Prorocy więksi: Iz, Jr, Ez, Dn Prorocy mniejsi: Oz, Jl, Am, Ab, Jon, Mi, Na, Ha, So, Ag, Za, Ml.
Prorocy VIII wieku: Amos, Ozeasz, Proto-Izajasz, Micheasz.
AMOS
Czasy: z Am 1, 1 wynika, że prorok działał w królestwie północnym (Izrael, stolica Samaria) za panowania Jeroboama II (782/1-753). Amos zaczyna prorokować prawdopodobnie po zwycięstwie Jeroboama II nad Aramejczykami z Damaszku, gdy królestwo południowe zdobyło największe terytorium, dobrobyt i uległo dekadencji religijnej (ok. 765). Religijność zewnętrzna nie znajdowała swojego odpowiednika w wewnętrznej wierności Prawu.
Prorok: imię Amos znaczy „Jahwe niesie” za nas codzienny ciężar, będąc naszym zbawieniem. Prorok pochodził z Tekoa. Przed powołaniem był hodowcą trzód i uprawiał sykomory. Wizje jakie miał w Judzie przygotowały go do urzędu prorockiego. Po ich zrozumieniu udał się do Samarii, gdzie wypowiedział 6 mów przeciwko sąsiednim narodom pogańskim i wygłosił groźby przeciwko północnemu królestwu. Stamtąd udał się do Betel, do sanktuarium królewskiego.
Powstanie księgi: formowała się stopniowo i w sposób złożony.
1. Sekcja pięciu wizji pochodzi prawdopodobnie z ręki samego proroka. Być może powstała po wygnaniu z Betel.
2. Do drugiej sekcji należy większość przepowiedni zachowana w pamięci uczniów i przez nich spisana. Przepowiednie spisane przeciw Damaszkowi, Gazie, Ammonowi, Moabowi, przestrogi dla Izraela, przeciw ciemiężycielom Jakuba.
3. Trzeci etap został wzbogacony przez dodatie fragmentów deuteronomicznych.
4. Po powrocie z wygnania następuje czwarta faza formacji księgi.
Język i styl: język odzwierciedla pochodzenie Amosa. Prorok używa słów wziętych ze słownictwa pasterskiego, rolniczego. Obrazy, których używa pełne są naturalności i siły. Fragmenty poetyckie, prozy.
Styl jest prosty i bezpośredni. Lubuje się w pytaniach i wyliczeniach i formułach liczbowych [z powodu trzech występków (…), z powodu czterech (…)]. Przepowiednie gwałtowne i surowe. Pytania do tłumu zakładają odpowiedź negatywną, po której następuje pouczenie od Jahwe. Prorok lubi antytezy i styl imiesłowowy. Pojawiają się najróżniejsze formuły literackie.
Teologia: Myśla Amosa nie jest specjalnie odkrywcza. Akcentowanym tematem jest majestat boży. Dzień Jahwe przyniesie sąd i sprawiedliwość. Mowa jest o Dniu Jahwe. Dzięki miłosierdziu Boga z klęski ocaleje Reszta.
Nowy Testament: teksty Amosa cytowane są rzadko w NT. występują w Dz.
Przykład interpretacji: wolność ducha prorockiego w obliczu władzy cywilnej i religijnej.
OZEASZ
Czasy: jest to czas panowania Ozjasza< jotama, Achaza i Ezechiasza, królów Judy
i Jeroboama II, króla Izraela. Działalność Oz rozpoczyna się przed śmiercią Ozjasza (739) i zakończyła po ok. 30 latach w początkach Ezechiasza (728-699). Prorok działał w królestwie północnym (Izrael, stolica Samaria) w okresie poprzedzającym jego upadek, w czasie anarchii, zabójstw, wojen domowych, po czasach największego dobrobytu osiągniętego za Jeroboama II.
Prorok: imię hebrajskie proroka Hosea tzn. Zbawiciel, Zbawienie. Działał w Samarii, Betel, Gilgal, nie wspomina o Jerozolimie. Króla Izraela nazywa „naszym królem”. Żoną Ozeasza była Gomer, miała troje dzieci, które nosiły symboliczne imiona: Jizreel (Bóg sieje), Lo-Ruchama (Nie kochana, Dla której nie ma miłosierdzia), Lo-Ammi (Nie mój lud). Dzieje małżeństwa są różnie interpretowane.
Nie bardzo wiadomo jaki zawód wykonywał Ozeasz, posługuje się obrazami zaczerpniętymi z rolnictwa i życia pasterskiego.
Początek jego działalności wiąże się z powołaniem bożym na urząd proroka. Prorokował nie tylko słowem, ale i życiem swoim i rodziny. Własne cierpienia (niewierność żony, nieżyczliwość dzieci) pojmuje jako niewierność ludu Izraelskiego do Jahwe.
Powstanie księgi: analiza wskazuje na dość długi okres redakcji. Opowiadania autobiograficzne wydają się być spisane przez samego proroka (ok. 745) z okazji powołania i niepowodzenia małżeńskiego. Drugi etap przypisywany jest jednemu z uczniów. Po upadku państwa północnego tradycje północne przeniesione do Jerozolimy, gdzie zostały przepracowane i dostosowane do nowych warunków. Interesował się sprawą zjednoczenia obu królestw północnego i południowego, Izraela i Judy. W czasie niewoli babilońskiej mogły powstać przepowiednie o zbawieniu. Ostatni etap po niewoli ma charakter adaptacji mądrościowych i liturgicznych.
Język i styl: używa języka metaforycznego, często posługuje się porównaniami. Do ludu odnosi prorockie metafory małżonki. Prorok formułuje oskarżenia niejasne i przerażające, układa modlitwy pokutne, przysłowia, wyliczenia. Lubi używać formy literackiej zwanej dysputą prawną, przedstawiając Jahwe wytaczającego proces swojemu ludowi. Podczas tego procesu pojawiają się świadkowie i natychmiast po oskarżeniu jest wyrok. Klasyczne wyrocznie zaczynają się od słów „Tak mówi Jahwe”. Widoczna jest również proza rozbudowana przy pomocy paralelizmów, rytmu, powtórzeń. Ozeasz najczęściej mówił o Bożym imieniu.
Podział księgi: nie jest dziełem konsekwentnie rozwijającym jeden temat. Jedni dopatrują się 4 części (1-3; 4-8; 9-11; 12-14). Inni widzą 3 (1-3; 4-11; 12-14). Kolejni tylko 2 (1-3; 4-14).
Teologia: centralnym pojęciem jest miłość Boga ku swojemu ludowi rozumiana jako związek małżeński. Miłość Boża choć zdradzona, triumfuje nad niewiernością.
Najbardziej oczywistym objawieniem bożej łaskawości jest wyjście z Egiptu, jest to czas idealny. W czasie zajęcie ziemi Kanaan Izrael już zaczyna odchodzić od Boga, zwraca się w stronę kultów kananejskich. W czasach Ozeasza niewierność osiąga swój punkt kulminacyjny, lud zapomniał o Jahwe i opuścił Go. Izraelici występują przeciw Prawu, kłamią, kradną, zabijają.
PROTO-IZAJASZ
Info: różnice historyczne, literackie i teologiczne między Iz 1-39, Iz 40-45 a Iz 56-66 wskazują, że księga Izajasza nie może być dziełem jednego autora. Powstała zasadniczo jako dzieło 3 autorów żyjących w różnych epokach (przed, w czasie i po wygnaniu babilońskim. Podział na Protoizajasza, Deuteroizajasza, Tritoizajasza wszedł do obiegu od ok. 1892r.
Czasy: działalność autora Iz 1-39 miała miejsce w dramatycznych momentach historii Izraela i Judy. Izajasz obserwował najpierw czasy dobrobytu za Ozjasza = Azariasza (767-739) i Jeroboama II (782-753). Ale też widział postępującą dekadencję. Prorok interweniował u króla Achaza (734-728) za którego towarzyszył upadek polityczny i moralny.
Osoba proroka: Izajasz ur. się w Jerozolimie z ojca Amosa (nie proroka). Data ur. nie znana, ogólnie 2 połowa VIII w. i pierwsza dziesiątka VII w. Najpóźniejszą datą jest rok 669. Izajasz urodził się najwcześniej ok. 760r. , prorokował ok. 50 lat. Początek działalności wiązano z wizją w świątyni [rok śmierci Ozjasza (739)]. Był w bliskich kontaktach z dworem jerozolimskim, arystokracją. Otrzymał bardzo staranne wykształcenie, na co wskazuje styl i poziom jego języka. Po inwazji Sennacheryba ginie po nim ślad.
Powstanie księgi: Proto-Izajasz jest owocem powolnego, żmudnego i dość skomplikowanego procesu redakcji, w której brał udział sam Izajasz, jego uczniowie i późniejsi redaktorzy. Od samego Izajasza pochodziłoby niewiele materiału.
W drugim etapie uczniowie Izajasza, a także ci, którzy byli pod wrażeniem jego wypowiedzi, poszerzyli pierwotny materiał.
W okresie wygnania babilońskiego (VI-V w.) późniejsi spadkobiercy tej szkoły włączyli nowe teksty o charakterze apokaliptycznym.
W czwartym etapie, tj. po wygnaniu dodano fragmenty mające scementować całość księgi, a jednocześnie wykazać spełnienie się przepowiadania Izajaszowego nowych wydarzeń z historii Izraela. Księga otrzymała osobny wstęp (1) i zakończenie (36-39). Odtąd księga Proto-Izajasza jest już znana w dzisiejszej formie.
Język i styl: jest to klasyka literatury hebrajskiej. Autor uważany jest za największego poetę ST, którego cechuje harmonia i doskonałość stylu.
Widoczne są ślady kontrastów i antytez, oraz gra słów. Występuje różnorodność form literackich: proces sądowy, zapowiedź kary, wyrocznia, czynność symboliczna, pieśń, elegia, przypowieść, biada, objawienie, widzenie, zapowiedź dnia Jahwe, biografia, autobiografia, opowiadanie historyczne, modlitwa, znak.
Idee teologiczne: u podstaw leży idea świętości Boga. Jahwe przedstawiony na podobieństwo ziemskiego króla razem ze swoim dworem jest nazywany „Świętym”, albo „Świętym Izraela”. Dwie sprawy dochodzą w szczególny sposób do głosu. Pierwszą jest kwestia wiary, drugą sprawa mesjanizmu.
MICHEASZ
Czasy: prorokował w czasach Jotama, Achaza, Ezechiasza, między 739-699r. był świadkiem upadku królestwa północnego (721), wzrastającej potęgi Asyrii i jej ekspansji na zachodzie. Przeżył wyprawę Sennacheryba (701). Stan religijny Judy był kiepski. Praktykowana bałwochwalstwo, sakralną prostytucję. Wzrastała niesprawiedliwość społeczna, wydziedziczano ludzi, używano fałszywych wag i miar, przekupywano rządców, sędziów, proroków, kapłanów. Nadzieję pokładano w silnej armii.
Osoba proroka: imię Micheasz znaczy „Któż (jest) jak Jahwe?”. Prorok pochodził z Moreszet Gat, z południowej Judei. Wiejskie pochodzenie znalazło swój oddźwięk dla sympatii środowiska pasterzy i rolników. Podobnie jak Am jest przeciwny niesprawiedliwie gromadzonemu bogactwu, występuje w obronie uciśnionych. Nie wiadomo kiedy dokładnie został powołany.
Powstanie księgi: radykalna krytyka uznawała tylko 40 wierszy z rozdz. 1-5 za autentyczne. Dzisiaj uważa się tylko 2, 12-13, oraz 7, 8-20 za nieautentyczne.
Język i styl: jeżyk mocny i ożywiony. Jest dialog, pytanie, odpowiedź, atak. Mi często pozwala mówić samemu Bogu. Spotkać można obietnice, lamentacje, proces, wyznanie wiary, grę słów.
Idee teologiczne: w pierwszym rzędzie Mi wskazuje na grzech ludu, demaskuje fałszywych proroków, wskazuje na nieporządek religijny, moralny i społeczny. Odpowiedzią na grzech ludu będzie sąd, Samaria zostanie zrujnowana. Występuje również motyw nadziei związany z mesjanizmem królewskim i zbawieniem „Reszty”.
Prorocy VII wieku: Sofoniasz, Nahum, Habakuk, Jeremiasz.
JEREMIASZ
Czasy: działalność proroka w czasie kiedy życiem polityczne Judy (597-586) zostało zachwiane. Władzę w Judei przejął Jozjasz (640-609), zreformował życie religijne i wzrósł na tyle w siłę, by wejść w przymierze antyegipskie, przyszedł okres niezależności od Egiptu. Następnie Faraon pozbawia tronu syna Jozjasza, a na jego miejsce ustanowił Jojakima, którego rządy (609-598) związane były z wieloma błędnymi decyzjami. Nieudolność władcy zabiegającego o własne interesy, a także trybut należny zwycięzcom doprowadziły do pierwszego zajęcia Jerozolimy i pierwszego przesiedlenia (597). Związek między Babilonią a unią z Egiptem doprowadził do rozdrażnienia Babilonii i ostatecznego zniszczenia Jerozolimy (586).
Należy również przypomnieć upadek Judei w czasach Manassesa, gdy w kraju rozpowszechniały się kulty pochodzenia asyryjskiego. Ich eliminacją była reforma religijna Jozjasza (622). Po śmierci Jozjasza za Jojakima wracają dawne przywary.
Osoba proroka: urodził się ok. połowy VII w. Etymologia imienia jest niepewna. Wg Jednych „Jahwe rzuca” (strzały na nieprzyjaciela). Pisownia obecna „być wysoki” tzn. Jahwe wynosi. Prorok pochodzi z Anatot być może z rodziny kapłańskiej. Wg innych należy do pokolenia Beniamina. Był bardziej związany z sanktuariami lokalnymi, niż z centralnym sanktuarium w Jerozolimie. Do funkcji prorockiej przed którą się wzbraniał został powołany w wieku młodzieńczym. W czasie działalności będzie nieraz przeżywał konflikt między chęcią ucieczki a obowiązkiem, ostatecznie zwycięży powołanie. Jr posiadał charakter uczuciowy, wyczulony na ból, często popadał w sprzeczności. Raz wyrzucał Bogu sposób w jaki go traktuje, potem powierzał mu całą swoją sprawę. Raz dla znajomych był delikatny, a raz po ich niegodziwości rzucał na nich klątwy. Raz modli się za nieprzyjaciół innym razem rzuca na nich groźby. Gdy poprzedni prorocy kładli nacisk na sprawy etyczno-społeczne on podkreśla problematykę teologiczną. Przez ok. 40 lat miał wpływ na historię Judy.
Pierwszy okres (626-609) polega na pełnym zaangażowaniu w reformę.
Drugi okres (609-598) za panowania Jojakima był połączony z nawrotem do synkretyzmu religijnego i przyniósł niechęć do proroka. Opuszczają go przyjaciele, jest prześladowany. Powstają wypowiedzi przeciw ludowi kraju, zapowiedź zniszczenia. Groźby przeciw przywódcą, królom, prorokom, kapłanom. Mówi o realizacji kary bożej.
Trzeci okres, od śmierci Jojakima do upadku Jerozolimy. Zapowiedź detronizacji i wygnania króla razem z możnowładcami.
Powstanie księgi: różnice nasunęły przypuszczenia o tzw. trzech typach (A, B, C). A – przepowiadanie spisane w formie poetyckiej. B – część biograficzna spisana w 3 os., mówi o cierpieniach, niepowodzeniach, sporach. C – mowy spisane prozą.
Początek procesu spisania wspomniany w Jr 36. Drugi etap dzięki pracy Jr i jego sekretarza Barucha albo uczniów, „księga pocieszenia”.
Język i styl: składa się z wielu form literackich. Są wyrocznie, małe poematy, debaty sądowe, liturgia pokutna, lamentacje, formy dydaktyczne, przepowiednie mądrościowy, mowy pouczające, opisy wojen.
Idee teologiczne: stosunek człowieka do Boga jako jeden z najbardziej charakterystycznych tematów. Świątynia i kult nie są potępione przez proroka, choć wyraża on brak zaufania do religii zewnętrznej. Dostrzega również grzech człowieka, który stanowi jakby część jego niezmiennej i niepoprawnej natury. Uwaga w sprawie mesjanizmu skupiona jest na człowieku odnowionym, na odnowionej Reszcie.
HABAKUK
Czasy: dokładnie ustalenie okoliczności budzi spory. Zależy ono od stwierdzenia kim byli zagadkowi nieprzyjaciele Judy: Asyryjczykami, czy Babilończykami? Jest bardziej prawdopodobne, że byli to Babilończycy.
Osoba proroka: imię oznacza „Tego, który walczy”, albo „Roślinę ogrodu”. Brak danych biograficznych dotyczących proroka. Czasem myli się go z osobą innego Habakuka (Dn 14, 33-42), który przynosi pożywienie Danielowi.
Nasz prorok był współczesnym So, Na i Jr. Prorokował ok. 600r., prawdopodobnie za króla Jojakima (608-598), tradycja rabinacka twierdzi, że działał za Manassesa (699-643). Wg podań ludowych został pogrzebany w Jaquq, w pobliżu Safed.
Powstanie księgi: nie ma poważnych zarzutów przeciw pochodzeniu rozdziałów 1-2 od samego Ha. Pewne wątpliwości budzą ostatnie „Biada”, które zdradzają autora powygnaniowego, posługującego się językiem deuteronomicznym.
Problemem jest rozdz. 3 Ha. Brakuje go w tekstach proroka znalezionych w Qumran, ale jest w Septuagincie. Niektórzy uważają rozdz. 3 za wcześniejszy od proroka, inni twierdzą, że jest to kompozycja późniejsza. Jednolita tematyka i język oraz harmonijna struktura wskazują na jednego autora i nie ma poważnego powodu aby wątpić w autentyczność.
Język i styl: jasny i konkretny, kolejne części to dramat. Zna lirykę sakralną, posługuje się wieloma hapax legomenami terminami tylko raz używanymi w Biblii), oraz takimi których interpretacja jest trudna. Często odwołuje się do wyrazów o podobnym brzmieniu. Lubi niektóre terminy np. sprawiedliwy, bezbożny, gwałt, zniszczenie. Prawie personifikuje rzeczywistość śmierci i otchłani.
Idee teologiczne: pierwszorzędnym tematem są rządy boże. Jahwe kieruje całym kosmosem, niebo i ziemia są Mu poddane. Nie wszystkie respektują rządy boże. Przykładem fałszywej autonomii jest tzw. bezbożny. Następnym tematem jest wiara. Pytania o bezczynność Jahwe, w chwili gdy kwitnie nieprawość, nie są wyrazem zwątpienia proroka. Lecz retorycznymi konstrukcjami mającymi potwierdzić wiarę w bożą sprawiedliwość. Przyjdzie czas zbawienia, gdy sprawiedliwy zostanie ocalony. Sprawiedliwym jest dla niego ten, kto udręczony przez bezbożnego, pozbawiony środków do życia, ciągle jeszcze wierzy, że Jahwe jest siłą.
Nowy Testament interpretuje ponownie tekst Ha, niejednokrotnie wyprowadzając z niego sens głębszy niż ten, który jest prezentowany jako tekst oryginalny.
NAHUM
Czasy: działalność przypada na czas upadku Asyrii. Jest mowa o upadku Teb (663) i Niniwy (612). Władza neobabilońska w osobie Nabuchodonozora (605-562) zajęła miejsce asyryjskiej, i w zwycięstwie pod Karkemisz (605) niebezpiecznie zbliżyła się do granic Judy, aby w 598 i 586r. bezpośrednio zagrozić Jerozolimie.
Osoba proroka: imię jest skróconą formą od Nahumya i znaczy „Jahwe pocieszył” albo „Pocieszony przez Jahwe”. Prorok pochodził z Elkosz, z miejscowości której położenie jest niepewne. Mogło znajdować się w Judzie. Nahum był częściowo współczesny Jeremiaszowi. Jako entuzjasta reformy cieszy się z upadku Niniwy (612). Umieszczenie Nahuma w określonym przedziale czasowym zależy od tego w jaki sposób interpretuje się pojęcie „Niniwa”. Dokładniejsze określenie czasów jest możliwe tylko w oparciu o zawartą w księdze notatkę o upadku Teb, co po raz pierwszy miało miejsce w 668/667r. przed Chr., a po raz drugi w 663r. Teby odzyskują swoje znaczenie w 654r. W związku z tym niektórzy myślą o czasie między jednym a drugim wydarzeniem. Gdyby tak było Nahum byłby jedynym prorokiem działającym za panowania bezbożnego Manassesa (699-643).
Powstanie księgi: opis upadku Teb musiał zostać spisany po 663r., zaś przepowiednia o upadku Niniwy przed 612r. Psalm alfabetyczny mógł zostać skomponowany przez proroka przed samym wydaniem księgi, jednak i w tej kwestii nie ma zgody. Jest to pierwszy (niekompletny) przykład alfabetycznego psalmu w Biblii. Różni się od pozostałej części księgi, która jest bardziej konkretna.
Język i styl: charakteryzuje się wzniosłością formy i dużą wyobraźnią, jest podobny do Iz i Mi. Pod względem harmonii przypomina hymny z Rdz, Pwt, Sdz, albo elegie Dawida. Nahum posługuje się własnym słownictwem. Opisywane sceny pełne są kolorów i ruchu, wiele porównań pochodzi z życia wiejskiego. Używa pytań retorycznych, zmiany liter, nagłych zmian osoby, czasami odwołuje się do archaizmów. Wśród rodzajów literackich sięga po przepowia...