w ujęciu ontogenetycznym
• MARIA KIELAR-TURSKA (Kraków)
który polega z jednej strony na przyj
mowaniu informacji z zewnątrz i wta
czaniu ich do struktur poznawczych, jakie jednost
ka w danym momencie rozwoju posiada, oraz na
modyfikowaniu posiadanych struktur poznaw
czych w celu zapewnienia sobie możliwości przyj
mowania nowych informacji, a z drugiej strony
na organizowaniu wszystkich struktur, jakimi jed
nostka w danym momencie dysponuje. Innymi
słowy, w rozwoju ciągle dokonuje się utrwalanie
struktur poznawczych, wytwarzanie nowych i nie
ustająca ich organizacja.
Takie ujęcie rozwoju ukazuje niebagatelną
rolę napływających do dziecka informacji. War
to dodać, że dziecko wybiera je przypadkowo.
Ib inne zatem osoby mogą mieć wpływ na to,
jakie informacje docierają do dziecka. Zasadni
cza rola w tej sprawie przypada projektantom i
producentom przedmiotów przeznaczonych dla
dzieci: mebli, urządzeń i zabawek.
W poszczególnych okresach życia dziecko jest
wrażliwe na innego rodzaju informacje, stąd ofe
rowane mu przedmioty powinny być dostosowa
ne do jego rozwojowych możliwości. Zabawka to
rozwojowa szansa dla każdego dziecka.
Prześledźmy zatem możliwości rozwojowe
dziecka w różnych okresach i propozycje zaba
wek posiadających dla dziecka wartość rozwi
jającą.
W pierwszych miesiącach życia docierające
do dziecka informacje stanowią pokarm dla jego
różnych zmysłów: równowagi, wzroku, słuchu,
dotyku. Dobre więc będą takie urządzenia, jak
kołyska sprzyjająca rozwojowi poczucia równo
wagi; przedmioty zawieszone nad łóżeczkiem czy
wózkiem, którymi dziecko karmiłoby swoje oczy
wodząc wzrokiem za wiszącą w odległości około
20 cm zabawką; dzwonki o miękkim, ale wyrazi
stym brzmieniu umieszczone w pobliżu łóżecz
ka, które byłyby pożywką dla rozwijającego sie
suchu.
"W miarę jak zmysły dziecka zaczynają współ
pracować, staje się ono zdolne do skupienia wie
lu różnych zmysłów na jednym przedmiocie.
Dobre wówczas są takie zabawki, które dostar
czają pokarmu dla wielu zmysłów. Zabawką speł
niającą te wymogi jest znana od starożytności
zabawka manipulacyjna, jaką jest grzechotka.
Warto zaznaczyć, że odkrycie różnych jej cech
odbywa się w działaniu: dziecko potrząsa grze
chotką, smakuje, ogląda, postukuje itp. Zabaw
ka powinna więc mieć taką konstrukcję, by mo
gła w trakcie działania dziecka ujawniać coraz
to nowe cechy, zachęcając tym samym dziecko
do eksperymentowania. Manipulując przedmio
tami, dziecko chętnie wkłada jedne przedmioty
w drugie, wyjmuje, przekłada; stąd jego mani
pulacyjną aktywność mogą inicjować i podtrzy
mywać takie przedmioty, jak: wiaderko i klocki,
pudełka z wysuwanymi częściami.
W drugim roku życia dziecka ważne staną
się te zabawki, które zachęcają do przemieszcza
nia się w przestrzeni, a więc sprzyjają rozwojowi
chodzenia. Będą to różnego rodzaju przedmio
ty na sznurku do ciągnięcia: autka, zwierzątka
na kółkach itp. lub przedmioty do popychania
przed sobą: ptaszki na drążku, taczki itp. Z cza
sem korzystnym dla rozwoju urządzeniem będą
schody służące ćwiczeniu wchodzenia i schodze
nia. Nadal zainteresowaniem dziecka cieszą się
przedmioty do manipulowania, szczególnie kloc
ki, które nadają się do piętrzenia czy też budo
wania pociągów. Ważne jest by były to klocki od
powiedniej wielkości, dostosowane do ręki
dziecka, jednorodne, łatwe do umieszczania je
den na drugim.
W
okresie poniemowlęcym (2-3 łat) znaczą
cą rolę odgrywają zabawki rozwijające spostrze
żenia w działaniu, stawiające jednocześnie przed
10I2OOI
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
R
ozwój dziecka jest procesem złożonym,
dzieckiem problemy do rozwiązywania. Będą to
różnego rodzaju układanki o zróżnicowanych
kształtach i wielkościach. Zabawa tymi zabaw
kami rozwija umiejętność wykrywania różnic i
podobieństw między przedmiotami, stanowiąc
przygotowanie do kategoryzowania obiektów.
Szczególnym rodzajem zabawek dla małego
dziecka są różnego rodzaju przytulania, czyli
miękkie lalki, zwierzątka nadające się do zastę
powania obiektów pozytywnych emocji dziecka,
przywiązania, miłości. Służą one jednocześnie
pomocą w uwolnieniu się od uzależnienia od
z daną rolą, a także poznawania relacji między
rolami. Są zatem zabawy te dobrą szkołą spo
łecznego uczenia się dziecka. Zmiany rozwojo
we w zakresie zabaw tematycznych postępują w
kierunku coraz dokładniejszego ustalania i prze
strzegania reguł; podejmowania ról wychodzą
cych poza bezpośrednie otoczenie dziecka (od
ról rodzinnych, poprzez zawodowe do ról boha
terów mass mediów); używania akcesoriów przy
pominających w coraz większym stopniu rzeczy
wiste przedmioty wykorzystywane przy pełnieniu
danej roli.
Nadal intensywnie rozwijają się zabawy kon
strukcyjne, wymagające zróżnicowanego mate
riału pod względem wielkości, kształtu, barwy.
Ważne, by dziecko mogło skorzystać z jak naj
bardziej zróżnicowanego materiału do konstru
owania, a więc nie tylko z klocków, ale także z
mas do lepienia, papieru, szmatek itp. Zabawy
konstrukcyjne są okazją do poznawania relacji
przestrzennych; stanowią doskonałe ćwiczenie
w różnicowaniu takich cech materiału konstruk
cyjnego, jak kształt, wielkość, faktura, barwa
(dziecko w wieku 2 lat 6
miesięcy
odróżnia dwa
kolory: czerwony i niebieski; 5-latek rozróżnia 4
podstawowe kolory: niebieski, czerwony, zielo
ny, żółty). Ważne jest zatem, by klocki miały zróż
nicowane wyraźnie kształty i barwy ( należy uży
wać kolorów prototypowych, a nie ich różnych
odmian).
matki, stanowiąc przejściowy obiekt, z którym
dziecko może wiązać swoje emocje. Dziecko
zaczyna bawić się lalką około 15 miesiąca, tuląc
ją, całując. Próbuje odtwarzać czynności doro
słego, traktując lalkę jak niemowlę, a więc ukła
da w wózku, wozi.
Okresem, w którym dziecko potrzebuje wielu
różnych zabawek, w którym chętne jest do przyj
mowania różnych propozycji dorosłego i w któ
rym rozwijają się różne rodzaje zabaw, jest wiek
przedszkolny.
Dla dzieci w wieku przedszkolnym ważne są
zabawki, które mogą być wykorzystane w zaba
wach w role, a więc różne akcesoria związane z
rolą lekarza, konduktora, sprzedawcy itp., a tak
że materiały, z których dziecko mogłoby samo
tworzyć potrzebne mu zabawki, np. suche owo
ce, szmatki, kawałki papieru itp. Zabawy w role,
zwane także tematycznymi, są dla dziecka oka
zją do poznawania różnych ról społecznych, wy-
próbowywania przestrzegania reguł związanych
Głód ruchu cechujący dziecko w wieku
przedszkolnym powoduje, że chętnie korzysta
ono z przyrządów i urządzeń do zabaw rucho
wych, a więc skakanek, rowerów, zjeżdżalni, ka
ruzeli. Dobrze urządzone place zabaw mogą stać
się ulubionym miejscem przebywania przed
szkolaków. Odmianą zabaw ruchowych są koło
we zabawy ze śpiewem, które wyrosły z tradycji
ludowej. Nadal stanowią lubianą przez dzieci
i wartościową dla rozwoju zabawę: dają okazję
do spostrzegania siebie w grupie, wśród innych
dzieci, przeżywania poczucia przynależności do
grupy poprzez wspólne działanie; tworzą wspól
ne pole odniesienia dla dzieci, ich rodziców,
a niekiedy i dziadków przez znajomość tych sa
mych piosenek, ruchów wykonywanych w zaba
wie i tych samych przeżyć (np. emocji związanych
z przebudzeniem się „starego niedźwiedzia"). Na
szczególną uwagę zasługują zabawy rozwijające
precyzję rąk, takie jak bierki. Zabawy te dobrze
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
W
/2001
Zagadnienia ogólne
przygotowują do posługiwania się narzędziami,
w tym także ołówkiem czy piórem.
Dziecko przedszkolne podejmuje także za
bawy receptywne, takie jak oglądanie obrazków,
książeczek, filmów. Początki tego rodzaju zabaw
należy wiązać z połową drugiego roku życia, kie
dy to dziecko ogląda obrazki i zajmuje je czyn
ność odwracania kartek w książce. Z czasem
potrafi z zainteresowaniem oglądać obrazki w
książce, wskazywać obiekty, na które chce zwró
cić uwagę rozmówcy. Młodsze dzieci chętnie słu
chają opowiadań dorosłego, a starsze lubią tak
że słuchać czytania. Oglądają przy tym obrazki
towarzyszące tekstom w książkach. Dobre są ilu
stracje, które pokazują cechy bohaterów, przed
miotów lub przestrzeni. Czytelność ilustracji
pozwala dziecku na uzupełnienie obrazu świata
w tych zakresach, które nie mieszczą się w jego
dotychczasowym doświadczeniu. Dla współcze
snego dziecka najważniejsza stała się zabawa
receptywna w postaci oglądania programów te
lewizyjnych, na którą dziecko przedszkolne po
święca około 2 godzin dziennie.
Dużą wartość rozwijającą mają zabawy dy
daktyczne w postaci układanek, loteryjek, gier
planszowych. Ich celem jest rozwijanie czynno
ści umysłowych dziecka, takich jak segregowa
nie przedmiotów, odkrywanie różnic i podo
bieństw, a także wyrabianie umiejętności
podporządkowania się zasadom gry. Warto za
znaczyć, że dzieci najpierw podejmują gry loso
we, które nie wymagają stosowania określonych
strategii zapewniających wygraną.
Z
czasem
dzieci coraz częściej wybierają gry losowe wy
magające dobrej znajomości reguł.
Wszystkie wymienione rodzaje zabaw win
ny mieć swoje miejsce w codziennym życiu dziec
ka; żadna z zabaw nie powinna dominować, bo
wiem każdy rodzaj zabawy ma inne walory
rozwijające.
Na późne dzieciństwo przypada modyfika
cja różnych typów zabaw. I tak, zabawy konstruk
cyjne przyjmują formę majsterkowania. Dobre
więc będą dla dzieci w tym wieku zestawy narzę
dzi i materiałów do majsterkowania, np. kleje
nia modeli czy szycia, haftowania. Zabawy dy
daktyczne przyjmą formę gier stołowych z
regułami, takich jak warcaby czy szachy. Intere
sujące są różnego rodzaju gry komputerowe z
regułami.
Zabawy ruchowe przyjmą postać gier spor
towych, wśród których dominują gry z piłką. Tak
że i w tych zabawach charakterystyczne jest prze
strzeganie reguł. Dzieci chętnie uczestniczą w
różnego rodzaju zabawach sportowych, zdoby
wając sprawności, np. jazda na nartach, łyżwach,
rolkach, pływanie.
Zabawy receptywne przyjmują postać czytel
nictwa, a przede wszystkim oglądania progra
mów telewizyjnych. Ta druga zabawa zajmuje
sporo czasu w ciągu dnia każdemu dziecku. Nie
zakazując jej uprawiania, należałoby tworzyć
programy, które miałyby walory rozwijające:
wzbogacały dziecięcy obraz świata; wspomagały
rozwój mechanizmów poznawczych, takich jak
koncentracja uwagi, rozumienie przy czy nowo-
skutkowej sekwencji zdarzeń; rozwijały wyobraź
nię; modelowały postępowanie aprobowane spo
łecznie; kształtowały gust estetyczny.
Wejście w okres dorastania sprzyja pojawie
niu się nowych form zabawy. Gry oparte na
współzawodnictwie, np. szachy czy tenis, są oka
zją do wypróbowywania swoich zdolności i zdo
bywania wiedzy o sobie poprzez porównywanie
się z innymi. Zabawy ruchowe przyjmują postać
tańca towarzyskiego. Pod koniec okresu dora
stania młodzież chętnie uczestniczy w spotka
niach towarzyskich z muzyką; preferuje spotka
nia w dużej grupie, dostarczające silnych wrażeń
wzrokowych i słuchowych (dyskoteki). Nadal
powodzeniem cieszą się zabawy receptywne w
formie
oglądania filmów i różnych programów
telewizyjnych.
Kończąc przegląd zabaw i zabawek występu
jących w różnych okresach ontogenezy, nakre
ślimy główne kierunki ich zmian rozwojowych.
Najwcześniej pojawiają się zabawy manipulacyj
ne, przekształcające się stopniowo w odtwarza
nie czynności dorosłych, a te stają się podstawą
coraz bardziej rozbudowanych zabaw tematycz
nych, a w okresie dorastania i dorosłości mogą
przyjmować formę zabaw z maską, grania ról w
amatorskim teatrze.
Zabawy ruchowe związane z bieganiem, za
bawy ze śpiewem w kole w okresie szkolnym za
stępowane są przez gry sportowe, uczestnicze
nie w wycieczkach, a także taniec, przybierając
w okresie dorastania formę grupowej zabawy
przy muzyce.
Zabawy konstrukcyjne, polegające na pię-
10/2001
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
trzeniu klocków, budowaniu z gliny czy piasku,
w okresie szkolnym przyjmują postać majster
kowania
i
w takiej formie występują również w
okresie dorosłości.
Zabawy dydaktyczne w formie układanek,
loteryjek, zastępowane są przez gry komputero
we, a także krzyżówki, zagadki.
Zasadnicze zmiany zaznaczające się w każ
dym rodzaju zabaw
dotyczą:
1
- przyjmowania
reguł - zabawa dzieci starszych staje się zabawą
z wyrażanymi regułami; 2 - współdziałania z in-
nymi w zabawie - od zabaw samotnych poprzez
równoległe bez współdziałania, do zabaw gru
powych i zabaw ze współdziałaniem (warto do
dać, że współczesne zabawy w formie gier kom
puterowych czy oglądania telewizyjnych
programów nie sprzyjają rozwojowi zabaw ze
współdziałaniem); 3 - wykorzystywania coraz
bardziej zróżnicowanego materiału w formie
gotowych zabawek i produktów do ich wykony
wania.
Dobrze zaprojektowana zabawka, uwzględ
niająca możliwości rozwojowe dziecka, jest waż
nym czynnikiem stymulującym rozwój w jego
różnych sferach: motorycznej, sensorycznej, in
telektualnej, emocjonalnej i społecznej.* •
* Pierwodruk: „Biuletyn Sztuki Projektowania"
2000
nr
1.
Przedruk za zgodą Wydawnictwa i Autorki.
Start edukacyjny
- szansą na dobrą jakość życia
• DANUTA WALOSZEK (Zielona Góra)
rozważeniu zależności między jako
ścią startu i jakością życia, traktując
rozważania raczej jako przyczynek niż rozwią
zanie problemu.
Stawiam pytanie pierwsze organizujące po
szukiwania badawcze: Od jakiego momentu
życia człowieka rozmawiać trzeba o jego starcie
edukacyjnym?
Odpowiedź jest niełatwa, zależy bowiem od
sposobu podejścia do człowieka, jego dzieciń
stwa, roli społeczeństwa wobec niego, przeszło
ści, teraźniejszości, przyszłości
Rozmowy o starcie edukacyjnym zazwyczaj
dotyczą 6-7-latków, a więc pogranicza przedszko
la i szkoły. O tym głośno w mediach, o tym napi
sano wiele ciekawych książek i artykułów (także
na łamach „Wychowania w Przedszkolu").
Jest to jednak pogląd tylko częściowo słusz
ny. Proponuję rozważenie pojęcia startu wobec
życia człowieka i najwcześniejszych jego lat, do
6-10 roku życia. W takim ujęciu start edukacyj-
ny nie wiąże się tylko ze szkołą, lecz całym eta
pem rozwojowym - z dzieciństwem.
Taką płaszczyznę rozważań można przyjąć
jednak tylko wówczas, gdy edukację zdefiniuje
my szeroko - jako przygotowywanie człowieka
do złożonych zadań życiowych i jednocześnie
jako życie człowieka. Podejście to wydaje się
współcześnie zasadne (por. Z. Kwieciński, R.
Meighan, T. Lewowicki i inni).
Start edukacyjny rozumiany jest wówczas
jako początek procesu poznania siebie, świata i
związków między sobą i światem przez człowie
ka. Ów początek to przede wszystkim dzieciń
stwo. Od jego jakości zależy JAKOŚĆ ŻYCIA
indywidualnego i wspólnotowego. Start eduka
cyjny jest wówczas synonimiczny ze startem
życiowym.
Takie ujęcie STARTU sugeruje wyznaczenie
co najmniej trzech perspektyw analizy. Pierw
sza z nich to perspektywa biologiczna, najwcze
śniejsza człowiekowi. Start - to początek życia.
Człowiek w chwili narodzin posiada niezbędne
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
W/2001
W
opracowaniu skoncentruję się na