Dr hab. D. Zdunkiewicz-Jedynak, Słownictwo XX/XXI w., Wykład V.
Dr hab. Dorota Zdunkiewicz-Jedynak
Słowa częste i rzadkie (pożytki badań statystycznych w leksykologii). Wyrazy modne i natrętne. Szablon leksykalny.
I. Leksykografia to jeden z najstarszych działów językoznawstwa, w którym podjęto badania statystyczne, ilościowe. Owocują one:
→konkordancjami tekstów – spis , zwykle alfabetyczny – wszystkich wyrazów występujących w tekście wraz z ich lokalizacja i kontekstami.
→indeksami - alfabetyczne listy wyrazów występujących w tekście, podające jego lokalizację i ogólną łączną częstość
→słownikami frekwencyjnymi – nie podają one lokalizacji ani kontekstów, natomiast zawierają łączne częstości, ewentualnie rozłożenie tych częstości – dają zatem obraz statystycznej struktury słownictwa.
II. Znajomość statystycznej struktury słownictwa może być przydatna do następujących celów:
a) Racjonalizacja procesu nauczania języka (warunkiem posługiwania się językiem jest znajomość najczęstszej warstwy słownictwa)
b) Wykorzystanie danych liczbowych do badań literaturoznawczych i językoznawczych
· problemów filologicznych (ustalanie autorstwa, chronologii, filiacji, czyli podobieństwa tekstów)
· ewolucji języków
· języka autorów
· stylów funkcjonalnych
· typologii i ewolucji języków, gatunków
c) Ulepszanie systemów kodowania, np. system stenograficzny
Najdawniejszy słownik frekwencyjny - Geisbla z 1861 r. – zawierał częstość znaków chińskich.
III. Parametry liczbowe wyrazów w słowniku frekwencyjnym
· Częstość (absolutna lub względna)
· Dyspersja (rozłożenie częstości wyrazu wewnątrz poszczególnych stylów – wyrazy ogólne mają rozkład równomierny, specjalistyczne – przejawiają rozkłady skupione)
IV. Tendencje statystyczne w leksyce
Pierwsze prace w językoznawstwie w zakresie modelowania statystycznego w latach 30. I 40. – językoznawca amerykański G.A. Zipf – 1943 Human Behavior and Principle of Least Effort – synteza tendencji. Naczelna teza : u podstaw wszelkiej działalności człowieka, także językowej , leży zasada ekonomii wysiłku, zgodnie z którą człowiek działa tak, by osiągnąć maksimum korzyści przy minimum wysiłku. Intuicje Zipfa zostały potwierdzone przez współczesne badania teorioinformacyjne – język naturalny jest kodem optymalnym, w którym istnieje tendencja, by znaki językowe były najprostsze i miały maksymalną wyrazistość.
Prawie wszystkie zależności statystyczne (dotyczące wyrazów), które sformułował Zipf, odnoszą się do tekstu. Zależności te to związek między częstościami w tekście a ich: długością, liczbą znaczeń, wiekiem, pochodzeniem wyrazu, itp.
PRAWA JĘZYKOWE ZIPFA
→Częstość a długość wyrazu
Długość wyrazu maleje w miarę, jak ich częstości rosną (długość mierzona w fonemach lub sylabach)
→Częstość wyrazu a liczba znaczeń
W miarę zwiększania się częstości wyrazu liczba jego znaczeń rośnie.
→ Częstość a wiek i pochodzenie wyrazu
Najwyższe są udziały zapożyczeń w klasach o najniższych rangach, czyli w słownictwie najczęstszym.
→ Częstość a obecność w tekście
Ogromną większość słownictwa tekstu stanowią wyrazy rzadkie, a słownictwo częste jest niewielkim procentem słownika tekstu.
→ Pierwsze miejsca na listach rangowych zajmują wyrazy gramatyczne, np. przyimki, spójniki, słowa posiłkowe
V. Stylistyczne różnice w słownictwie – wskaźniki statystyczne wg. Badań J. Sambor i i In.
· W tekstach użytkowych (publicystyka, wiadomości prasowe, teksty naukowe) niemal identyczna kolejność wyrazów najczęstszych: w. i, być, na, z , się. W tekstach w stylu artystycznym – ja, ty.
· W stylach nieartystycznych – słownictwo intelektualne i konkretne. Dominują rzeczowniki – nominalność tych stylów, Rzadkie czasowniki.
· W tekstach artystycznych – więcej przysłówków. Wśród nich podstawowe określenia czasu i miejsca, miary, sposobu : tam, daleko, , teraz, potem, zaraz, zawsze, nigdy,, nagle, znowu, trochę. Ze strukturą dialogów i narracji , w których objawia się postawa mówiącego w prozie związana jest liczniejsza obecność partykuł: chyba, może, no
§ Częstość, ranga – dobrze charakteryzuje styl indywidualny, wskazuje w poszczególnych tekstach na różnice w strukturze statystycznej słownictwa (T. Milewski - za pomocą tego wskaźnika dowodził różnicy między stylem klasycystycznym i romantycznym)
§ Wskaźnik ilościowego bogactwa słownictwa (oparty na stosunku między liczbą różnych wyrazów w tekście, czyli słownikiem tekstu a długością tekstu ).
§ Wskaźnik koncentracji słownictwa, tzn. procent tekstu, jaki wyczerpują częstości najczęstszych wyrazów.
Przy dużej koncentracji tekstu przez słownictwo najczęstsze w tekście przeważają wyrazy ogólne, podstawowe, leksyka jest mało zróżnicowana.
Koncentracja niewielka świadczy o większej przewadze w tekście częstości wyrazów rzadkich, a więc słownictwo jest bardziej różnorodne.
§ Wskaźnik stereotypowości słownictwa, mierzonej przeciętną długością odstępów między kolejnymi użyciami powtarzających się wyrazów.
W tekście o słownictwie stereotypowym, często się powtarzającym, przeciętne odstępy będą małe (małe wartości tego wskaźnika obserwuje się w stylu potocznym, naukowym).
Jeżeli przeciętny odstęp między wyrazami powtarzającymi się jest duży, świadczy to o większej oryginalności (styl artystyczny, beletrystyka, poezja)
§ Wyrazy-klucze i wyrazy tematyczne
Wyrazy tematyczne – to słownictwo o największej częstości w tekstach danego autora
Wyrazy-klucze – to słownictwo o największej częstości w danym tekście - można je określić przez porównanie ze słownictwem przeciętnym zawartym w ogólnym słowniku frekwencyjnym języka (słowa-klucze w słowniku autora mają o wiele wyższe rangi niż w słowniku ogólnym
§ Długość wyrazów w sylabach
jest zależna od stylu (przewaga jednosylabowców w stylu mówionym i potocznym, wyrazy długie - typowe dla stylu naukowego, erudycyjnego)
VI. Moda językowa. Wyrazy natrętne. Wyrazy modne a wyrazy częste.
Moda językowa polega na, niemającym na ogół uzasadnienia funkcjonalnego preferowaniu przez użytkowników języka pewnych wyrazów, uchodzących w ich mniemaniu za poręczniejsze, ekspresywniejsze czy atrakcyjniejsze od innych, którymi można wyrazić tę samą treść. Moda językowa dość szybko się zmienia.
· Frekwencja wyrazów w tekście nie jest jednoznacznym wyznacznikiem mody językowej. Mianem wyrazów modnych nie obejmuje się takich jednostek leksykalnych,
→których użycie wynika z uwarunkowań gramatycznych (np. duża częstość przyimków czy spójników, które mają minimalną wymienność synonimiczną) ,
→ których duża częstość użycia pozostaje w ścisłym związku z realiami pozajęzykowymi:
Por.
wyraz sputnik w okresie pierwszych lotów kosmicznych,
wyraz prezydent w okresie kampanii wyborczej
Moda językowa dotyczy tylko tych jednostek, które mają frekwencję podwyższoną, ale nieuzasadnioną gramatycznie lub pozajęzykowo.
PRZYKAŁDY WYRAZÓW MODNYCH
- agresywny kolor – jaskrawy, silny, mocny, wyrazisty
- *agresywny zawodnik – sprawny, szybki, rzutki (możliwe jest również dosłowne – i wówczas poprawne – rozumienie przymiotnika w tym kontekście)
- *agresywny samochód – szybki, zrywny
- *agresywna wiara – dogmatyczna, żarliwa, gorąca, mocna, fanatyczna, zaślepiona
- *agresywne środowisko wielkomiejskie – żywiołowe, prężne
- generalny przegląd sprzętu – ogólny, całkowity
- generalne porządki – gruntowne, dokładne
- *generalna zasada – główna, naczelna, podstawowa, najważniejsza, nadrzędna, ogólna
- *generalna maksyma – podstawowa, najważniejsza, nadrzędna
- generalna rozbudowa miasta – wszechstronna, ogólna
- inteligentna rozmowa – błyskotliwa, żywa
- *inteligentny lek – skuteczny, wypróbowany, niezawodny
- *inteligentny proszek – skuteczny, niezawodny
- *inteligentna seria przeciwzmarszczkowa – skuteczna, efektywna
- inteligentne zwierzę – mądre, bystre, rozumne, lotne
- *rewolucyjna formuła kremu – skład, dobór składników
- nowa formuła kanału TV – schemat, konwencja, stylistyka
- *szkolenie realizowane w formule „in company” – realizowane wg wzoru / schematu
- *zmieniona formuła targów – konwencja, wzorzec, forma, przepisy
- *kosmiczny smak – nieziemski, niepowtarzalny, niezwykły, niespotykany
- (?) kosmiczna katastrofa – nieziemska, niesamowita, niesłychana, nieprawdopodobna
- (?) kosmiczna siła – tajemnicza, nadprzyrodzona, nieziemska, niesamowita, niesłychana, nieprawdopodobna
- (?) kosmiczne właściwości – niesamowite, zadziwiające, niezwykłe, niespotykane, niewiarygodne
- *kosmiczna zgrywa – nieziemska, niesamowita, niesłychana, nieprawdopodobna
- kosmiczne wymagania – nieprawdopodobne, wysokie, wyśrubowane, bezwzględne
- unikalna tkanina – rzadka, unikatowa, oryginalna, jedyna w swoim rodzaju
- unikalny sposób – szczególny, wyjątkowy, nietypowy, niecodzienny
- unikalne rozwiązanie spraw – niecodzienne, niespotykane, nietypowe, osobliwe
- unikalny projekt – osobliwy, oryginalny, wyjątkowy, swoisty, niepowtarzalny
- unikalny widok – osobliwy, wyjątkowy, rzadki, niecodzienny, niepowtarzalny, niebywały
- unikalny sprzęt – szczególny, wyspecjalizowany, specjalistyczny, rzadki
- spektakl offowy – awangardowy, niszowy, koneserski, eksperymentalny
- *offowy początek sezonu – nowatorski, awangardowy, eksperymentalny
- *offowy humor – nietypowy, osobliwy
- pierwszy *offowy serial tv – niekomercyjny, ambitny
- film offowy – koneserski, awangardowy, eksperymentalny, ambitny
- *offowy...