Wykaz najważniejszych zagadnień kursu „Botanika – zajęcia terenowe”
1. Charakterystyka najważniejszy rodzin roślin okrytonasiennych występujących w Polsce.
2. Najważniejsze drzewa i krzewy występujące w Polsce.
3. Najważniejsze zbiorowiska roślinne występujące na niżu.
4. Roślinność Karpat (piętra roślinne).
5. Wpływ człowieka na florę i roślinność.
Wykaz drzew i krzewów:
Abies alba
Acer campestre
Acer negundo
Acer platanoides
Acer pseudoplatanus
Alnus glutinosa
Alnus incana
Berberis vulgaris
Betula verrucosa
Carpinus betulus
Cornus sanguinea
Corylus avellana
Crataegus sp.
Evonymus europaea
Evonymus verrucosa
Fagus silvatica
Frangula alnus
Fraxinus excelsior
Juniperus communis
Larix sp.
Picea excelsa
Pinus silvestris
Populus alba
Populus tremula
Quercus robur
Quercus rubra
Quercus sessilis
Sambucus nigra
Sambucus racemosa
Taxus baccata
Tilia cordataTilia platyphyllos
Ulmus laevis
Viburnum opulus
Wykaz wybranych rodzin:
(nazwy najważniejszych rodzin pogrubiono)
Magnoliaceae
Ranunculaceae
Caryophyllaceae
Polygonaceae
Brassicaceae
Rosaceae
Papilionaceae
Euphorbiaceae
Apiaceae
Solanaceae
Scrophulariaceae
Boraginaceae
Labiatae
Rubiaceae
Campanulaceae
Asteraceae
Liliaceae
Amarylidaceae
Orchidaceae
Juncaceae
Cyperaceae
Poaceae
Najważniejsze zbiorowiska roslinne występujące na niżu
Powierzchnię, na której panują jednakowe warunki siedliskowe nazywamy płatem jednorodnym, a zbiór wszystkich roślin zasiedlających ten płat zbiorowiskiem roślinnym. Ogół zbiorowisk roślinnych znajdujących się na danym terenie będziemy nazywać roślinnością tego terenu lub szatą roślinną. Pojęcie "zbiorowisko roślinne" często utożsamiane jest z pojęciem "zespół roślinny". Jest to błędne, gdyż "zespół roślinny" to jednostka syntaksonomiczna (opisana według reguł taksonomii i kodeksu nomenklatorycznego zespołów roślinnych), a "zbiorowisko roślinne" to byt realnie występujący w przyrodzie.
Prawdopodobnie przed pojawieniem się człowieka cała Polska niżowa była w większości pokryta lasami różnego typu. Typ lasu jaki wykształca się na danym terenie zależy generalnie od dwóch czynników: skały macierzystej i powstałej z niej gleby oraz stosunków wodnych. W Polsce mamy do czynienia z lasami szpilkowymi (zbiorowiska borowe), liściastymi (zbiorowiska nemoralne) i mieszanymi.
Zbiorowiska leśne
Lasy szpilkowe
Zbiorowiska borowe związane są z kwaśnymi glebami, głównie powstałymi na piaskach. Są to przeważnie lasy sosnowe. Do dna lasu dociera dużo światła. W większości zbiorowisk borowych duży udział w runie mają mszaki. Liczba gatunków roślin kwiatowych w porównaniu z lasami liściastymi jest niewielka. Maksimum kwitnienia roślin w borach przypada na lato. Wyróżniamy trzy główne typy borów.
Bór świeży. Jeżeli gleba w okresie letnim jest cały czas wilgotna mamy do czynienia z borem świeżym. Charakteryzuje się on runem zdominowanym przez Vaccinium myrtillus; występują przedstawiciele rodziny Pirolaceae oraz widłaki. Licznie reprezentowane są mszaki. W borach świeżych występuje największe bogactwo gatunków borowych.
Bór bagienny. Jeżeli pod warstwą piasku znajduje się warstwa trudno przepuszczalna dla wody, np. skała ilasta, w zagłębieniach terenu woda może stagnować stale lub okresowo. Na takich siedliskach rozwijają się bory bagienne. W runie obficie występują: Vaccinium uliginosum i Ledum palustre, a w miejscach szczególnie podmokłych kępy Sphagnum.
Bór chrobotkowy. W miejscach szczególnie suchych np. na zarastających wydmach rozwijają się bory chrobotkowe inaczej zwane borami suchymi. W runie dominują porosty z rodzajów Cladonia i Cetraria. Rośliny kwiatowe są reprezentowane prawie wyłącznie przez Vaccinium vitis-idaea.
Lasy liściaste
Lasy liściaste rozwijają się na glebach powstałych na iłach i glinach. W porównaniu z borami mają one większe zwarcie koron to też w okresie rozlistnienia drzew do dna lasu dociera zwykle niewiele światła. Maksimum kwitnienia roślin przypada zatem na miesiące wiosenne gdy drzewa jeszcze nie rozlistniły się. Najważniejsze typy lasów liściastych na niżu to: olesy, łęgi i grądy.
Olesy. Na terenach stale podtopionych rozwijają się olesy. Drzewem tworzącym te zbiorowiska jest Alnus glutinosa. Wyraźna jest struktura kępowa. Szczyty kęp zajmują olchy, wokół których rosną wysokie byliny takie jak: Iris pseudacorus, Peucedanum palustre, czy Rumex hydrolapathum. Częste są turzyce takie jak Carex hudsonii. W dolinkach przez cały rok stagnuje woda. Maksimum kwitnienia przypada na koniec wiosny i początek lata.
Łęgi. Na terenach o dużych wahaniach poziomu wód gruntowych rozwijają się zbiorowiska łęgowe. W okresie od jesieni do wiosny często stagnuje tu woda, w okresie wegetacyjnym natomiast powierzchnia gleby zwykle jest wilgotna. Drzewami tworzącymi łęgi na niżu są: Alnus glutinosa, Fraxinus excelsior, Ulmus campestris, Salix fragilis, S. alba, Populus alba i wiele innych. Jest wiele typów łęgów. W dolinach dużych rzek np. Wisły dominowały łęgi wierzbowo-topolowe prawie doszczętnie wycięte przez człowieka. Maksimum kwitnienia roślin w zbiorowiskach łęgowych przypada na wiosnę.
Grądy. Pojawiają się w miejscach, gdzie przez cały okres wegetacji gleba jest wilgotna o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym najczęściej wytworzona na glinach lub marglach. Gatunkami tworzącymi warstwę drzew są: Carpinus betulus, Tilia cordata, Tilia platyphyllos niekiedy Quercus robur czy Quercus sessilis. Najwięcej gatunków kwitnie na wiosnę, w okresie letnim znacznie mniej. Grądy charakteryzują się największym bogactwem gatunków w porównaniu z wymienionymi wczesniej typami lasów. Są to najbardziej rozpowszechnione zbiorowiska lasów liściastych na niżu w Polsce.
Lasy mieszane
W skład drzewostanów lasów mieszanych wchodzą zarówno drzewa szpilkowe (głównie Pinus silvestris) jak i różne gatunki drzew liściastych. Ponieważ od dawna człowiek sztucznie nasadza sosnę nawet w miejscach, w których ona naturalnie nie rosła, trudno zdefiniować naturalne lasy mieszane. Najczęstszym typem lasu mieszanego jest bór mieszany sosnowo-dębowy.
Bór sosnowo-dębowy. W drzewostanie dominuje Pinus silvestris. Jako domieszki występują: Quercus robur i Quercus sessilis i Populus tremula. W runie rosną zarówno gatunki borowe, takie jak Vaccinium myrtillus, jak i lasów liściastych np. Convallaria maialis. W runie borów mieszanych pochodzenia antropogenicznego często masowo występuje Carex brizoides.
Zbiorowiska łąkowe i murawowe
Należą tu zbiorowiska, w których duży udział mają rośliny jednoliścienne, głównie przedstawiciele rodziny Gramineae. Są to przeważnie zbiorowiska półnaturalne. Utrzymują się dzięki zabiegom polegającym na: wypalaniu, koszeniu i wypasowi bydła. Murawami określać będziemy zbiorowiska zbudowane z kęp (głównie trawy) i luk zasiedlanych najczęściej przez rośliny dwuliścienne. Jeżeli struktura zbiorowiska będzie jednorodna (brak kęp i luk) mamy do czynienia z łąkami. Murawy zajmują siedliska suche, a niekiedy skrajnie suche, łąki natomiast przeważnie wilgotne.
Zbiorowiska łąkowe
Największy wpływ na to jakie łąki rozwiną się na danym terenie mają stosunki wodne.
Mogą to być łąki podmokłe, okresowo podmokłe i świeże.
Łąki podmokłe. Nazywane często bielawami od owocostanów masowo występujących przedstawicieli rodzaju Eriophorum. Wody
gruntowe przez cały rok utrzymują się na powierzchni ziemi. Dominują tu głównie turzyce. Występuje dużo gatunków związanych z torfowiskami niskimi. Łąki tego typu właściwie nie nadają się do wypasu czy koszenia.
Łąki okresowo podmokłe. Występują na terenach o dużych wahaniach poziomu wód gruntowych, stąd częste są w dolinach dużych rzek. W okresie od jesieni do wiosny woda często utrzymuje się na poziomie gruntu. Roślinami charakterystycznymi dla łąk okresowo podmokłych są: Deschampsia caespitosa, czy Holcus lanatus. Jeżeli w okresie letnim powierzchnia gruntu jest wilgotna to rozwija się łąka selernicowa. Charakteryzuje się ona dużą ilością roślin baldaszkowatych, oraz takimi gatunkami jak: Allium angulosum, Sanguisorba officinalis, czy Thalictrum lucidum. Charakter taki ma polana "Warsztaciska" k. rez. "Wiślisko Kobyle". Jeżeli natomiast występuje zjawisko suszy letniej, a gleba bogata jest w sole wapnia to rozwija się łąka trzęślicowa. Nazwa pochodzi od trawy Trzęślica modra Molinia coerulea obficie tu występującej. Można tu spotkać wiele gatunków roślin o okazałych kwiatach, jak: Trolius europaeus, Iris sibirica, Gentiana pneumonanthe, czy Dianthus superbus. Ładne łąki trzęślicowe można spotkać w okolicy Tyńca. Niestety są one osuszane, bądź zarastają przez krzewy. Łąki okresowo podmokłe mają niewielką wartość dla wypasu (wiele gatunków niejadalnych i trujących). Są to łąki jednokośne (czyli koszone raz w roku).
Łąki świeże. Przez cały rok powierzchnia gleby jest wilgotna i brak jest wyraźnych wahań poziomu wód gruntowych. Występują takie gatunki jak: Arrhenatherum elatius, Dactylis glomerata, Festuca pratensis, czy Heracleum sphondylium. Są to łąki dwukośne o dużej wartości dla wypasu bydła.
Zbiorowiska murawowe
Murawy wysokogórskie. Występują w piętrze alpejskim. Kępy tworzą tu trawy takie jak: Oreochloa disticha czy Sesleria tatrae, oraz bardzo często sit: Juncus trifidus (Babia Góra) Występują byliny takie jak Hypochoeris uniflora czy Gentiana punctata. W lukach między kępami występują mszaki i porosty. Murawy wysokogórskie są zbiorowiskami naturalnymi !
Murawy na piaskach. Tworzą się najczęściej na wydmach. Są to zbiorowiska bardzo ubogie. W warunkach lądowych dominuje najczęściej trawa Corynephorus canescens tworząca kępy. W lukach występują drobne rośliny roczne takie jak: Spergula vernalis, czy Erophila verna (kwitną wczesną wiosną), liczne są mszaki jak: Polytrichum piliferum, czy Rhacomitrium canescens.
Murawy kserotermiczne. Patrz następny rozdział.
Roślinność zbiorników wodnych
Zbiorniki wodne są siedliskiem dla bardzo specyficznej roślinności. To, jakie rośliny rosną w danym zbiorniku wodnym zależy od wielu czynników.
1. Stężenie soli rozpuszczalnych. Jeżeli stężenie soli rozpuszczalnych, głównie chlorków lub siarczanów jest wysokie to rozwijają się zbiorowiska solniskowe.
2. Wahania poziomu wody. Poziom wody może wahać się nieznacznie i wtedy mamy do czynienia ze zbiornikiem statycznym; może też ulegać bardzo znacznym wahaniom i wtedy jest to zbiornik astatyczny. W południowej części kraju przeważają zbiorniki astatyczne.
3. Odczyn wody. W Polsce przeważają wody o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym, ale zdarzają się także takie o pH ok. 3, jak i o pH bliskim 9. Odczyn zależy od budowy geologicznej otoczenia zbiornika i odczynu substancji, które przenikają z zewnątrz. Przyczyną zakwaszenia jest najczęściej spływanie roztworu kwasów humusowych powstających z rozkładu ściółki drzew szpilkowych. Nadają one wodzie charakterystyczną brunatną barwę. Takie zbiorniki nazywamy humotroficznymi. Rośliny naczyniowe generalnie unikają wód kwaśnych, a szczególnie humotroficznych. W zbiornikach tych wytwarzają się pływające zbiorowiska mszaków nazywane płem. Chodzenie po ple wymaga dużej ostrożności, grozi utonięciem!
4. Status troficzny. Zbiornik wodny, w którym stężenie przyswajalnych (!) składników odżywczych (wystarczy jednego) jest niewielkie nazywamy oligotroficznym. Przeciwieństwem jest zbiornik eutroficzny, pośrednie miejsce zajmuje zbiornik mezotroficzny. W dużym skrócie zbiornik oligotroficzny charakteryzuje się: dobrą przejrzystością wody (woda ma kolor błękitny) i wysokim stężeniem tlenu, zbiornik eutroficzny natomiast: słabą przejrzystością wody (kolor zielonkawy), niskim stężeniem tlenu. W zbiornikach eutroficznych częste są zakwity glonów i masowe pojawy przedstawicieli rodziny Lemnaceae (dobry wskaźnik lekko zasadowych wód eutroficznych). Najwięcej gatunków roślin naczyniowych występuje w zbiornikach mezotroficznych, najmniej w eutroficznych. Określenia statusu troficznego używane są nie tylko w odniesieniu do siedlisk wodnych. Poważnym problemem jest ...