich, gdzie obywatele bezpośrednio uczestniczą w podejmowaniu najważniejszych dla wspólnoty decyzji; z dużą niechęcią odnosił się natomiast do monarchii, twierdząc, iż monarchowie mają naturalną skłonność do despotyzmu
· z niechęcią odnosił się do aktywności politycznej; jego mędrzec z Colloquium miłował nade wszystko spokój, książki i niezależność
Tomasz Morus (1478-1535)
· był lordem kanclerzem Anglii, król Henryk VIII skazał go na śmierć za obronę katolicyzmu
· napisał Złotą książeczkę o najlepszym ustroju państwa i o nowej wyspie Utopii (1516), w której przedstawił wizję społeczeństwa doskonałego; dzięki niemu do języka wszedł termin utopia na określenie zupełnie nierealnych koncepcji i projektów
· w jego społeczeństwie idealnym nie istniała własność prywatna, wszyscy wspólnie mieszkali i pracowali; każdy mieszkaniec Utopii specjalizował się w jakimś rzemiośle i uprawiał rolę; obowiązywała rygorystyczna równość – jednakowe ubrania, wspólne posiłki; nie funkcjonował pieniądz – wszystkie towary były rozdzielane przez państwo według potrzeb; panowała surowa moralność oparta na sile związków rodzinnych; urzędnicy byli co roku wybierani przez lud; pogwałcenie porządku publicznego było karane koniecznością wykonywania najcięższych prac lub nawet niewolą
Nicollo Machiavelli (1469-1527)
· całe życie spędził we Florencji; swoją filozofię polityczną wyłożył w dziele Książę, dedykowanym władcy Florencji Wawrzyńcowi Wspaniałemu
· uważał, iż w przypadku dążenia do osiągnięcia wielkiego celu (takiego jak na przykład uratowanie ojczyzny), ważna dla władcy powinna być tylko skuteczność działania (stąd powiedzenie cel uświęca środki)
· twierdził, że władca powinien być wyposażony w wybitne przymioty osobiste; władcy nie może krępować ani prawo, ani moralność; gdy wymaga tego sytuacja, może się on posługiwać podstępem i kłamstwem, a nawet brutalną siłą (trzeba być lisem i lwem)
· Machiavellego można uznać za prekursora socjotechniki, czyli nauki zajmującej się metodami skutecznego oddziaływania na społeczeństwo
Tomasz Campanella (1568-1639)
· urodził się w miejscowości Stilo w Kalabrii na południu Włoch; początkowo nosił imiona Diovanni Domenico, a od wstąpienia do zakonu dominikanów ok. r. 1583 – Tommaso (Tomasz); studiował w Neapolu, gdzie zetknął się z filozofem Bernardino Telesio, krytykiem myśli arystotelesowskiej; poglądy filozoficzne Campanelli spowodowały jego konflikt z Kościołem; w roku 1592 sąd kościelny nakazał mu osiedlenie się na prowincji kalabryjskiej, jednak Campanella zignorował ten wyrok i przebywał w Rzymie, Florencji, Bolonii oraz Padwie, następnie zamieszkał w klasztorze w rodzinnym Stilo; tam stanął na czele spisku przeciwko panowaniu hiszpańskiemu na południu Italii i za wprowadzeniem republiki teokratycznej; w roku 1602 spisek został rozbity, a Campanella znalazł się w neapolitańskim więzieniu z wyrokiem dożywocia; spędził w nim 24 lata; w tym czasie napisał wiele dzieł filozoficznych i publicystycznych, z których najsłynniejsza stała się książka Civitas solis (Państwo Słońca) z roku 1623; przedstawił w niej utopijną wizję państwa rządzonego przez mędrców-kapłanów, w którym nie istnieje własność prywatna, a wszyscy mieszkańcy intensywnie pracują dla wspólnego dobra; państwo zajmuje się także wychowywaniem i kształceniem młodzieży, rozwijając w niej zmysł wynalazczości
· Campanella w świecie realnym był zwolennikiem powstania powszechnej monarchii, na której czele stałby papież; poglądowi temu dał wyraz w pracy Monarchia Mesjasza, wydanej w r. 1633
Wielkie odkrycia geograficzne
Przyczyny wypraw i czynniki je ułatwiające
Przyczyny ekonomiczne
Najważniejsze przyczyny dalekich wypraw morskich, a w konsekwencji wielkich odkryć geograficznych, miały charakter ekonomiczny. Europa w XV wieku miała ujemny bilans w handlu międzynarodowym – znacznie więcej towarów importowała niż eksportowała. By zapłacić za ten import, potrzebowała kruszców – złota i srebra – tymczasem na kontynencie europejskim występowały one w znikomej ilości.
Poza tym po zdobyciu przez Turków Konstantynopola w roku 1453 i ostatecznym upadku cesarstwa bizantyjskiego nasiliły się utrudnienia w handlu lewantyńskim, dostarczającym z Orientu przyprawy (pieprz, cynamon, gałkę muszkatołową, imbir, goździki), towary luksusowe i kamienie szlachetne. W Europie szybko rósł popyt na te towary, natomiast koszty ich sprowadzania ze Wschodu w dużej części drogą lądową były coraz wyższe, co podnosiło ich cenę. Transport morski bezpośrednio z południowo-wschodniej Azji byłby znacznie tańszy. Należało więc szukać nowych dróg handlowych, które pozwoliłyby ominąć tereny, na których dominowali Turcy, i dotrzeć do legendarnych Indii.
Do wypraw skłaniał także rosnący popyt na niewolników. Ten czynnik działał przede wszystkim w przypadku Portugalczyków, którzy opanowali w I połowie XV wieku Maderę i Azory, i potrzebowali afrykańskich niewolników do zagospodarowania tych kolonii.
Przyczyny społeczne
Sporą rolę odgrywały czynniki społeczne. W roku 1492 Hiszpanie zdobyli Granadę – ostatnią enklawę arabską na Półwyspie Iberyjskim. Zakończyła się rekonkwista, która przez kilka wieków angażowała rycerstwo hiszpańskie, stwarzając mu możliwości bogacenia się. Ustanie walk z Arabami oznaczało, że tysiące rycerzy, szczególnie młodszych synów szlacheckich, stracą takie możliwości. Wyprawy na odległe obszary dawały nową szansę.
Oprócz motywacji materialnej duże znaczenie miała motywacja religijna. U ówczesnych Europejczyków silne było przekonanie, że obowiązkiem chrześcijan jest rozprzestrzenianie ich religii na nowe obszary, gdzie Słowo Boże jeszcze nie dotarło. To poczucie misji leżało u podłoża wielu indywidualnych decyzji.
Postęp techniczny i naukowy
Wyprawom sprzyjały udoskonalenia techniczne. Upowszechnił się nowy rodzaj okrętów – karawele wyposażone w trzy maszty i wysokie burty. Dzięki żaglom skośnym mogły one wykorzystywać wiatr boczny, co zwiększało szybkość podróżowania. Wysokie burty umożliwiały zastosowanie dział broniących przed atakami ze strony korsarzy.
Busola wskazująca biegun magnetyczny i astrolabium określające położenie kątowe gwiazd pozwalały wyznaczać usytuowanie statków na pełnym morzu, dzięki czemu żegluga mogła się oderwać od linii brzegowych. Coraz powszechniejsza wiedza o kulistości Ziemi pobudzała wyobraźnię, skłaniała do żeglowania w nowych kierunkach (chociaż w kulistość Ziemi wierzyli już żeglarze średniowiecza, o czym świadczyła próba braci Vivaldi z Genui, którzy wyruszyli w roku 1291, by dotrzeć do Indii wschodnich szlakiem przez Atlantyk – i nigdy z tej wyprawy nie powrócili).
Odkrycia portugalskie
Jako pierwsi dalekie wyprawy zaczęli organizować Portugalczycy, przy czym szczególne zasługi na tym polu położył Henryk Żeglarz, najmłodszy syn króla portugalskiego Jana I Wielkiego. Organizował on w latach 1418-1460 wyprawy wzdłuż zachodniego wybrzeża Afryki. Pierwszym sukcesem Portugalczyków było zajęcie wyspy Madery w roku 1419, następnie archipelagu Azorów w roku 1431. W r. 1445 statki portugalskie osiągnęły Zielony Przylądek i ujście rzeki Senegal, w roku 1456 wpłynęły do Zatoki Gwinejskiej, a w roku 1471 osiągnęły równik. Portugalczycy na zachodnim wybrzeżu Afryki zakładali faktorie handlowe w celu pozyskiwania złota, kości słoniowej i niewolników. Zmonopolizowali handel niewolnikami, przeznaczając ich do pracy na plantacjach na Maderze i Azorach oraz odsprzedając ich kupcom z innych krajów.
Wyprawa Bartolomeo Diaza
W roku 1487 z inicjatywy króla Jana II (1481-1495) w poszukiwaniu morskiej drogi do Indii wyruszyła wyprawa Bartolomeo Diaza, składająca się z trzech niewielkich statków. Dotarła do wysuniętego najdalej na południe przylądka Afryki, lecz musiała zawrócić z powodu silnego sztormu. Miejsce to Diaz nazwał Przylądkiem Burz, król Jan II przemianował go na Przylądek Dobrej Nadziei.
Wyprawa Vasco da Gamy
W lipcu 1497 roku dzięki poparciu króla Manuela I (1495-1521) wyruszyła do Indii wyprawa Vasco da Gamy, dysponująca czterema statkami, na których znajdowało się 160 marynarzy. W ciągu czterech miesięcy żeglugi z dala od lądu da Gama opłynął południowy kraniec Afryki i dotarł do portu w Mombasie na wschodnim wybrzeżu. Tam wynajął arabskich pilotów, dzięki którym przepłynął przez Ocean Indyjski i dotarł w maju 1498 r. do Kalkuty. W roku 1499 powrócił do Lizbony z ładunkiem pieprzu i cynamonu. Od tego czasu Portugalczycy regularnie żeglowali do Indii.
Podboje admirała Albuquerque’a
Główną bazą portugalską na wybrzeżu Indii zostało terytorium Goa, podbite w roku 1510 przez admirała Alfonsa de Albuquerque. W r. 1511 opanował on Malakkę – główny ośrodek handlu korzennego na Półwyspie Malajskim. Dzięki Albuquerque’owi w rękach Portugalczyków znalazła się także wyspa Ormuz w Zatoce Perskiej i Cejlon w południowej Azji, zaś księstwa Mozambiku i Zanzibaru we wschodniej Afryce zostały podporządkowane jako lenna korony portugalskiej. Na początku XVI wieku Portugalia zapewniła sobie dominację w handlu korzennym – w Lizbonie przyprawy wschodnie można było kupić dwukrotnie taniej niż u kupców włoskich.
Odkrycie Cabrala
W roku 1500 wyprawa Pedro Alvaresa Cabrala do Indii wylądowała na wybrzeżu Ameryki Południowej, zepchnięta ze szlaku indyjskiego na zachód przez niekorzystne wiatry. To odkrycie zapoczątkowało portugalską kolonizację obszaru, który od występującego tam czerwonego drzewa brazil otrzymał nazwę Brazylia.
Odkrycia hiszpańskie
Wyprawy Kolumba
· genueński żeglarz Krzysztof Kolumb zorganizował swą pierwszą wyprawę przez Atlantyk w poszukiwaniu drogi do Indii w roku 1492 dzięki poparciu hiszpańskiej pary królewskiej Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda Aragońskiego; wcześniej jego projekt odrzucił król portugalski Jan II, uznając, że droga do Indii przez Atlantyk jest zbyt długa, by wyprawa była w stanie tam dopłynąć bez uzupełniania zapasów wody i żywności (jest faktem, iż genueński żeglarz oceniał tę odległość na znacznie mniejszą niż była w rzeczywistości – można więc powiedzieć, że odkrył Amerykę w wyniku błędu w wyliczeniach); Kolumb wyruszył w sierpniu 1492 roku z portu Palos, dysponując trzema karawelami (Santa Maria, Pinta i Niña) oraz dziewięćdziesięcioosobową załogą; dotarł 12 października do wyspy Guanahani w archipelagu Bahama; w trakcie tej wyprawy odkrył jeszcze Antyle, Kubę i Haiti (Hispaniolę)
· podczas drugiej wyprawy w latach 1493-1496, w której uczestniczyło kilkanaście statków i 1,5 tys. ludzi, Kolumb założył na Hispanioli pierwszą osadę hiszpańską w Nowym Świecie, odkrył Puerto Rico i Jamajkę; trzecia wyprawa Kolumba w latach 1498-1500 dotarła do ujścia rzeki Orinoko w Ameryce Południowej, zaś podczas czwartej w latach 1502-1504 odkryto wybrzeża Hondurasu i Panamy; do końca swego życia (umarł w roku 1506) Kolumb trwał w przekonaniu, że odkrył wschodnie rejony Azji
Układ z Tordesillas
By uniknąć w przyszłości walki o strefy wpływów, Hiszpanie i Portugalczycy podpisali w roku 1494 układ w Tordesillas, wynegocjowany dzięki pośrednictwu papieża Aleksandra VI. W dokumencie tym ustalono, że linią graniczną będzie południk przebiegający w odległości stu mil na zachód od Azorów; wszystkie ziemie leżące między Europą a tą linią miały należeć do Portugalii, a ziemie znajdujące się na zachód od tej linii – do Hiszpanii. W r. 1529 w Saragossie przesunięto tę linię jeszcze bardziej na zachód, pozostawiając po stronie portugalskiej wschodnią część Brazylii. Postanowiono wówczas także, iż na półkuli wschodniej południk rozgraniczający będzie przechodzić przez najdalej wysunięty na zachód cypel Nowej Gwinei. Ustalenia te odcinały Portugalczykom możliwość poszukiwania drogi do Indii w kierunku zachodnim, zaś Hiszpanom – w kierunku wschodnim.
Podróż Vespucciego
Florentyński geograf Amerigo Vespucci w latach 1499-1502 odbył podróż wzdłuż wybrzeża Ameryki, od Hondurasu po Brazylię, udowadniając, że Kolumb odkrył nowy kontynent. W r. 1504 została opublikowana jego relacja z wyprawy, zatytułowana Mundus Novus – Nowy Świat. Nazwę nowego kontynentu utworzyli od imienia Amerigo niemieccy wydawcy, którzy publikowali mapy opracowane przez włoskiego podróżnika.
Wyprawa Magellana
We wrześniu 1519 roku z hiszpańskiego portu San Lucar portugalski żeglarz Ferdynand Magellan wyruszył w podróż dookoła świata, której celem było okrążenie Ameryki Południowej i wytyczenie szlaku do południowej Azji. Wyprawę finansował król Hiszpanii Karol I (później znany także jako cesarz Karol V). Magellan dysponował pięcioma karawelami i 265 ludźmi. W końcu listopada 1520 r. trzy karawele wpłynęły przez cieśninę, nazwaną później Cieśniną Magellana, na Ocean Spokojny (jedna karawela zatonęła, druga zawróciła do Europy na skutek buntu załogi). W marcu 1521 r. odkryto Wyspy Mariańskie, a następnie Filipiny. Na jednej z wysp archipelagu filipińskiego Magellan zginął w kwietniu 1521 r. w starciu z tubylcami.
Do Hiszpanii powróciła we wrześniu 1522 r. tylko jedna karawela z kilkunastoosobową załogą. Wyprawa Magellana empirycznie udowodniła, że Ziemia jest okrągła i szlakiem na zachód można dotrzeć do Azji.
Odkrycia francuskie i angielskie
· John Cabot, naturalizowany w Anglii Wenecjanin, dotarł w roku ...