Spostrzeganie jest elementarnym warunkiem poznania otaczającej nas rzeczywistości. Świat otaczający, jak również nasz własny organizm, jest źródłem różnorakich podniet. Podniety te mają charakter fal elektromagnetycznych, fal akustycznych, docierają do nas podniety natury chemicznej i mechanicznej.
Wrażenia
Odzwierciedlają pojedyncze procesy przedmiotów i zjawisk. Jest to najprostsza informacja o działającym aktualnie bodźcu. Z odbiorem wrażeń wiąże się zjawisko adaptacji, tzn. zmiany wrażliwości na powtarzające się bodźce. Zaburzenia odbioru wrażeń to sensopatie. Zaliczamy do nich następujące objawy:
1.Nadwrażliwość (Hiperestezja) - jest to nadmierna reaktywność na wszystkie, nawet słabe bodźce. Objaw ten spotyka się w zespole neurastenicznym po zatruciach, w początkowych stadiach psychoz.
2. Zmniejszenie wrażliwości (Hipoestezje) - jest to zmniejszenie intensywności odbieranych bodźców. Objaw ten spotykamy w zespołach depresyjnych i otępiennych.
3. Cenestopatie - są to doznania płynące ze skóry lub narządów wewnętrznych, o zmiennej lokalizacji pod postacią: np. mrowień, pieczenia, kłucia, drętwienia lub ucisków. Objaw ten spotykamy w zespołach depresyjnych (depresji hipochondrycznej), schizofrenii a także w zespole neurastenicznym.
Spostrzeganie
Jest to całościowe odzwierciedlenie zorganizowanego zespołu cech przedmiotów i zjawisk działających na receptory. Spostrzeganie stanowi podstawę procesów poznawczych, a jego treść zależy od wiedzy, doświadczenia i stanu emocjonalnego (apercepcja), a także sprawności układów receptorowych.
Zaburzenia spostrzegania dzielimy na:
1. Złudzenia - iluzje
2. Omamy - halucynacje
3. Zaburzenia psychosensoryczne
ad. 1. Złudzenie (iluzja) jest to fałszywe spostrzeżenie istniejącego przedmiotu lub zjawiska. Mamy wówczas do czynienia z nieprawidłową klasyfikacją prawidłowo odebranego bodźca. Złudzenia mogą powstać pod wpływem: emocji (np. strachu), na skutek zakłóconych warunków spostrzegania (np. o zmroku, w stanie zaburzonej świadomości). Złudzenia nie muszą być objawem zaburzeń psychicznych jeśli są korygowane po ustąpieniu czynników pogarszających warunki spostrzegania. Szczególnym rodzajem złudzeń są paraidolie. Jest to spostrzeganie w kształtach obłoków, wzorów tapet, nieregularnych plam, konkretnych postaci lub obrazów.
ad. 2. Omamy (halucynacje) - jest to spostrzeganie nieistniejących przedmiotów
i zjawisk. Kryteria rozpoznania omamów według Kurta Schneidera są następujące:
a. Omamy muszą być przeżyciami zmysłowymi, a nie myślowowyobrażeniowymi i mieć wartość realnych spostrzeżeń, niezależnych od woli chorego.
b. Brak przedmiotu lub zjawiska powinien być stwierdzony przez badającego.
c. Objaw powinien być powtarzalny.
d. Należy uwzględnić jedynie jednoznaczne plastyczne i wielokrotne wypowiedzi chorych.
Omamy dzielimy według:
1. struktury - na proste (np. błyski, trzaski) oraz złożone (przedmioty, sytuacje, sceny)
2. projekcji zmysłowej - omamy słuchowe (najczęstsze), wzrokowe, czuciowe, smakowe, węchowe, interoceptywne (ustrojowe)
3. formy.
Omamy prawdziwe utożsamiane z realną rzeczywistości, zwykle żywe, jaskrawe, rzutowane w zewnętrzną przestrzeń. Ten typ omamów spotykamy w schorzeniach na podłożu egzogennym.
Omamy rzekome (pseudohalucynacje) różnią się od prawdziwych tym, że nie są utożsamiane z realną rzeczywistością. Podobnie jak w przypadku omamów prawdziwych chory wierzy w nie, ale uważa, że powstają one w wyniku działania niezwyczajnych sił i zjawisk, a od realnej rzeczywistości potrafi je oddzielić. Omamy te rzutowane są w wewnętrzną przestrzeń zmysłową (głosy w głowie, obrazy w oczach). Omamy rzekome spotykamy głównie w schizofrenii. Rozróżnienie omamów prawdziwych i rzekomych może być trudne szczególnie w psychozach u dzieci i młodzieży. Stąd podział ten przyjęty jest głównie w psychiatrii europejskiej, a nie jest obowiązujący w Stanach Zjednoczonych. Omamy mogą być także zależne od warunków występowania. Spotyka się omamy psychogenne (katatymiczne) symbolicznie odzwierciedlające przeżycia emocjonalne - osoba widzi wówczas to czego pragnie lub czego się lęka. Tego typu omamy mogą występować w zespołach dysocjacyjnych. Omamy mogą wystąpić także w trakcie zasypiania (omamy hypnagogiczne), lub w trakcie budzenia się (omamy hypnopompiczne).
Ad. 3. Zaburzenia psychosensoryczne. Są to zaburzenia syntezy zmysłowej dotyczące złożonego procesu spostrzegania takich zjawisk, jak poczucie czasu, przestrzeni i schematu ciała.
a. Zaburzenia procesu czasu. Dotyczą zjawiska nieprawidłowej oceny upływającego czasu (zwolnienie lub przyspieszenie upływu czasu). Nosi ono nazwę dyschronognozji. Spotykane jest w uszkodzeniach czynności lub struktury płatów skroniowych.
b. Zaburzenia spostrzegania przestrzeni, spotykane także najczęściej w patologii płatów skroniowych mózgu. Objaw ten polega na zmianie odległości, wielkości, kształtu i perspektywy przedmiotów i otaczającej ich przestrzeni.
c. Zaburzenia schematu ciała. Objaw ten polega na spostrzeganiu zniekształcenia, zmiany wielkości lub proporcji ciała. Spotykany jest w przypadku patologii płatów skroniowych mózgu.
Odrębnym objawem jest zjawisko dysmorfofobii spotykane w przebiegu schizofrenii. Objaw ten polega na spostrzeganiu zniekształcenia twarzy lub innej części ciała chorego z towarzyszącym temu lękiem i przekonaniem, że podobny wstręt i lęk budzi to w otoczeniu.
Objawami z pogranicza zaburzeń psychosensorycznych oraz zaburzeń pamięci są:
deja vu lub deja vecu - przedmiot lub sytuacja spotykana pierwszy raz wydaje się znajoma. jamais vu lub jamais vecu - przedmiot lub sytuacja dobrze znana wydaje się spostrzegana lub przeżywana pierwszy raz.
Zespół halucynacyjny (halucynoza)
Podstawowym objawem tego zespołu są omamy prawdziwe, najczęściej słuchowe występujące w trzeciej osobie pod postacią uporczywych komentarzy, wyzwisk, gróźb pod adresem chorego. W przypadku omamów wzrokowych mogą to być uporczywie powtarzające się postacie lub obrazy.
Świadomość jest niezaburzona, pamięć zachowana. Może występować lęk i niepokój ruchowy pod wpływem treści omamowych. Nastrój z reguły obniżony z cechami drażliwości i zniecierpliwienia. Zespół halucynacyjny może mieć charakter ostry lub przewlekły. Występuje
najczęściej u osób zażywających przewlekle środki toksyczne, np. alkohol.